Бесінші бөлім 10 страница

– Онда мейлі, бар сақшысын бірге қырса да, Дөрбілжін оған қайғырмас. Халық оны көргенде кірпідей жиырылып жүрмей ме!

– Ендеше, Көктоғайдың Шиянжаңы да осы сақшы бастығы тәрізді адам болса керек. Жиырма әскер ертіп, шақыруға өзі барғанын көрмеймісің! Егер Есімхан оны алдап соқпаса, алдап әкеткелі барған ғой. Үрімжіге рас жиынға шақырылса, көп әскер ертіп барып шақырушы ма еді!

Бексапаның бұл пікірі менің ойыма қона кетсе де, Шиянжаңдар мен сақшы бастықтарына бір көзбен қарағым келмеп еді. Бірақ, қарсы айтар дауым болмай қалды да, оны басқа сұраумен шалып көрдім.

– Осы біздің ауданға Шиянжаңдар, сақшы бастықтары қайдан келеді?

Бексапа аңыра қарады маған:

– Екеуі де – Шыңдубанның тағайындауымен келмей ме!

– Олай болса, бізге келген Шиянжаңдар халықтың қамын жұтқандай қайғыра келсе, сақшы бастықтары мылтықтың қара дәрісін жұтқандай қап-қара сұры болып, зәрлене келетіні несі?

Бексапа күле ойланды.

– Екеуінің міндеті екі түрлі емес пе, мылтықты әскердің күлгенін көрмеппін. Әр адамның оң иығында отырып, ыңғай жақсылықты жазатын “Караман-Кативан” мен сол жақ иықта отырып, ыңғай күнәні жазатын “Малайкаты басшұрды” Нәбиолла молда оқытпап па еді. Әр адамның екі иығына қондыратын екі түрлі періште сияқты. Бұл екеуінің міндеті де екі түрлі болса керек.

– Жамандықты-қылмысты істерді Шиянжаң да тексереді. Ал, сақшы кейде жақсы істерді істеп қойып жүрмей ме, мысалы: апиын, наша тартқандарды, құмар ойнап, ұрлық қылғандарды ұстайды ғой. Бірақ, олардың көбінесе, бұзық, зорекер жақты қолдап, ыңғай байлар мен қанішерлер жақта тұратындықтарын көреміз ғой!.. Халық олардан сол үшін жиреніп жүрмей ме... Мысалы: менің әлгі бір Дәмеш дейтін әпкемді нақақ қамалғандығын біліп, Керім Шиянжаң түрмеден босатса да, сақшы бастығы көнбей және бір жыл өзі қамап және бір жылды кепілінің кепіліне қаматты. Ақыры кемпірлер барып тартып алып шықпаса, сол Дәмеш әлі жататын еді. Меніңше Шиянжаңдар мен сақшы бастықтары бір-біріне мүлде ұқсамайды, мінез, түр пішіндері де екі түрлі, заңдары да екі түрлі сияқты. Біздің Нұрасыл дейтін ағамыз “екі басты үкімет” деп еді. Қазір мен сол сөзді көбірек ойлайтын болдым. Шыңдубан атамыз сол екеуінің көсемі болса, бұлар неге екі түрлі болады?

– Мұны басқа біреуге сөйлемейік! Былтырғыдай емес, биыл мұғалімдер де сөйлеспейтін болғанын сездің бе... Бәрі де сақшыдан қорқатын болып қалды.

– Өзім де сенен басқаға айтып тұрғаным жоқ, әлгі періштелерді мысал еткен сөзіңе қарай сөйлегенім... Ал Шиянжаңды неге өлтірді екен Есімхан?

– Шиянжаң әскер ертіп, айдап әкетуге келгенін білген ғой.

– Біздің Шиянжаңға олардың Шиянжаңы ұқсамағаны ма? Біздің Шиянжаңдардың өзі ұсталып жатса, олардың Шиянжаңы басқаларды ұстағалы жүр ме?

– Мен де түсінбедім соны,– деп күлімсіреді Бексапа, – бірақ, Алтайдың халқы өте тентек дейді.

Менің есіме де жаздағы Нұржан мен Айтбектің сөзі қайта орала кетті. Әсіресе Елсадықтың пікірі бұл мәселеге толық жауап болып қона қалды.

1940 жылдың басталар шенінде Бексапа тағы бір сыр жеткізді маған!

– “Пәндихуй” атты бір ұйым бар екен, Дөрбілжінде де құрылыпты. Бұл жердегі бастығы Ли Шиянжаң көрінеді, оған мүше болса өте жақсы дейді. Айырым жиналыс ашып, көп адам ұқпайтын мәселелерді Ли Шиянжаңның өзі сөйлеп ұқтырып тұрады екен. Менің ағам соған мүше болыпты.

– Біз де кірмейміз бе?.. Оқушылар қатынасуға бола ма екен?

– Біздің жасымыз толмайды ғой, ол ұйымға мүшені талғап тартады, шарты қиын дейді. Аға “ол ұйым кейінірек коммунистік партия деп аталатын шығар, олай болса, мүшелері коммунистер деп аталатын болады” – дейді.

– Мейлі қалай аталса да, сол ұйымға кіруді сұранып, шартын ұғып алайық!

– Егер коммунистік партия болса, оның ең қиын бір шарты “құдайды жоқ” деп діннен безуі дейді. Бірақ, қазірше ол шартқа қатты қарамай тұр екен.

– Онда біз мүше бола алмайды екенбіз, – деп күрсіндім мен, – оған құдайдан безгендер кірсін!.. Оған мүше боламыз деп шоқынсақ, әке-шешеміз не дер, ел не дер!

– Жоқ, кейін шоқынатындарды да қабылдамайды дейді. Шоқынғандар да өздерінің құдайларына шоқынбай ма, құдай атаулыны мүлде жоқ деп түсінуі керек!

– Онда, олай болса… кәпірге де, мұсылманға да бірдей шарт қойса, ол жағы әділдік екен!.. Бірақ құдай жоқ деп қалай шыдарсың! «Үй,дөрт аяқ!» деп қазірше нажағай тастап жібере қоймаса да, ол дүниеде оңдырмас, шыңғыртып отырып сымыңа жіберткізер!

Бұл сөзге Бексапа екеуміз де күліп жүре бердік. Бұл туралы сөзді де доғардық.

Жаңа жылды қарсы алу жиыны өтісімен клубта Ли Шиянжаңның лекциясы тағы басталады. Тіп-тік, ұзын бойлы, сопақ басты, сүйекті кісі бұрынғыдан да арық, бұрынғыдан да жүдеу көрінді. Келген кездегі қоңырша жүзі тіпті сұрлана түсіпті. “Бұл да Елсадық тәрізді шыр бітпейтін адам екен” дестік. Мансаптылардың кейбірінің майы өзінің мансабымен бірге өседі ғой. Бұл кісілер қызметі өскен сайын қуырыла беретін сияқты. Ал, қушиған сайын құрметі асып барады өздерінің. Бұл оларға құдайдың май орнына берген сыйындай көрінді. Тегі менің өз шешем сияқты, шын қамқордың сырт белгісі осылай болар ма? Ол бұл жолы лекциясына да Маркс пен Дарвин көбірек араласқанымен, былтырғыға қарағанда онысы біршама түсініктірек болды. Сөз адамның пайда болуынан басталып, біз білетін “Адам ата, Хауа ана” жайына қалды да, маймыл тұқымдас бір жануардан таралғанымыз жөнінде дәлелдер дамып, көбейіп отырды. Ешқайсысын бетке қаға алмайтындаймыз. Құдайдың бар-жоқтығы туралы бірдеңе ұғайық деп тесірейгенімізбен, ол жөнінде ләм демеді. Қайыспас дәлелге толы бұл қасиетті сөзге “Қасиетті құдайды” біз де араластырмай аңдадық. “Иә, құдай тағала адамды жаратқанымен, адамзат тарихына, әділеттік пен арамзалыққа, жауыздық пен жазықсыздыққа... Тіпті, ешқайсысына қатыспаған-шатыспаған сияқты ғой, бәсе!” деп қана түсінгендей болдық. Кейінгі лекциядағы тарих тақырыбындағы түсініктер де біздің сол қисынымыз расталған сияқты болып отырды. Әр дәуірдегі сойқан сол дәуірдің өз қожаларынан таралып отырған. “Құдайды қорғау әділдік болмайтын сияқты”. Анау жылдағы Бағалдайдың егіндігінде ойлағаным дұрыс түсініктей болып сезілді өзіме.

Осы курс аяқтала бере, Ли Шиянжаң да Үрімжіге шақырылып кетіп, сынау алынбай қалды. Кешікпей орнына келген басқа бір “Жаң” фамилиялы Шиянжаңды қарсы алдық. Кептердің айғырынша басын төмен сала шұлғып, гуілдеп сөйлеген сөзінен: “Ұлы көсеміміз Шыңдубан, Жаң жуши жасасын!” деген ұраннан басқа түйір таба алмадық та, қарнымыз ашып шықты бұл кісіден. Уақыт өте келе Ли Шиянжаңнан басқа тұрғыдағы адам екендігі байқалады, оқушыларды былай қойып, клубта халыққа көрінуді қаламайтын Шиянжаң болып шықты.

Сабақтастар арасын сумаң қағып, суық хабарлар кезді: Ли Шиянжаң тұп-тура Үрімжінің түрмесіне барып түсіпті. Былтырғы “қазақ”, “қырғыз”, “моңғол құрылтайына” кеткендерден де бірсыпырасы қолға алыныпты. Елсадықтың ағасының мектептегі немерелерінен естуімізше, одан “екі ай бұрын солғын ғана амандық жазылған хат келген екен: “Құрылтай аяқталысымен халық қолындағы мылтықтар түгел жиылады. Осы науқан орындалып болған соң қайтасыңдар” деп уәкілдерді түгел тоқтатып қойды. Ағайын-туыстардың барлығына сәлем, шиті мылтық шықса да кесір болады. Ондайларың болса, сақшы орнына күні бұрын тапсырып беріңдер!” деп жазыпты. Ал, мына суық сөз шыққалы Елсадықтан хат келгенді қойып, ешкім атын атамайтын да бола қалды.

Ішін тарта күрсініп, ішегін тарта күлетінді шығарған жұрты “ұлы көсеміміз Шыңдубан Жаң жуйши жасасын!” деген ұранға келгенде шошынғандай қатты шыңғырып жүр еді. Жиі де ұзақ созыла көтерілетін болды. Бұл ұран, “көсем”, “данышпан” атаулары аспанды жаңғыртып әкетті.

Көсемнің беделі “көкке өрлеуіне” қарап, биылғы он екінші апрелді де көкке көтере қарсы алуға дайындалып едік. Ернімізді кезертіп, санымызды көгертіп жүріп істеген дайындығымыз зая болды биыл.

Алаңға ұрандатып, жалаулата тізіліп жетіп барсақ, қып-қызыл болып жасалған мереке сахнасының маңдайшасындағы екі ту төмен салбырай қалыпты. Бір үлкен азаның нысаны еді бұл.

– Биыл мереке салты өткізілмейтін болды, – дейді үкіметтің бір адамы сол сүлкиген сахнаға шыға келіп. Жаңа ғана жылап шыққандай қабағын қарс жауып алыпты өзі, – көсем азалы, інісі Шың Сиши жанабы қаза тауыпты. Бүкіл Шынжаң бойынша бұл жолы мереке шектелді!

Осыны айтты да, қағазға көшіріп әкелген бірнеше ұранды айқайлатып-айқайлатып, мерекешілерді тарата салды. Бәрі сол “азалы”, “ұлы көсемге арналған жасасындар” екен! “Інісі неден өліпті?” деген күбірлі сұрауларға ол жерде жауап шықпаған еді. Жұрт тарасымен, оның жасанды хабары да өре жөнелді: “алдыңғы күнгі бір түстік демалыста жан құралын кереует алдындағы стөлге қоя салған екен. Кішкене баласы сонымен ойнап тұрып басып қалыпты”. Осы хабарға қанағаттанып жүргенімізде, қарнымызды тіпті қатты ашыратын қатал шындық хабардың нақтылы өзі жетті. Бексапа екеумізді дағдартқан кей сұраулардың да жауабын ала жетті.

Шың Сысай Шынжаңға келіп, таққа шығардағы келісім бойынша Жуңғо коммунистік партиясынан келіп, мұндағы үкімет құрамында істеп жүрген бірсыпыра коммунистер бар еді. Оларға үкімет жағынан зиянкестік төне бастағалы алға басар кіші Шың ағасына наразылық рай байқатып жүр екен. Сол інісін оңаша үйінде “көсеміміздің” өзі атыпты. “Осы реткі апрель мерекесі – тақыт үшін қатер” дейтін күдік сыбыстар арты қуыс “данышпанның” мықтап тігілген құлағын ыңғырудай түршіктірген екен. Алдыңғы қатер осы болар деп інісін атып салыпты да, аза киімін киіп ала қойыпты. Жариялау қисыны кішкене баланы тауыпты.

Кабинетінен шықпай жатып алса да, “сол көсемге” арналған “жасасын” бұрынғыдан өршелене жауды. Шынжаң қалаларының бос дуалы қалмай ұрандатып-ұларлатып, қып-қызыл ала болып боялып жатты.

“Тергеушім”, “қарғайын десем – жалғызым, қарғамайын десем – жалмауызым” депті, бұл – жалғыз ұлының қылығына құсаланған бір кейуананың сөзі болса керек. Мен де осы Шыңдубанымыздың түсіне қарап “жалғызым” көрініп жүр, кейінгі мына ісіне қарап, “жалмауызым” осы ма екен деп ойлап едім. “Жасасынымыз” жер көкті жаңғырықтыра барады.

Мұндай құбылыс ертегі–аңыздарда көп кездеседі ғой. Жолбарыстың жауыздығын әшкерлеген сайын түлкілердің “жөке-жөкесі” көбейе түсетіні сияқты, зорекер қарақшы алдында “ағатай, ағатай” да көп естілмей ме?!

Шың Сысайдың террорлығы күшейгенде, оның атына “данышпан көсем” жамалып, бара-бара “жасасын” дейтініміз күндіз-түні нөсерлетті. Өйткені оның кесі аулайтын қара машинасы күндіз-түні жортатын болған.

Қорықпайтын адамға қай-қашан “ағатай” да, “жасасын” да шегінен артық айтылмайды. Ұлыққа былай жалбарыну, қарапайым, “надан” адамзат, әсіресе қытай халқы көп-көп өткізген қылмыс.

Ағатай, мен де сол әлсіз күнәһарлардың бірімін.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: