Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 52 страница

Бик озак уй­лар­да җа­ным­ны ап­ты­рат­кач кы­на үзем­не күн­де­рер­гә ту­ры кил­де. Хөр­мәт йө­зем бул­сын, ди­дем. Әм­ма кү­ңел си­зен­гән икән. Ул исә маң­гай кү­зен­нән ях­шы­рак һәм ачыг­рак кү­рә шул.

Бер ел­дан соң бү­ләк­нең ия­се дә ки­леп чык­ты. Ул:

— Пәй­гам­бә­ре­без, аңа Ал­ла­һы­ның рәх­мә­те яу­сын, өч әй­бер­не сөй­гән,— ди­де.— Ис­ле май исен, ха­тын­нар­ны һәм из­ге до­га­лар­ны!

Әйе, ул шу­лай өч әй­бер­не кү­ңе­ле­нә якын дип са­на­ган, шу­шы өч әй­бер­гә сок­лан­ган. Мо­ны бе­лә идем. Әм­ма җа­ва­бым­да:

— Хуш­буй­лар­ның да, ха­тын-кыз­лар­ның да, до­га­лар­ның да ба­ры­сы да кү­ңе­ле­мә хуш ки­леп бет­ми шул, мин пәй­гам­бәр тү­гел!— ди­дем.

МӘ­ХӘБ­БӘТ СЫ­НА­ВЫ

Хи­кә­ят

Дөнья йө­зе шык­сыз­ла­нып кал­ды. Ан­да мә­хәб­бәт тә, ха­кый­кать тә юк икән, имеш. Алар­ның ба­ры­сы да ба­ры тик мән­фә­гать­не, үз фай­даң­ны куу­ны яше­рү өчен уй­лап чы­га­рыл­ган. Ке­ше­ләр чөн­ки ба­ры тик үз­лә­рен ге­нә яра­та­лар, нәр­сә эш­лә­сә­ләр, әйт­сә­ләр, уй­ла­са­лар да — ба­ры тик үз­лә­рен ге­нә күз ал­дын­да то­та­лар.

Дү­сем авы­лын­да шу­лай бер яшь егет үлеп-бе­теп бер кыз­га га­шыйк бул­ган. Бу хак­та дөнья йө­зе­нә хә­бә­ре дә та­рал­ган. Әм­ма кыз бик тә го­рур икән, бу хак­та ише­тер­гә дә те­лә­мә­гән. Ә ан­на­ры ба­шы­на уй төш­кән, сы­нап ка­рыйм әле бу егет­не, хис­лә­ре чын­нан да саф­мы, ди­гән. Тик ни­чек уен тор­мыш­ка ашы­рыр­га, га­шыйк җан­га нин­ди авыр эш ку­шар­га бел­ми­чә ап­ты­ра­ган. Бер сан­дык эн­җе-мәр­җән со­ра­са, яки тау­ны ишәр­гә куш­са, яи­сә кыш­ны җәй бе­лән алыш­ты­рыр­га әмер ит­сә дә бу­ла бит ин­де, бо­лар­ның бер­сен дә га­ди адәм ба­ла­сы мог­җи­за­сыз баш­ка­рып чы­га ал­мый.

Кыз бу хак­та әни­се бе­лән ки­ңә­шер­гә бул­ган. Егет ха­кын­да сөй­ләп бир­гәч, ни­чек сы­нап ка­рар­га мөм­кин­ле­ген со­ра­ган. Әни­се шун­да аңа әйт­кән:

— Ә үзең яра­та­сың­мы соң ул егет­не?— ди­гән.

Кыз шун­да ук җа­ва­бын бир­гән:

— Юк, ярат­мыйм шул!

— Ул ва­кыт­та,— ди­гән кыз­га әни­се,— аның мә­хәб­бә­те саф­лы­гын сы­нар­га си­нең ха­кың юк! Бу га­мә­лең зур гө­наһ бу­лыр иде!

СТУ­ДЕНТ­ЛАР ДА КЕ­ШЕ

Хи­кә­ят

“Бе­лем дә, укы­ту­чы да — сө­ек­ле, әм­ма бе­лем­не бе­лем бул­га­ны өчен, укы­ту­чы­ны исә шул бе­лем­нең чы­га­на­гы бул­га­ны­на кү­рә яра­та­лар”,— ди­гән бө­ек акыл ия­се Имам Га­зә­ли.

Бер­ва­кыт мил­лә­те­без­нең сө­ек­ле һәм бә­хет­ле әфән­де­лә­ре бе­лән сөй­лә­шеп то­рам. Мин — мө­гал­лим ке­ше, алар — ша­гыйрь һәм язу­чы­лар.

Ара­дан бер­се:

— Сез­нең ан­да лек­ци­я­гез са­ен егер­ме би­шәр эн­җе бөр­тек­лә­ре ке­бек гү­зәл­дән дә гү­зәл чи­бәр кыз­лар! Шул ил­ле сок­лан­гыч күз­нең явын алып лек­ция сөй­ләп йө­рү­лә­ре рә­хәт­тер ул!— дип, бик тә рә­хәт ел­ма­еп, га­җә­еп дә­рә­җә­дә үз итеп со­рап куй­ды.

Ә мин, ти­ле, тә­мам дул­кын­ла­нып, бу хак­та уй­ла­га­ным да бул­ма­вы ба­шы­ма ке­реп, шун­да ук:

— Юк,— ди­дем,— уты­зар, кай­ва­кыт­та йө­зәр сту­дент­ка да ми­нем лек­ци­я­лә­рем­дә уты­ра. Әм­ма алар­га бит мин үзем тү­гел, гый­ле­мем ки­рәк!

Дус­ла­рым рә­хәт­лә­неп көл­де­ләр. Ан­на­ры:

— Син әле ял­ган­чы гы­на тү­гел, мак­тан­чык та икән­сең!— ди­де­ләр.

Мин шун­да гы­на, бар­мак бе­лән төр­теп күр­сәт­кән­нә­рен­нән соң, үзем­нең ита­гать­сез дә­рә­җә­дә мак­та­нып ал­га­ным­ны аң­лап өл­гер­дем. Йө­зем кы­зар­ды.

Алар:

— Ярар, бор­чыл­ма, дус­тым, кыз­лар ту­рын­да сөй­ләш­кән­дә һәм­мә­без­нең дә йө­зе кы­за­ра. Син дә алар­га укы­ту­чы­ла­ры бу­ла­рак тү­гел, ва­кыт-ва­кыт ке­ше бу­ла­рак ка­ра!— ди­де­ләр.

СА­БАК

Хи­кә­ят

Бир­гән ке­ше­нең йө­зе­нә, бү­ләк­нең “те­ше­нә” ка­ра­мый­лар, ди­ләр. “Из­ге­лек ия­се­нең үзен тү­гел, иге­ле­ген яра­та­быз!”— ди­гән бит әле Имам Га­зә­ли.

Ал­ла­һы тә­га­лә дә иге­лек ия­се, без дә аңа ка­ра­та шун­дый хәл­дә­без­ме? Ул без­не тү­гел, аңа гый­ба­дә­те­без­не ге­нә сө­я­ме? Мон­дый мә­хәб­бәт чын бу­ла ал­мый тү­гел­ме соң?

Шу­лар­ны уй­лап ба­шым­ны ка­ты­рып, йө­рә­гем­не таш­ка әве­рел­де­реп йөр­гән көн­нә­рем­нең бер­сен­дә мин мо­ны бө­ек га­дел­сез­лек дип бә­я­лә­дем. Ру­хы­ма бик тә кү­ңел­сез иде. Ни­чә­мә ке­ше­гә кыл­ган из­ге­лек һәм иге­лек­лә­рем­не исе­мә тө­шер­дем, алар­ның нә­ти­җә­сен­дә аш­ка таш кы­на ал­га­лау­ла­рым­ны хә­те­рем­дә яңарт­тым да:

— Бу дөнья йө­зе мәр­хә­мәт уры­ны тү­гел, усал­лык җи­ре,— дип, күз­лә­рем дым­ла­нып, чак елап җи­бәр­мә­дем.

Бе­раз ты­ныч­лан­гач, төн­лә бе­лән күр­гән тө­шем исе­мә кил­де. Имеш, ми­нем ку­лым­да кап-ка­ра йом­шак йон­лы кеч­ке­нә җән­лек иде. Ул ди­вар буй­лап йө­ге­реп кит­те дә үр­мә­күч­кә әве­рел­де. Ашы­гып-ашы­гып ять­мә үрә баш­ла­ды. Әм­ма ул үр­гән җеп­ләр әл­лә кай­чан­гы баш­ка ис­ке җеп­ләр бе­лән ура­лып-чор­на­лып ба­ра иде­ләр. Ул да тү­гел, яным­да бик чи­бәр бер ха­ным икән, әм­ма аңа ир­ләр бәй­лә­неп ап­ты­ра­та­лар, ди. Шун­лык­тан бо­ры­нын озын һәм ямь­сез итеп боз­ды­рыр­га мәҗ­бүр бул­ган. Имеш, ме­нә хә­зер бер­кем дә аны үчек­лә­мәс ин­де!

Шу­шы гыйб­рәт­ле төш исе­мә төш­те дә — аһ ит­тем. Ал­ла­һы тә­га­лә ми­нем нин­ди ха­та­лы уй­лар­га тө­шә­сем­не ал­дан ук бе­леп, са­ба­гын би­реп куй­га­нын аң­лау­дан иде бу.

МӘГЪ­НӘ­ГӘ ИРЕ­ШҮ

Хи­кә­ят

“Чын яра­ту ул үзен­нән-үзе, нәр­сә­гә бул­са да ка­рап тү­гел, үз-үзен­нән ка­нә­гать­лек та­бып яра­ту”,— ди­гән Имам Га­зә­ли. Мон­дый яра­ту­да ман­тыйк та, сә­бәп тә юк, ан­да ба­ры тик рә­хәт­лек ке­нә бар. Әм­ма бу рә­хәт­лек кү­ңел­нең сок­ла­ну­ын­нан гый­ба­рәт!

Нар­цисс ту­рын­да­гы ри­ва­ять­не исе­мә тө­ше­реп, чын мә­хәб­бәт аны­кы ке­бек, ме­нә шун­дый бу­ла­дыр ин­де ди­гән фи­кер­гә кил­дем. Ке­ше­ләр чын яра­ту бе­лән үз-үз­лә­рен ге­нә сө­я­ләр дип уй­лау­дан да кү­ңел­се­зе юк иде аны­сы.

Мин сан­ду­гач та­вы­шын тың­лар­га яра­там, әм­ма сан­ду­гач­ның үзен­нән баш­ка аның җы­ры бу­ла ал­мый. Ди­мәк, мин сан­ду­гач­ның үзен дә яра­там, та­вы­шын гы­на тү­гел, ди­дем. Ми­ңа бик кү­ңел­ле бу­лып кит­те.

Го­мер­ләр ба­ра то­ра, уй­лар — оны­ты­ла. Әм­ма сан­ду­гач­ны бе­рәр тап­кыр кү­рер­мен­ме икән дип шу­лай ук үзе­мә, тәкъ­ди­ре­мә со­рау да би­реп куй­ган идем.

Са­быр ке­ше­гә на­сый­бы җи­тә икән ул. Бак­ча­да утыр­га­ным­да сан­ду­гач­ның өз­де­реп сай­ра­вын­нан хуш­лан­дым. Ба­шым­ны кү­тә­реп ка­ра­сам, баш очы­ма та­ба җә­ел­гән ал­ма­гач­ка ку­нып, дөнь­я­ны җыр­га күм­гән нә­фис, әм­ма чып­чык­тай шө­кәт­сез бер кош­ны күр­дем. Сай­ра­вын­нан аның сан­ду­гач икән­ле­ген аң­ла­дым. Алар­ның шун­дый икән­лек­лә­рен ишет­кә­нем бар иде ин­де. Шун­лык­тан исем кит­мә­де. Сүз­лә­ре хак икән дип ке­нә уй­лап куй­дым. Әм­ма мәгъ­нә­гә юлы­гу хи­се бө­тен дөнь­ям­ны би­ләп ал­ды.

Сан­ду­гач ма­тур тү­гел­ме­ни?

САР­МАН ТУ­РЫН­ДА ҖЫР

Хи­кә­ят

“Гү­зәл­лек­не та­нып-бе­лү­дән дә рә­хәт­рәк га­мәл юк!”— ди­гән Имам Га­зә­ли. Ди­мәк, гү­зәл­лек­нең сә­бә­бен ачык­лар­га ом­ты­лу ке­ше­дә та­би­гый те­ләк­тән гый­ба­рәт икән ул.

Гү­зәл­лек­кә га­шыйк бул­сак, без­дә сок­ла­ну хи­се бар­лык­ка ки­лә, ул исә кү­ңел рә­хәт­ле­ген ту­ды­ра һәм ка­нә­гать­лек дәрь­я­сын­да ру­хы­быз көй­мә­се йө­зә баш­лый. Бу хәл мәң­ге бу­лыр­дыр сы­ман. Әм­ма ул нәр­сә өчен шу­шы ка­дәр гү­зәл икән соң ди­гән со­рау без­дә ту­са, аны та­нып бе­лү­гә-та­ба бе­рен­че адым­ны ясый­быз. Та­нып-бе­лү юлы­ның ба­шы һәр­ва­кыт “бу нәр­сә чын­лык­та нәр­сә икән?” ди­гән со­рау­дан баш­ла­на һәм без­не җа­ва­бын эз­ләп та­бу­га алып ке­реп ки­тә. Ул эз­лә­нү юлы­ның озын­мы-кыс­ка­мы бу­луы үзе­без­дән то­ра, бил­ге­ле. Дө­рес, баш­ка фак­тор­лар да бар, әм­ма ала­ры икен­чел яки өчен­чел роль­не ге­нә баш­ка­ра­лар.

Мин Сар­ман ягын­да ту­ып үс­тем. “Сар­ман җы­ры” ту­рын­да нин­ди ге­нә сок­ла­ну сүз­лә­рен ишет­мә­дем һәм укы­ма­дым югый­сә. Әм­ма хәй­ран итү­дән уз­ма­ган идем — ул җыр­лар­ның нәр­сә­се бар ин­де! Әнә Майкл Джек­сон ни­чек шәп җыр­лый ич­ма­са!

Әм­ма тор­мыш диң­ге­зе чай­кал­ды да чит­кә тиб­рә­теп алып кит­те үзем­не. Хә­зер бе­ләм: “Сар­ман җы­ры”­дай гү­зәл җыр­ны ке­ше­лек әле­гә­чә иҗат ит­мә­гән. Ан­дый җыр баш­ка юк!

— Шу­лай­мы­ни?— ди­де­ләр ми­ңа.— Асы­лы­ңа кайт­тың­мы­ни?

Әйе, шу­лай шул!

ӘМ­МА КҮ­ҢЕЛ­ДӘ ШИК ИДЕ

Хи­кә­ят

Мә­хәб­бәт сок­ла­ну би­лә­вен­дә туа, сок­ла­ну йор­тын­да яши, сок­ла­ну да­ла­сын­да үлә. Ә чын мә­хәб­бәт­не үл­ми ди­ләр, югый­сә.

Бу хак­та ишет­кәч, тә­мам ап­ты­раш­та кал­дым. Хә­ер, мин аң­ла­ма­ган әй­бер­ләр дөнь­я­да бик күп оч­ра­ды­лар. Ме­нә шу­лар­ның та­гын да бер­се:

Бер­ва­кыт на­маз өчен дип бер авыл­ның мә­че­те­нә тук­тал­дым. Юл ке­ше­се идем. Кү­рәм, карт­лар да ки­леп ма­та­ша­лар. Мә­чет янын­да ко­яш­тан ян­ган, яң­гыр­лар­дан юыл­ган, яз­мыш та­ра­фын­нан изел­гән, җил­ләр­дән те­тел­гән, кү­ңе­ле бе­лән ки­сел­гән бер адәм­нең мох­таҗ­лык­та ба­сып то­ру­ын күр­дем. Аңа ба­бай­лар сә­лам дә бир­мә­де­ләр, аны зур­лап на­маз­га да ча­кыр­ма­ды­лар. Мө­га­ен бу адәм алар­ның тең­кә­лә­рен үзе дә аз тет­мә­гән­дер ди­гән уй­га ки­лер­гә өл­гер­дем.

Ул да тү­гел, шул­ва­кыт зат­лы ма­ши­на­да бер бай егет ки­леп тук­та­ды. Му­е­ны­на һәм ку­лы­на ал­тын чыл­быр­лар та­гыл­ган иде. Егет­тән зат­лы хуш­буй ис­лә­ре ки­леп то­ра. Йө­зен­дә — ко­яш як­ты­лы­гы, ирен­нә­рен­дә — юмарт бә­хет ел­маюы. Мил­лә­те­без­нең мон­дый егет­лә­ре­нә кем­нәр сок­лан­мас­лар да аһ ит­мәс­ләр!

Мә­чет ба­бай­ла­ры­на бө­тен­ләй дә яңа дәрт кер­де. Егет бе­лән олы­лап исән­лә­шә баш­ла­ды­лар. Мул­ла агай исә аның кар­шы­на гү­я­ки ка­лач ке­бек тә­гә­рәп­ләр ки­леп җит­те, хәт­та иңен­нән алып коч­ты, бит оч­ла­рын­нан үп­те.

Уй­ла­дым: “Бу ке­ше шу­шы мә­чет­не сал­ды­ру­чы бул­дык­лы егет ин­де! Шу­шын­дый егет­ләр ил те­рә­ге тү­гел­ме соң?”

Хә­ер, бу ва­кый­га­дан соң күп су­лар агар­га өл­гер­мә­де, хә­те­рем яңа­рып, шу­шы бул­ган хәл­не исе­мә ал­дым һәм үз ал­ды­ма әй­теп куй­дым: “Кү­ңе­ле­без төр­ле­чә бу­та­ла шул, ә ал­тын тәэ­си­рен­нән биг­рәк тә!— ди­дем.— Ә без Шай­тан­ны га­еп­лә­гән бу­ла­быз!”

ДҮС­МӘМ­БӘТ ҖЫ­РА­У­НЫҢ ТОТ­КЫН­ЛЫ­ГЫ

Хи­кә­ят

Ке­ше­не, үзең­не ярат­сын ди­сә­гез, мак­та­гыз, зур­ла­гыз һәм өс­тен ку­е­гыз. Әгәр дә бу мә­хәб­бәт­не йө­рәк­ләр­дә та­гын да ны­гы­та­сы­гыз кил­сә, ул ке­ше­не буй җит­мәс­лек би­ек­лек­кә кү­тә­ре­гез. Бу исә һәм­мә­без­дә са­гыш уя­тыр һәм йө­рәк­ләр­не гү­зәл­лек бе­лән ту­ты­рыр. Гү­зәл гамь, ягъ­ни гү­зәл кай­гы ди­гән­нә­ре ме­нә шу­шы бу­ла да ин­де ул.

Кү­рә­сез­ме, мон­да ни­ка­дәр мә­кер, хәй­лә! Шу­ның өчен дә исән ке­ше­не баш­ка­лар ал­дын­да мак­тау — яла­гай­лык, җит­мә­сә әле баш­ка­лар­да ул зат­ка ка­ра­та көн­че­лек ту­ды­ру юлы да. Әм­ма ке­ше­ләр­не ла­ек­лы мак­та­сак һәм мо­ны ча­ма бе­леп баш­кар­сак — иге­лек­ле ка­лыр­быз.

Та­рих­та Дүс­мәм­бәт җы­рау яшә­гән­ле­ге ту­рын­да хә­бәр­ләр бар­лы­гы ил­дә ях­шы мәгъ­лүм. Ул ке­ше шун­дый да үз­сүз­ле бул­ган, ди­ләр.

Ши­гырь-җыр, төр­ле ва­кый­га­лар­ны ма­тур­лап сөй­лә­ве ха­кын­да ну­гай мир­за­сы Йо­сыф хан­га хә­бәр ба­рып җит­кән. Әм­ма Дүс­мәм­бәт­нең бай­лар­ны ярат­ма­вын да ис­кәрт­кән­нәр.

Хан аны са­ра­е­на ча­кырт­кан. Ни хик­мәт, Дүс­мәм­бәт бу ча­кы­ру­ны сө­е­неп ка­бул ит­кән, җит­мә­сә Йо­сыф хан­ны мак­тап җыр да чы­гар­ган. Ди­ван за­лын­да аны тың­ла­ган­нар. Хан бер сүз дә әйт­мә­гәч, Дүс­мәм­бәт җы­рау, то­рып, ап­ты­раш­та чы­гып ба­ра икән. Шун­да Йо­сыф хан аңа:

— Ин­де хә­зер, Дүс­мәм­бәт, си­не ха­лык ки­ре ка­бул ит­мәс, са­рай­да яшәп кал ин­де!— ди­гән.

Ша­гыйрь мо­ны ишет­кән дә, гү­я­ки шун­да аяк­ла­ры бәй­лә­неп, яңа­дан уры­ны­на кай­тып, те­зе­нә утыр­ган.

УҢЫШ­СЫЗ­ЛЫК БӘ­ЛА­СЕ

Хи­кә­ят

Ачу ки­лү­не көн­че­лек­нең та­мы­ры ул ди­гән Имам Га­зә­ли. Бар­лык бә­ла­ләр дә га­дә­ти ачу ки­лү­дән баш­ла­на. Адым са­ен ачуы ки­леп, ке­ше­ләр­не ачу­ла­нып йө­рү­че ке­ше­ләр асыл­да бик тә көн­че­лек­ле бу­ла­лар һәм алар­дан кай­чан да мак­тау һәм кот­лау сүз­лә­ре ише­тү мөм­кин тү­гел. Ке­ше­ләр­не та­ный бе­лү­че­ләр мо­ны шу­лай дип әй­тә­ләр.

Һәм­мә ке­ше­не ачу­ла­нып йө­рү­че бер адәм­не бе­лә идем, шул әфән­де бә­ла­гә тар­гач, аңа яр­дәм дә ит­кән идем әле. Ә бер­ва­кыт аның ми­нем ха­кын­да на­чар­га алып сөй­лә­гә­нен ишет­кәч, тә­мам хәй­ран кал­дым һәм:

— Бөк­ре­не ка­бер ге­нә тө­зә­тә икән!— ди­дем.

Аның үзе­нә яса­ган ях­шы­лык­ка ни өчен на­чар­лык бе­лән җа­вап кай­та­ру­ы­ның сә­бә­бен бе­лә­сем ки­леп, кү­ңе­лем­не озак ва­кыт­лар тар­кау­лы бор­чу­да йөрт­тем. Мон­дый ке­ше­ләр бе­лән оч­раш­мас­ка, кү­реш­мәс­кә, ан­дый­лар­га яр­дәм ку­лым­ны суз­мас­ка ди­гән нә­ти­җә­гә дә кил­дем.

Соң­гы ва­кыт­лар­да кә­еф­сез хә­лем­дә йө­рү­ем­не ишет­кән дә, ки­ңәш­тә-фи­кер­дә ба­тыр бер дус­тым шал­ты­рат­ты. Мин сә­бәп­не аңа аң­ла­тып бир­дем. Ул рә­хәт­лә­неп көл­де-көл­де дә:

— Бер ки­ңәш би­рим әле!— ди­де.— Әгәр дә ха­лык­та ях­шы­лык һәм өс­тен­лек бе­лән та­ны­ла­сың кил­сә, ме­нә шу­шын­дый яман ке­ше­ләр­нең те­ле­нә ке­рер­гә ки­рәк, хә­зер дә­рә­җәң үсеп ки­тә. Әнә язу­чы­лар­да шун­дый га­дәт бар: кем­дер аны тән­кыйть­ләп яза икән, хә­зер уку­чы­ла­ры ар­тып ки­тә, әсәр­лә­рен укый баш­лый­лар, яз­мы­шы, тор­мы­шы, яшә­е­ше бе­лән кы­зык­сы­ну ар­та баш­лый.

КӨЙ­МӘ БАТ­КАН­ДА

Хи­кә­ят

Ал­ты төр­ле ке­ше­нең тә­муг­ка Кы­я­мәт кө­не­нә ка­дәр үк кер­те­лә­сен әйт­кән Пәй­гам­бә­ре­без, аңа рәх­мәт­ләр яу­сын! Алар кем­нәр: “Хал­кын кы­су­чы хө­кем­дар, кан ту­ган­лы­гы­на ту­гы­ры га­рәп, бо­ры­нын чөй­гән шә­ех, ял­ган­чы сәү­дә­гәр, ва­ем­сыз на­дан һәм көн­че га­лим”.

Көй­мә­гә су үтә баш­ла­са, ан­нан бе­рен­че бу­лып кү­се­ләр ка­ча, ди­ләр. Бу­лыр да.

Шу­лай бер­ва­кыт ил­дә гло­баль­лә­шү исе­ме ас­тын­да сә­ер бер сә­я­сәт җә­ел­де­рел­гәч, юга­ры уку йорт­ла­ры бер­ләш­те­ре­лә баш­ла­гач, укы­ту­чы-про­фес­сор­лар­ның төп сос­та­вын­да ис кит­мәү һәм хәй­ран ит­мәү кы­я­фә­те бар­лык­ка кил­де. Үз­лә­ре­нең зур га­лим бу­лу­ла­ры­на, бе­лем ни­гез­лә­рен ача алу­ла­ры­на бәй­ле дә­рә­җә-кем­лек­лә­ре дә бар икән­лек­кә ыша­нып, бә­хет­лә­рен алар яз­мыш ку­лы­на тап­шыр­ды­лар. Мо­ны без на­мус­лы бу­лу дип ата­дык. Әгәр дә һәр­кем үзе өчен ге­нә кай­гыр­тып йө­ге­рә баш­ла­са, шә­һә­ре­без ут, су һәм кан эчен­дә ка­ла­чак иде әл­бәт­тә.

Әм­ма дөнья бит ул, ара­ла­рын­да шун­дый га­лим-го­ла­мә­ләр дә та­был­ган­нар, алар ба­та бар­ган, ягъ­ни кыс­кар­ты­лыр­га ти­еш­ле са­нал­ган юга­ры уку йор­тын­нан исән кал­ды­ры­ла­чак вуз­га сук­ма­ла­рын са­лыр­га өл­ге­реп, ан­да­гы җи­тәк­че­лек кар­шын­да үз кем­лек­лә­рен уч­ла­ры­на кү­тә­реп, баш­ка­лар­ны ка­ра­га бу­яп, кы­рык­ма­са-кы­рык төр­ле хәй­лә яр­дә­мен­дә хәт­та кә­нә­фи­лә­рен дә ях­шы урын­нар­га кү­че­реп өл­гер­гән­нәр.

Бу хәл­ләр ахыр­да гы­на мәгъ­лүм бу­лып, мо­ңа ка­дәр үз­лә­рен акыл­лы дип уй­лау­чы­лар ки­ре­сен­чә ах­мак­та кал­ган икән­лек­лә­рен тө­шен­гән­нәр.

Көй­мә­ләр ба­та икән ул, ә кү­се­ләр — исән ка­ла­лар. Шу­ның өчен, әгәр дә кү­се­ләр ка­ча баш­ла­га­нын күр­сә­гез, имин ка­лыр­га да ашык­ма­гыз. Ке­ше икән­сез, сез­дә на­мус һәм го­рур­лык та бар, бу­лыр­га ти­еш бит әле ул! Хә­веф ва­кы­тын­да бәд­бә­хет­ләр ге­нә хәй­лә­гә та­я­на­лар. Исән ка­лу әле бер­ни дә тү­гел!

Шу­шы сүз­лә­рем­не ишет­кән бер әфән­де:

— И су­ган су­фиы!— ди­де, мин­нән кө­леп.

— Әйе,— ди­дем.— Ниш­лә­мәк ки­рәк, баш­ка ча­ра бул­ма­гач!

БӨ­ЕК ӘДИП­ЛӘР АРА­СЫН­ДА

Хи­кә­ят

Бө­ек әдә­би әсәр­нең эч­тә­ле­ге шун­нан гый­ба­рәт: ке­ше аны укы­ган­да үзе­нең бар­лы­гын, кай­да­лы­гын оныт­сын, хис­лә­ре юга­ры дә­рә­җә­гә җит­ке­рел­сен! Әгәр дә ки­тап­ны укы­ган­да җөм­лә­ләр­не һәм ва­кый­га­лар­ны уку бе­лән ге­нә уку­чы шө­гыль­лән­сә, ки­тап­ның эчен­дә кү­ңе­ле яшә­мә­сә, мо­ны уку дип әй­теп бу­ла­мы? Юк, әл­бәт­тә!

Мо­ңа ире­шү өчен бер­төр­ле әдип­ләр хис­не бе­рен­чел итеп, ни-нәр­сә ха­кын­да язу­ның әһә­ми­я­те юк дип бел­дер­гән­нәр, икен­че төр­ле­лә­ре исә, җөм­лә­ләр вә ва­кый­га­лар ма­тур итеп те­зел­сен­нәр, ди­гән­нәр. Өчен­че­лә­ре га­дел­лек тан­та­на­сын ал­га чы­га­рыр­га ом­тыл­ган­нар.

Эш­кә утыр­ган­да төр­ле мак­сат­лар ку­еп, зи­һен­нә­ре­нә һәм хез­мәт­лә­ре­нә өмет­ләр баг­лап иҗат итү­че йөз­ләр­чә әдип­ләр бар. Әм­ма уку­чы­лар алар­ның ара­ла­рын­нан бер­сен, ике­сен, күп бул­са — өче­сен-дүр­те­сен ге­нә сай­лап ала­лар да, шу­лар­ны гы­на укый­лар. Без ин­де “О вку­сах не спо­рят” дип ке­нә әй­тә­без һәм бә­я­ли­без җит­мә­сә.

— Һәр чор­ның ни өчен үз әди­бе бар? Югый­сә ул яшә­гән дә­вер­дә бү­тән язу­чы­лар да бул­ган, иҗат ит­кән бит! Алар да ма­тур, рә­хәт, кү­ңел­ле итеп яз­ган­нар!— ди­де­ләр ми­ңа.

— Чөн­ки һәр чор­ның үз йө­зе, үз эч­тә­ле­ге, үз мәгъ­нә­лә­ре бар, кай­сы әдип шу­лар­ны дө­рес, ту­гы­ры һәм ачык итеп тас­вир­лый, шул та­рих­та ка­ла,— ди­дем.

Әм­ма бу сүз­ләр үзем­нең хак­лы икән­ле­ге­мә ыша­ну бе­лән ге­нә әй­тел­гән иде­ләр. Ә ми­ңа:

— Үзе­гез­нең әсәр­лә­ре­гез ха­кын­да әй­тә­сез­ме?— ди­де­ләр.

Оя­лып куй­дым.

ТА­НЫП-БЕ­ЛҮ СЕ­РЕ

Хи­кә­ят

Бе­лем­не без та­нып-бе­лү­дә ман­тыйк яр­дә­мен­дә та­ба­быз, әгәр дә баш­ка­лар­ның сүз­лә­рен тың­лап уты­ру­дан нә­ти­җә чы­га­ра бел­сәк, мо­ны­сы ин­де ыша­ну дип ата­ла. Хә­ер, мо­ны Имам Га­зә­ли ин­де XI га­сыр­да ук әй­теп, ке­ше­лек­кә тө­шен­де­реп бир­гән.

Ә ме­нә ыша­ну ди­гән­нә­ре нәр­сә соң? Мо­ны һәр­кем үзе ге­нә бе­лә!

Ке­ше­ләр­не әгәр дә үзең­нең хак­лы бу­лу­ы­ңа ышан­ды­ра­сың кил­сә, алар­га баш­ка­лар­ның фи­кер­лә­рен ми­сал итеп ки­те­рер­гә мәҗ­бүр­сең. Ме­нә кай­чан баш­ка ке­ше­ләр­нең фи­кер­лә­рен сан­га су­гу­ның әһә­ми­я­те аң­ла­шы­ла баш­лый!

Әгәр дә ха­кый­кать­не ачык­лар­га те­ли­сең икән, ул ва­кыт­та ман­тыйк яр­дә­мен­дә та­нып-бе­лү эше­нә ке­ре­шә­сең бил­ге­ле. Олы-ке­че фән­ни ачыш­лар шу­лай гы­на яса­ла ала­лар.

Элек­ләр­дә ми­не бер та­лант ия­се сок­лан­ды­ра тор­ган иде. Аңа хөр­мә­тем дә зур бул­ды. Әм­ма бер­ва­кыт, аның бе­лән бер­гә эш­ли баш­ла­гач, ул әфән­де үзе­нең инт­ри­га­ла­ры, хәй­лә­лә­ре-мә­кер­лә­ре һәм мәгъ­нә­сез­лек­лә­ре бе­лән хәй­ран итә баш­ла­ды. Ә аңа һәм­мә ке­ше дә: “О ул­мы!”— дип сок­ла­на иде­ләр ба­ры­бер.

Бер дус­тым исә:

— Ул бит ак йөз­ле шай­тан, ка­ра фә­реш­тә!— ди­де.

Бу ха­кый­кый сү­зе акы­лым­ны хәй­ран ит­те.

Ме­нә бит хик­мәт нәр­сә­дә икән, ә мин бел­ми ге­нә йөр­гән­мен!

ША­ГЫЙРЬ ҺӘМ ГА­ЛИМ

Хи­кә­ят

Әдә­би­ят та­ри­хы, әдә­би иҗат һәм аның үзен­чә­лек­лә­ре ту­рын­да мә­ка­лә­ләр язар­га ярат­кан бер ша­гыйрь икен­че бер га­лим­гә әй­тә икән:

— Сез дә га­лим, мин дә, сез дә ша­гыйрь, мин дә!— дип.

— Әйе,— ди­гән аңа те­ге га­лим,— әм­ма без­нең аер­ма­лык та бар шул: сез кү­ңе­ле­гез­гә кил­гән һәм әсәр­ләр­не укы­ган­да ту­ган хис­лә­ре­гез­не бә­ян итеп яза­сыз, ә ми­ңа әсәр­ләр­не ана­лиз­лар­га, ха­кый­кать­не ман­тыйк яр­дә­мен­дә ачык­лар­га ту­ры ки­лә.

— Әм­ма мин­дә хак­лык күб­рәк,— ди­гән ша­гыйрь.

— Сүз дә юк,—дип ел­май­ган га­лим,— шу­лай бу­лып то­ел­ган бе­лән нәкъ шу­лай бу­лу ара­сын­да­гы аер­ма­ның бар­лы­гы да күп­ләр өчен сер хә­лен­дә ка­ла.

— Әм­ма мин тор­мыш­ны йө­рә­гем бе­лән ачык кү­реп, дө­рес итеп тас­вир­лыйм,— ди­гән ша­гыйрь, кы­зып ки­теп,— ә га­лим­нәр — мин яз­ган­нар­дан ил­һам алып, шул юл бе­лән ки­леп, ха­кый­кать­не ача­лар!

— Ки­ле­шәм,— ди­гән аңа та­гын да ул га­лим, бә­хәс ит­ми­чә, фи­кер кай­нар­лы­гын са­быр­лык­ка ки­ре кай­та­рып,— күз­лә­ре­без күр­гән­не, ко­лак­ла­ры­быз ишет­кән­не кү­ңел­лә­ре­без ачык аң­ла­сын өчен сез ки­рәк әл­бәт­тә! Дө­рес! Бә­хәс­лә­шү урын­сыз сы­ман...

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: