Залог – это глагольная категория, которая определяет отношение субъекта (говорящего) и объекта (о чем говорится, на что направлено действие).

В татарском языке пять залогов: основной (төп юнәлеш); возвратный (кайтым юнәлеше); страдательный (төшем юнәлеше); совместный (уртаклык юнәлеше); понудительный (йөкләтү юнәлеше). Каждый залог имеет свои характерные аффиксы.

Возвратный залог обозначает действие, при котором субъект и объект совпадают. Действие субъекта направлено на себя. Он образуется путем прибавления к основе основного залога -ын/-ен/-н:

бизәү (украшать) – бизәнү (украшаться)

юу (мыть) – юыну (мыться).

Яңа елга балалар чыршыны бизиләр. – К Новому году дети украшают елку.

Бәйрәмгә барганда кызлар озак бизәнәләр. – Идя на праздник, девушки долго красятся.

Кайбер кешеләр озак юыналар: кулларын юалар, битләрен юалар, ә колакларын юмыйлар. – Некоторые люди долго моются: моют руки, моют лицо, а уши не моют.

Страдательный залог – особая синтаксическая конструкция, когда логический объект становится грамматическим субъектом. Он образуется посредством аффиксов -ыл/-ел/-л или -ын/-ен/-н. Аффикс -ын/-ен/-н присоединяется только к тем основам, которые оканчиваются на -л, -ла, -лә. В остальных случаях используется аффикс -ыл/-ел/-л:

Йорт төзүчеләр тарафыннан төзелә. – Дом строится строителями.

Йорт төзүчеләр тарафыннан салына. – Дом закладывается строителями.

Страдательный залог часто используют политики, чиновники. Особенно на отчетных докладах, когда не хотят говорить об истинных исполнителях и блещут абстрактными цифрами.

Үткән елда ике мең йорт салынган. – В прошлом году заложено две тысячи домов.

Быел тагын өч мең йорт салыныр. Әмма алар кайчан төзелеп бетәчәгән турында әйтелми. – В этом году будет залоңено еще три тысячи домов. Однако, когда они будут до конца построены, не говорится.

Обрати внимание, что перевод получается достаточно вольный. Именно в подобных предложениях и проявляется то самое знание сущности изучаемого языка, когда ты начинаешь понимать стилистическую окраску, правильно переводить синтаксические конструкции. Нередко глаголы перводятся другими частями речи. В этом нет ничего страшного: самое время вспомнить, что глагол в татарской грамматике занимает большее пространство, нежели в русском.

Совместный залог означает совместное действие двух или нескольких субъектов, помощь или содействие кому-либо в исполнении работы. Он образуется путем присоединения аффикса -ыш/-еш/-ш:

Ул сөйли. – Он говорит.

Алар сөйләшә. – Они говорят (друг с другом).

Ул җыя. – Он собирает.

Марат аңа җыеша. – Марат помогает ему собирать.

У татарского, как и у многих других тюркских народов, распространен комический персонаж Ходжа Насретдин. Почитаем один из них:

Умный человек

Однажды Ходжа ходит и разговаривает сам с собой. Удивляясь этому, некто спрашивает у Ходжи:

– Господин Ходжа, почему ты разговариваешь сам с собой?

Ходжа совсем не смутившись:

– Всю жизнь любил разговаривать только с умными людьми. Одним из таких считаю именно себя.

Посмотрим, как это звучит по-татарски:

Акыллы кеше

Хуҗа бервакыт үз-үзе белән сөйләшеп йөри икән. Моңа гаҗәпләнеп, бер кеше Хуҗадан:

– Хуҗа әфәнде, нигә син гел үзалдыңа сөйләнеп йөрисең? – сораган.

Хуҗаның исе китми генә:

– Гомерем буена акыллы кешеләр белән генә сөйләшергә яратам, шуларның берсе үзем булам инде, – дигән.

Итак:

Сөйли – говорит

Сөйләшә – разговаривает

В русском языке нет совместного залога, поэтому в русском языке надо уточнять: разговаривать с самим с собой. В татарском же – үзалдына сөйли означает то же самое: говорит перед собой. Иначе говоря, говорит так, что у него нет собеседника.

Как вывод: взаимный залог предполагает действие, в котором участвуют двое.

Понудительный залог обозначает побуждение к действию повелением, принуждением, содействием. Способов образования этого залога много. Эти формы обычно даются в словарях отдельными статьями:

Ул тиз йөри. – Он ходит быстро.

Ул машинаны әйбәт йөртә. – Он хорошо водит машину.

Мин аңа сөйлим. – Я ему рассказываю.

Мин аны сөйләтәм. – Я побуждаю его говорить.

Понудительный залог часто употребляется в стилистических целях. Например, угрозы. Если тебе не вернули долг, и ты не можешь этого потерпеть, ты угрожаешь:

Мин аны синнән кайтартам. – Я заставлю тебя это вернуть

Хватит говорить о тонкостях залогов глаголов, давайте поговорим о чем-нибудь легком и простом. Например, о сказке. Волшебные татарские сказки отличаются своей таинственностью, гиперболичностью, но есть и много поучительных легенд, которые основаны на иносказании. Кстати, здесь такңе говорится о происхождении языка (на этот раз языка животных). Вот одна из них:

Тел

Раньше в мире өч төрле живых существ яшәгән.

Языковые, Безъязыковые һәм Квакающие. Болар бөтенесе суда яшәгән. Жизнь бит суда появилась.

Теллеләр беркөнне судан башларын чыгарганнар. Обернувшись караганнар да:

– Телебез булгач, нигә суда яшибез? Сөйләшкәндә в рот су напоняется. Әйдәгез, коры җиргә чыгабыз, дигәннәр дә, коры землю перешли.

Безъязыковые:

– Безгә суда да яхшы. Безгә сөйләшергә кирәкми. Ә суда широко, ашарга күп. Без суда гына калабыз, – дигәннәр.

Ә Квакающие судан чыкканнар да, голос чыгарганнар:

– Карагыз аны! Языковые, халык булып, коры землю киттеләр, ә Безъязыковые, балык булып, суда калдылар. Ә без нишлибез? Безнең дә телебез бар, без коры земле дә яши алабыз, суда да безгә яхшы. Шулай итеп, безгә кайда яшәргә соң?

Из Безъязыковых одни:

– Без халыктан начаррак түгел, без коры җиргә яшәргә уйдем, – дигәннәр.

Ә вторые:

– Суда яхшырак. Әйдәгез суда гына калабыз. Нәрсә бар коры земле. Анда бит без прыгая кенә йөри алабыз, – дигәннәр.

Хәзер һәр көнне озеро өстендә шул шум. Төннәр буе Квакающие не могут примириться, шумят. Көндез суга кереп яшиләр дә, ә кичен яңадан чыгып спор башлыйлар.

К озеру килсәгез, үзегез дә моны можете услышать.

Тел

Элек дөньяда өч төрле җан иясе яшәгән.

Теллеләр, Телсезләр һәм Бакылдыклар. Болар бөтенесе суда яшәгән. Гомер бит суда барлыкка килгән.

Теллеләр беркөнне судан башларын чыгарганнар. Әйләнеп караганнар да:

– Телебез булгач, нигә суда яшибез? Сөйләшкәндә авызыбызга су тула. Әйдәгез, коры җиргә чыгабыз, дигәннәр дә, коры җиргә күчкәннәр.

Телсезләр:

– Безгә суда да яхшы. Безгә сөйләшергә кирәкми. Ә суда киң, ашарга күп. Без суда гына калабыз, – дигәннәр.

Ә Бакылдыклар судан чыкканнар да, тавыш чыгарганнар:

– Карагыз аны! Теллеләре, халык булып, коры җиргә киттеләр, ә Телсезләре, балык булып, суда калдылар. Ә без нишлибез? Безнең дә телебез бар, биз коры җирдә дә яши алабыз, суда да безгә яхшы. Шулай итеп, безгә кайда яшәргә соң?

Бакылдыкларның берләре:

– Без халыктан начаррак түгел, без коры җиргә яшәргә китик, – дигәннәр.

Ә икенчеләре:

– Суда яхшырак. Әйдәгез суда гына калабыз. Нәрсә бар коры җирдә. Анда бит без сикереп кенә йөри алабыз, – дигәннәр.

Хәзер һәр көнне күл өстендә шул тавыш. Төннәр буе Бакылдыклар килешә алмыйлар, тавышланалар. Көндез суга кереп яшиләр дә, ә кичен яңадан чыгып бәхәсләрен башлыйлар.

Күл буена килсәгез, үзегез дә моны ишетә алырсыз.

Опять пропущенные слова:

1) Элек дөньяда өч төрле...... яшәгән.

2)... бит суда барлыкка килгән.

3) Әйдәгез,... җиргә чыгабыз, дигәннәр дә, коры җиргә....

4)......, безгә кайда яшәргә соң?

5) Ә Бакылдыклар судан чыкканнар да,......

6) Анда бит без сикереп кенә йөри алабыз, – дигәннәр.

7) Хәзер һәр көнне күл өстендә шул....

8) Төннәр буе Бакылдыклар......, тавышланалар.

9) Көндез суга кереп яшиләр дә, ә кичен яңадан чыгып.......

10) Күл... килсәгез, үзегез дә моны... алырсыз.

Найди антонимы:

Тиз «…, сирәк «…; начар «…; зур «…; кыска «…; җылы «…; кара «…; төн «…; юк «…; якты «…; кичә «…; үткән «…; нечкә «…; юеш «….

По образцу:

Образец: Машина әйбәт йөри.

Ул машинаны әйбәт йөртә.

1) Чәйнектә чәй тиз кайный.

2) Мин мәзәкләр сөйлим.

3) Бакалар кич белән бакылдыйлар.

4) Гармун матур уйный.

5) Саша татарча инша яза.

6) Паша хикәя укый.

7) Эт тиз йөгерә.

8) Малай яхшы чаба.

9) Әни дару эчә.

10) Мәче бик күп ашый.

11) Мин уйлыйм.

12) Матур кыз үзенә карый.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: