Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 53 страница

— Ме­нә-ме­нә, ша­гыйрь­ләр­нең бө­ек­ле­ген дә та­ный­сыз икән бит!

Га­лим ты­ныч кы­на бу юлы да кү­ңел рә­хәт­ле­ге бе­лән ел­май­ган һәм:

— Мин әле үзем­нең ха­та­лы фи­кер­дә бу­лу­ым­ны да ях­шы та­ныр­лык хәл­дә­мен!— ди­гән.

ГА­ЛИМ­ЛЕК ТИ­РӘН­ЛЕ­ГЕ

Хи­кә­ят

Га­лим­лек­нең ти­рән­ле­ге гый­лем­нәр­не күп итеп җы­ю­да һәм шул гый­лем­нәр­нең сан­ды­гы са­на­лу­да тү­гел, бәл­ки ха­лык­ка фай­да­лы һәм ки­рәк­ле бе­лем­нәр ия­се бу­лу­да. Әм­ма бе­рәү­ләр ха­кый­кать­не ачык­лау аша гый­лем­нәр ту­ды­ра­лар, икен­че­ләр ул фән­нәр­не ха­лык­ка фай­да­лы итеп әве­рел­де­рә­ләр. Бе­рен­че­лә­ре юк икән, икен­че­лә­ре дә бу­ла ал­мый.

Хә­ер мо­ны гы­на бел­мә­гән һәм та­ны­ма­ган ке­ше юк­тыр ул.

Ә ме­нә мин бер зат­лы әфән­де­не бе­лә идем. Ул һәр­ва­кыт ту­ры сүз­ле, ачык акыл­лы, кү­ңел кү­зе як­ты кү­рү­че ке­ше­ләр­дән са­нал­ды. Әй­тә­ләр бит, бә­хе­тең­не сы­ер сөз­сә, ди­ләр, яра­ны бәй­ләп куй­ган­да­гы­ча итеп ке­нә тө­зә­теп бул­мый.

Бу әфән­де­гә дә тор­мыш­та юл бир­мә­де­ләр, көн­че­лек­ле дош­ман­на­ры да кү­бәй­де. Мин ан­нан:

— Ни­гә шул өч­ле-ту­гыз­лы­лар­га ирек ку­я­сыз, алар­ны бе­раз тән­кыйть ит­ми­сез?— ди­дем.

Ул ел­май­ды гы­на. Гү­я­ки шун­да: “А­кыл өй­рәт­кән­че, үзе­гез үр­нәк күр­сәт­сә­гез иде!”— дия ке­бек иде. Әм­ма юк икән. Ул ми­ңа бо­лай ди­де:

— Без ба­ры­быз да Ал­ла­һы тә­га­лә бән­дә­лә­ре. Һәр­кай­сы­быз­га ул үз өле­шен, ри­зы­гын бир­гән. Әгәр дә баш­ка­лар­ның ха­та­ла­рын ачып аң­ла­тып йөр­сәм, алар оят­лы бу­лыр­лар, авыз­ла­рын ри­зык­ла­рын­нан өзәр­мен дип кур­кам!

Бу сүз­лә­ре ми­не хәй­ран ит­те­ләр.

СУ­КЫР­ЛЫК ГА­ЛӘ­МӘТ­ЛӘ­РЕ

Хи­кә­ят

Әдә­би әсәр­нең эч­тә­ле­ген без күп оч­рак­та үзе­без­гә ки­рәк­чә аң­лый­быз. Бү­ген укы­ган­да ан­да­гы бер төр­ле фи­кер­ләр­гә игъ­ти­бар ит­сәк, ир­тә­гә, мә­сә­лән, ка­бат укы­сак, яңа­ча, баш­ка мәсь­ә­лә­ләр­нең дә шак­тый кал­ку бу­лу­ын ачык­лап, бө­тен­ләй баш­ка­ча ка­бул итә­без ке­бек. Әйе, без күп оч­рак­та Әбул-Мә­җит Сә­на­и­ның “Су­кыр­лар һәм фил” мәс­нә­ви­ен­дә­ге ке­бек, әсәр­нең кай­сы җи­ре­нә кү­ңел ку­лы­быз ти­еп кит­сә, шул урын­га бәй­ле фи­кер йөр­тә­без. Шу­лай итеп фи­ле­без, нәкъ Сә­на­и­да­гы­ча, әле ке­ләм, әле тор­ба, әле ба­га­на бу­лып кү­зал­ла­на. Ди­мәк без кем­нәр ин­де? Әйе, су­кыр­лар! Кү­зал­лау үзе ге­нә бер­ни­чек тә ха­кый­кать­не ту­ры та­ну­га ки­тер­ми, ул хәт­та ха­та­лан­ды­ру­га гы­на сә­ләт­ле. Ха­кый­кать­не та­ный бел­мә­ве­без ар­ка­сын­да без ба­ры тик са­та­шу­лы фи­кер би­ше­ген­дә ге­нә ка­ла би­рә­без...

Шу­шы рә­веш­ле озын һәм озак сөй­лә­шү дә­вам итеп, мәҗ­лес­тә­ге кай­бер тың­лау­чы­лар­ның ита­гать бе­лән ак­рын­лап йо­кы­га ки­тә ба­ру­ла­рын кү­реп, җит­мә­сә сүз­ләр­дә ха­та­ла­ну бар­лы­гын то­еп, ап­ты­раш­та ук кал­дым. Фи­кер кай­нар­лы­гын тот­кан ке­ше­ләр­не бүл­де­рүе ни­чек­тер кы­ен­рак иде.

Фор­сат кил­гәч әйт­тем:

— Юк, җә­мә­гать, кү­зал­лау бул­ган җир­дә та­нып-бе­лү, ха­кый­кать­кә ире­шү бар, әгәр дә кү­ңел кү­зе­без ачык күр­сә, ак­ны ка­ра бе­лән бу­та­ма­са бил­ге­ле...— ди­дем.

Бу сүз­лә­рем ха­лык­ны тә­мам йо­кы­га би­рел­дер­де. Үзем­нең дә авыз ачыл­га­лап, бу­ын­нар­ны та­ра­тыр өчен ки­е­рел­гә­ләп куй­дым һәм:

— Әл­лә ни­гә кө­не авыр, сө­як­ләр­не җе­бе­тә,— ди­я­рәк әй­теп тә сал­дым.

Мәҗ­лес рә­хәт­лә­неп бер гы­рыл­дап җа­вап бир­де.

ТӘ­РӘ­ЗӘ ТӨ­БЕН­ДӘ ГӨЛ

Хи­кә­ят

Кү­ңе­лең ях­шы һәм ях­шы­лык­лы бул­са, си­не бер­кай­чан да ямь­сез ке­ше дип әйт­мәс­ләр. Әм­ма йө­зең чи­бәр бул­са да, кү­ңе­лең яман­лык бе­лән ту­лы икән, си­не һич тә гөл бе­лән ча­гыш­тыр­мас­лар...

Шул ту­ры­да фи­кер йөр­теп әйт­кән идем, мин­нән:

— Ә гөл­нең җа­ны бар­мы­ни?— дип со­ра­ды­лар.

Ке­ше­ләр­не кы­ен хәл­дә кал­ды­рыр­га ты­ры­шу на­дан­лык бил­ге­се тү­гел, аны­сы.

— Гөл­нең ты­ны — аның хуш ис­ле бу­луы!— дип җа­вап бир­дем, бо­рын­гы төр­ки ба­ба­ла­ры­быз­да “тын” сү­зе­нең хә­зер­ге без­нең “җан”­сү­зе­нә адек­ват-ту­ры ки­лү­ен күз­дә то­тып.— Ха­кый­кать­тә чә­чәк­ләр­нең бер­нин­ди ма­тур­лы­гы юк, әгәр дә ис­лә­ре бе­лән һуш­ла­ры­быз­ны ал­ма­са­лар!

Әйт­тем әй­тү­ен, әм­ма те­лем­не теш­ләр­гә мәҗ­бүр идем. Чә­чәк­ләр­нең төс­лә­ре дә, фор­ма­ла­ры да мог­җи­за­дай бул­ган­на­ры юк­мы­ни? Алар­ның бал­кы­шы да, су­рәт­лә­ре дә, ис­лә­ре дә без­не хәй­ран ит­ми­ләр­ме­ни?

Мин ки­тап­ха­нә­без­нең уку за­лын­да идем. Уй­ла­рым ты­гыз­ла­ну­дан тә­мам арып, алар­ны гү­я­ки та­ра­тып җи­бә­рер­гә те­лә­гән­дәй, киң һәм олы тә­рә­зә яны­на ки­леп, чик­сез ир­кен күк­кә тө­бәл­дем. Шун­да миз­гел эчен­дә бө­тен нәр­сә­не оныт­тым да куй­дым. Кү­зе­мә дөнья йө­зе­нең төс­лә­ре ачык кү­ре­нә баш­ла­ды­лар. Тә­рә­зә тө­бен­дә бик ма­тур чә­чәк­ле гөл үсеп уты­ра иде. Исе­мен бел­мим. Әм­ма аның чә­чәк­лә­ре көй­мә­дә йө­зеп бар­ган чи­бәр кыз­ны хә­тер­лә­тә иде­ләр. Са­быр­сыз­ла­нып алар­ны ис­нә­дем. Ә тын­на­ры юк иде.

СҮ­ЗЕМ ЮК

Хи­кә­ят

Һәр­кем үзен­чә кү­рә, үзен­чә аң­лый, үзен­чә ише­тә, үзен­чә сөй­ли. Имеш, кы­лый күз­ле­ләр бер­не ике итеп кү­рә. Бер шун­дый ке­ше­дән со­ра­ган­нар, дө­рес­ме бу сүз дип. Ул әйт­кән: “Сез нәр­сә, мин дә бит сез­нең ке­бек үк күк­тә ике ай­ны кү­рәм, дүрт­не тү­гел!”— ди­гән.

Бу кыйс­са­ны XII йөз ба­шы сәл­җүк акыл ия­се Әбул-Мә­җит Сә­на­и­дан укы­ган идем. “Шу­лай шул!”— дип сө­е­неп куй­дым.

Хик­мәт шун­да, бе­ра­ра ва­кыт ми­ңа бер мәгъ­нә­сез ху­җа­ның кул ас­тын­да тәкъ­ди­рем ку­шуы бу­ен­ча эш­ләр­гә ту­ры кил­де. Хә­ер, эш­ләү дип ин­де, ми­нем бу­рыч — җы­е­лыш­лар­га ва­кы­тын­да ки­лү, фи­кер алыш­кан­да кат­на­шу һәм ки­ңәш­ләр би­рү­дән ге­нә гый­ба­рәт иде. Ак­ча­сыз эш. Бу иҗ­ти­ма­гый тәр­тип­тә эш­ләп ки­лү­че оеш­ма үзе­нә үзе эш уй­лап чы­га­ра һәм шу­лар­ны баш­кар­ган бу­лып яши иде, би­ча­ра­ка­ем.

Мин ан­да озак җә­фа­лан­ма­дым. Кит­тем. Ә бер­ни­ка­дәр ва­кыт­лар үт­кәч, шу­шы ук ху­җа­быз ин­де, баш­ка эш уры­ным­да баш­лык бу­лып кил­де. Ул ке­ше­гә ка­ра­та бер­нин­ди үп­кәм дә, тис­кә­ре ка­ра­шым да юк иде. Әм­ма ул бе­рен­че кө­нен­нән ми­не ка­га, кыс­рык­лый һәм җә­фа­лый, хәт­та җә­за­лый ук баш­ла­ды. Бу хәл­гә бик ап­ты­рый тор­ган идем. Ми­ңа ис­ке­дән ях­шы та­ны­шым оч­рап, хәл­не аң­ла­тып би­реп: “Си­нең ту­ры­да ул “э­лек­ке уры­ным­да ты­ныч­лап эш­ләр­гә бир­мә­де, ка­ны­ма гел тоз са­лып кы­на уты­ра иде” дип ни­чә тап­кыр әйт­кә­не бар иде!”— ди­де.

Мин ап­ты­рап кал­дым. “А­ңа ул ва­кыт­лар­да мөм­кин ка­дәр ях­шы­лык­лы һәм иге­лек­ле ки­ңәш­ләр би­рәм дип уй­лый идем үзем­не” ди­я­рәк хә­те­рем та­гын да бо­зы­лып ал­ды. “Ме­нә бит ни­чек!”

Тор­мыш­ка, дөнья йө­зе­нә, ке­ше­ләр­гә хәй­ран итү­дән ары баш­ка төр­ле га­мә­лем кал­ма­ды бу­гай хә­зер.

АВЫЛ МӘК­ТӘ­БЕ СЕР­ЛӘ­РЕ

Хи­кә­ят

Хә­тер­лим... Ул ва­кыт­лар­да син дүрт яшь­лә­рең­дә идең, ди­ләр. Исем­дә, мәк­тәп яны­на кил­гән идем. Бер төр­кем ма­лай­лар туп ти­бә­ләр. Ул да тү­гел, кай­сы-кая ка­чып та бет­те­ләр. Үзем ге­нә то­рып кал­дым.

Мәк­тәп ди­рек­то­ры Зин­ну­ров абый ки­лә икән.

— Ниш­ләп то­ра­сың?— ди­де.

Исән­ләш­тем. Кә­е­фе куш бул­ды.

— Әл­лә мәк­тәп­кә кил­дең?— ди­де.

— Кил­гән идем дә, керт­ми­ләр шул,— ди­дем.

— Әй­дә, кер­тәм. Кем куш­ты ди­сә­ләр, ди­рек­тор­ның рөх­сә­те бе­лән ди­яр­сең!

Ки­леш­тем.

Әле­гә мәк­тәп тәр­тип­лә­рен бел­ми идем. Бер класс­ка ба­рып кер­дем. Уку­чы­лар ми­сал чи­шеп уты­ра­лар, “А”­га “В”­ны куш­кач ни­чек бу­ла дип. Апам­нан дә­рес хә­зер­лә­гә­нен­дә ишет­кә­нем бир иде: “а”­га “в”­ны куш­саң, “а” ку­шыл­ган “в” бу­ла дип. Әйт­тем дә бир­дем. Укы­ту­чы абый ку­ып чы­гар­ды.

Ан­на­ры баш­ка класс­ка кер­дем. Ан­да укып уты­ра иде­ләр. Бер уку­чы:

— “А”- “в”- “а”...— дип ка­бат­лый.

Аваз­лар­ны бер­гә җый­ды­рыр­га те­ли­ләр, ку­шып җи­бә­рә ал­мый.

Әйт­тем дә бир­дем:

— “А­ва”.

Ми­не бу дә­рес­тән укы­ту­чы апа да ку­ып чы­гар­ды.

Мәк­тәп­кә кү­ңел­сез икән­ле­ген аң­лап, өй­гә кай­та кит­тем. Та­гын Зин­ну­ров абый оч­ра­ды да:

— Бул­ды да­мы­ни?— дип со­ра­ды.

— Әйе,— ди­дем, мәк­тәп ягы­на төр­теп күр­сә­теп һәм авыр су­лыш алып,— мон­да­гы на­дан­нар “А”­га “В”­ны ку­ша ал­мый­ча уты­ра­лар, ә бу класс­та­гы­лар — “а­ва” ал­мый­ча!

Әйт­тем һәм кай­тып кит­тем. Шул көн­нән мәк­тәп ди­рек­то­ры­быз­ның те­ле­нә “а­га­бы на­дан­на­ры” һәм “а­вал­ма­ган класс” ди­гән сүз­ләр ке­реп кал­ган, ди­ләр. Мәк­тәп­тә ли­ней­ка баш­лан­ды исә:

— Кая әле без­нең “а­га­бы на­дан­на­ры”, кая әле без­нең “а­вал­ма­ган класс”?— дип әй­тә тор­ган бул­ган.

27.10.2009

МӘ­ХӘБ­БӘТ КӨ­ЧЕ

Хи­кә­ят

Го­мер ит­кән­дә яшең дә ар­та гы­на ба­ра ул. Хә­ер, хик­мәт ан­да тү­гел. Баш­ка­да.

Кы­рык­тан узып, ил­ле­гә якы­на­еп кил­гән көн­нә­рем­нең бер­се иде. Йө­зе бе­лән тул­ган ай­ның як­ты­сы, акы­лы бе­лән чел­тер чиш­мә ке­бек саф, буй-сын бе­лән ка­ен ага­чы ке­бек зи­фа бер ха­ным­га ту­ры ки­леп, сә­ла­мен ал­ган­нан соң, үс­се­неп ки­теп, Ка­зан шә­һә­ре­нең иң ма­тур ура­мын­да оч­раш­тык. Ул ми­ңа “Зө­ләй­ха кыйс­са­сы”н сөй­лә­де һәм Йо­сыф­ның чи­бәр­ле­ге­нә кы­я­фә­тем­не тиң­ләп тел сан­ду­га­чын сай­ра­тып ал­ды. Га­шыйк икән­ле­ген аң­лар­га ти­еш идем.

Шун­да бер та­ны­шым­ның узып ба­ру­ын күр­дем дә, аны мак­тап:

— Ме­нә ул чи­бәр, ме­нә ул акыл­лы ич­ма­сам!— ди­дем.

Та­ны­шым­ны тук­та­тып, хәл-әх­вә­лен со­раш­тым. Ан­на­ры аңа юлын дә­вам итәр­гә бир­дем. Ә ха­ным­нан:

— Ни­гә аңа кү­тә­ре­леп тә ка­ра­ма­ды­гыз? Күр­кәм, акыл­лы ир ке­ше­ләр нин­ди бу­лу­ын кү­реп кал­ган бу­лыр иде­гез!— ди­дем.

Сүз­лә­рем­нең уңыш­лы бу­лып чык­ма­вын аң­лап алу­ым­нан да авы­ры юк иде. Ха­ным ал­дын­да мин берь­ю­лы ах­мак та, ямь­сез дә бу­лып кү­ре­нү бә­хе­те­нә иреш­тем ин­де, аны­сы. Әм­ма ул:

— И мак­тау­лы ир, и як­ты ко­я­шым, син үзең­не мин­нән әл­лә нин­ди хәй­лә бо­лыт­ла­ры­на ка­чы­рып, бо­лай да тел­гә­лән­гән җа­ным­ны га­зап­ла­ма ин­де!— ди­де.

Мин аһ ит­тем һәм егы­лып кит­кән­дәй бул­дым.

ЧЫН ГА­ШЫЙК КЫЙС­СА­СЫ

Хи­кә­ят

Күп­тән­рәк бул­ды бу хәл. Бер ту­таш­ның ми­ңа га­шыйк икән­ле­ген әйт­те­ләр. Үзе­гез дә бе­лә­сез, әгәр дә җил­кә­ңә кем­нең­дер мә­хәб­бә­тен сал­саң, ул кү­тә­рә ал­мас­лык йөк­кә әве­ре­лә. Мон­дый ту­таш­тан ба­ша­як ка­чу­ың хә­ер­ле.

Әм­ма ба­рып кы­на чык­мый бит. Бер ге­нә төр­ле хәй­лә бе­лән дә чит­кә ка­гып бул­мый үзен. Ка­ла бу юл — ах­мак­ка са­бы­шыр­га! Ә чи­бәр ке­ше­ләр ах­мак адәм­нәр­не сөй­ми­ләр, ан­дый ке­ше­ләр­дән тә­мам чир­ка­на­лар.

Һәм ме­нә мин аңа бер кыз­ны кү­рү­ем һәм дә шул кыз­га чик­сез га­шыйк бу­лу­ым ха­кын­да олы сер итеп сөй­лә­дем. Әл­бәт­тә бу ри­ва­я­тем чын мәгъ­нә­сен­дә әки­ят иде.

Ту­таш мин­нән:

— Ул бә­хет­ле кыз­ның исе­ме ни­чек?— дип со­ра­ды.

Мин аңа:

— Бел­мим, со­рар­га кый­ма­дым!— дип җа­вап бир­дем.

— Су­рә­те ни­чек иде?— дип кы­зык­сын­ды.

Йө­зе­мә сар­гаю кы­я­фәт­лә­ре чы­га­рып, ул кыз­ның чәч­лә­рен, бу­ен-сы­нын, йө­зен-гү­зәл­ле­ген — һәм­мә­сен-һәм­мә­сен хы­я­лым мөм­кин­лек бир­гән­чә итеп тас­вир­лап бир­дем...

Ту­таш­ның рәт­тән бер­ни­чә көн­нәр юга­лып то­руы ми­не бә­хет­кә күм­де. “Ме­нә бит,— ди­дем сө­е­неп,— ах­мак­лык­ның ят­сын­ды­ру­да фай­да­сы ни­чек зур!”

Ә бер­ни­чә көн үт­те ди­гә­нем­дә, те­ге мин тас­вир ит­кән хы­я­лый гү­зәл­кәй бе­лән ми­ңа га­шыйк кыз­ның бер­гә бүл­мә­мә ки­леп ке­рү­лә­рен­нән тә­гә­рәп ки­тә яз­дым. Те­лем­дә бу сүз­ләр тиб­рән­де:

— Бо­лай да бу­ла икән дөнь­я­да!

ОЗЫН ГО­МЕР­ЛЕ­ЛӘР

Хи­кә­ят

— Кы­я­фәт са­ра­е­быз ни­ка­дәр ге­нә гү­зәл бул­ма­сын, әгәр аның ху­җа­сы сый­фа­тын­да яшәү­че үзе­без мес­кен һәм зат­сыз икән­без, без­не мак­тап һәм сок­ла­нып тел­гә алыр­лар­мы?— дип со­ра­дым уку­чы­ла­рым­нан, сүз­лә­рем бе­лән ри­за­ла­ша­сы­ла­рын ал­дан ук ча­ма­лап.

— Әл­бәт­тә юк!— ди­де­ләр алар.

— Әм­ма көн­нәр­дән-бер­көн­не без шул ук кы­я­фәт са­ра­е­быз­ның җи­ме­ре­лә ба­ру­ын кү­реп шак­лар ка­та­быз. Ту­гыз йөз ил­ле ел яшәп, ту­фан су­ын­нан да имин чык­кан Нух пәй­гам­бәр, үлем кил­гәч, әле ки­чә ге­нә ту­ган идем бит дип әйт­кән, имеш. Кы­я­фәт са­ра­быз җи­ме­рел­гәч, хәт­та фә­кыйрь җа­ны­быз да үзе­нең за­ты ар­ту­га сок­ла­на баш­лый һәм тиз­рәк тә­не­без­дән чы­гып ка­чар­га ом­ты­ла,— ди­дем, үзем­не бик тә акыл­лы ке­ше­гә са­нап.

Шул ва­кыт лек­ци­ям бүл­мә­се­нә чир­кан­чык шад­ра йөз­ле, шак­шы кү­се кы­я­фәт­ле бер адәм ки­леп кер­де. Ап­ты­рап ка­рап тор­ды. Мин ул адәм­не бе­лә һәм сөй­ми идем. Уку­чы­ла­рым аның бе­лән аяк­ка ба­сып исән­ләш­те­ләр. Адәм, га­фу үте­неп, ял­гыш ке­рү­ен әй­теп чы­гып кит­те. Мин:

— Кай­да кал­ган идек әле?— дип со­ра­дым, әдә­би ге­рой­га ха­рак­те­рис­ти­ка би­рү мәсь­лә­сен дә­вам ит­те­рер­гә те­ләп.

Әм­ма уку­чы­ла­рым шун­дый итеп әй­теп куй­ды­лар, хәт­та ты­ным кы­сы­лыр­га мәҗ­бүр бул­ды.

— Аб­зар һәм чуч­ка мәсь­ә­лә­сен­дә!— ди­де­ләр алар.

ҺӘР­КЕМ­НЕҢ ҮЗ ӨМЕ­ТЕ

Хи­кә­ят

Ке­ше­ләр үз­лә­рен һәм һич­шик­сез ба­ры тик үз­лә­рен ге­нә хак­лы рә­веш­тә бик тә акыл­лы­га са­ный­лар. Бу хәл ми­не сө­ен­де­рә, зур сок­ла­ну бе­лән бер­гә кү­ңе­лем­дә чик­сез дул­кын­ла­ну хис­лә­рен дә уя­та. Биг­рәк тә шун­дый зат­та­гы уку­чы­лар­га ту­ры кил­сәм, бә­хет хи­сем арт­кан­нан-ар­та.

Шу­лай дә­рес­лә­рем­нең бер­сен­дә Әбул-Мә­җит Сә­на­и­ның бер кыйс­са­сын сөй­лә­дем. Ул кыс­ка­ча мон­нан гый­ба­рәт иде:

“Өч мө­сел­ман су­гыш­та әсир тө­шә­ләр. Кә­фер­ләр­нең хө­кем­да­ры алар­га мон­дый хө­кем чы­га­ра:

— Кай­сы­гыз иман­нан ваз кич­сә, ди­нен­нән яз­са, аның го­ме­рен сак­лап ка­лам! Юк икән, ба­шын ча­бам!— ди.

Шун­да әсир­ләр­нең бер­се үз ип­тәш­лә­ре­нә әй­тә:

— Мин го­ме­рем бу­ен­ча мул­ла һәм шә­ри­гать бел­ге­че бул­дым! Ка­зый-судья дә­рә­җә­се­нә җит­тем. Әгәр дә кем­не­дер көч­ләп шә­ри­гать­кә кар­шы га­мәл кыл­ды­ра­лар икән, ул ке­ше­нең га­е­бе юк! Мин иман­нан мәҗ­бү­ри ки­чәм, ди­мәк Ал­ла­һы тә­га­лә ми­не яр­лы­кар!— ди, үзе­нә һәм сү­зе­нә зур ыша­ныч бе­лән.

Әсир­ләр­нең икен­че­се исә:

— Мин Мө­хәм­мәд пәй­гам­бә­ре­без­нең һәм Га­ли сә­ха­бә­нең нә­се­лен­нән. Пәй­гам­бә­ре­без, аңа Ал­ла­һы тә­га­лә­нең рәх­мә­те яу­сын, кы­зы Фа­тый­ма­га әйт­кән, Кы­я­мәт кө­нен­дә, ди­гән, ба­ла­ла­рым-онык­ла­рым­ны Ал­ла­һы тә­га­лә ми­нем нә­се­лем­нән бул­ган­лык­ла­ры өчен гө­наһ­ла­рын­нан яр­лы­кар, алар­ны ут­тан кот­ка­ру­ын те­ләп үзем со­рар­мын, хә­ле­мә ке­рер, ди­гән. Шу­лай бул­гач, ми­не Пәй­гам­бә­ре­без тә­муг га­за­бын­нан кот­ка­рыр, җән­нәт­ле итәр, ми­нем өчен үзе яр­лы­кау со­рар!— дип, шу­лай ук има­нын­нан язар­га бу­ла.

Ба­ры тик өчен­че­се ге­нә:

— Мин го­ме­рем буе ка­рак бул­дым, ха­та­лы идем. Әм­ма үзе­мә ки­рәк­чә шә­ри­гать та­ләп­лә­рен дә бор­га­лар­га өй­рән­мә­гән, ан­на­ры ми­не ут­тан кот­ка­ру­ны үте­неп ки­лер­лек, яр­лы­ка­вын со­рар­лык хөр­мәт ия­се дә­рә­җә­сен ал­ган ту­ган­на­рым да юк,— ди­гән.— Шу­лай бул­гач, ми­ңа има­ным­нан баш тар­тыр­га яра­мас. Бәл­ки има­ны­ма туг­ры­лы­гым өчен Ал­ла­һы тә­га­лә­нең рәх­мә­те­нә ире­шә алыр­мын?

Хө­кем­дар бо­лар­ның те­ге иман­нан ваз кич­кән ике­сен зин­дан­нан азат ит­кән, ә өчен­че­се­нең, иман­га туг­ры­лык­лы­ның, ба­шын чап­тыр­ган”.

Әйе, шу­ны­сын да ис­кәр­тер­гә ки­рәк­тер, Сә­наи яшә­гән XI–XII га­сыр­лар­да “ка­рак”, “юл­ба­сар”, “у­гы­ры” ке­бек авыр сүз­ләр­не төр­ки ка­ве­ме вә­кил­лә­ре­нә ка­ра­та әй­тә тор­ган бул­ган­нар. Бу кыйс­са­да да ав­тор үз чо­ры­ның фи­кер­ләү һәм кү­зал­лау кы­са­ла­рын­нан чы­га ал­ма­ган, бил­ге­ле.

Кыйс­са­ны сөй­ләп бе­тер­гәч, сү­зем­не озын­га суз­мый­ча, шун­да уку­чы­ла­рым­нан со­ра­дым:

— Ни­чек уй­лый­сыз, бо­лар­ның өче­се ара­сын­да кай­сы­сы җән­нәт­кә ла­ек бул­ды икән?

— Әл­бәт­тә өчен­че­се,— ди­де бер уку­чым.— Чөн­ки ул па­лач бал­та­сы ас­тын­да да ку­рык­ма­ган, има­нын­нан ваз кич­мә­гән! Нәкъ без­нең ге­рой-ша­гый­ре­без Му­са Җә­лил ке­бек!

Ә мин “ә­йе” дип тә, “юк” дип әй­тер­гә дә ашык­ма­дым.

— Әл­бәт­тә икен­че­се,— ди­де шун­да баш­ка бер уку­чым.— Га­ли сә­ха­бә нә­се­лен­нән бул­ган ке­ше­ләр­гә Ал­ла­һы тә­га­лә­дән ал­дан ук яр­лы­кау ире­шел­гән, алар­ны хөр­мәт һәм мәр­тә­бә кө­тә. Бу бил­ге­ле һәм ачык хә­бәр­ләр­дән са­на­ла. Әгәр дә нә­се­ле­без­дә бер из­ге ке­ше бул­ган икән, без дә аңа ка­ра­та ке­ше­ләр­нең һәм Ал­ла­һы­ның рәх­мә­те­нә бәй­ле хөр­мәт­тә яши­без,— дип, кай­нар-кай­нар сүз­ләр әйт­те. Аңа ия­реп “ә­йе” ди­гән­нәр дә та­был­ды­лар.

— Алар ба­ры­сы, өче­се дә җән­нәт­ле!— ди­де та­гын бер уку­чым.

Ин­де мин дә:

— Иман­на­рын­нан ваз кич­сә­ләр дә­ме?— ди­дем.

— Әйе,— ди­де ул,— чөн­ки әнә бе­рен­че­се үк әй­тә, әгәр үлем кур­кы­ны­чы ал­дын­да иман­нан яз­ган­сың икән, җа­ның­ны сак­лап ка­лыр­га мөм­кин­лек бул­ган­да иман­нан ваз ки­чәр­гә ярый ди шә­ри­гать...

Ан­на­ры уку­чы­ла­рым һәм­мә­се дә, йө­рәк­лә­ре­нә шом йө­ге­рү­дән­ме, ты­нып кал­ды­лар. Сүз йом­га­гын мин әй­тер­гә ти­еш идем. Һәм бо­лай ди­дем:

— Адәм­гә хас на­мус үл­чә­ме бе­лән ка­ра­ган­да, алар­ның өче­се дә җән­нәт­кә ла­ек­лы тү­гел... Ал­ла­һы тә­га­лә­нең рәх­мә­те күз­ле­ген­нән бә­я­лә­гән­дә, өче­се­нең дә җән­нәт­ле бу­лу өчен бе­рәр та­я­ны­чы бар!

ХА­ЛЫК РӘХ­МӘ­ТЕ

Хи­кә­ят

Ха­лык­ның ка­һә­ре тө­шә икән дип ишет­кә­нем бар иде. Хә­ер, рәх­мә­те дә шун­дый аның.

Дү­сем авы­лын­да элек­ләр­не бер ты­рыш ма­лай яши иде. Ил­дә со­ци­а­лизм­ның соң­гы ел­ла­ры, әм­ма әле­гә мо­ны ком­му­нист­лар бел­ми­ләр һәм баш­лык бу­ла­рак һәр урын­да та­мыр җи­бә­реп нык­лы уты­ра­лар икән. Ра­йон­нар бе­лән дә ком­пар­ти­я­нең рай­ком сек­ре­тарь­ла­ры хө­кем­дар­лык итә­ләр. Бү­ген-ир­тә­гә ком­му­низм ди­гән өмет ут­ра­вы­на да ба­рып җи­тәр­гә мөм­кин­нәр. Ә те­ге ты­рыш ма­лай кул ар­ба­сы “у­фал­ла” бе­лән бо­лын­нар­дан, ур­ман-кыр ти­рә­лә­рен­нән җәй буе пе­чән ча­бып та­шый да та­шый, бер­дән­бер сы­ер­ла­ры­на ел са­ен шу­лай кыш­лык азык әзер­ләп куя икән. Дө­рес, ма­лай­ның абый-апа­ла­ры, әти-әни­се дә бар. Әм­ма мон­дый ты­рыш ма­лай ар­ка­сын­да алар­ның бә­хе­те тү­гә­рәк тә тү­гә­рәк ин­де!

Бер­ва­кыт бу ты­рыш ма­лай­ны учас­ток ми­ли­ци­о­не­ры лей­те­нант За­ри­пов ди­гән адәм, син бу пе­чән­не кол­хоз ба­су­ын­нан чап­тың дип, ял­ган юл бе­лән кул­га ала, өс­тен­нән бер­кет­мә тө­зи һәм утыр­тып та куя. Әйе, ул ва­кыт­та да “эт — баш, сы­ер — аяк” ка­ну­ны үз кө­чен­дә иде.

Ма­лай­ны, ни­чә көн кайт­ма­ган­дыр ин­де, әти-әни­се кыр­лар-бо­лын­нар­га эз­ләп чы­га­лар. Кү­реп кал­ган ке­ше­ләр­дән­ме ва­кый­га­ны да бе­леп ала­лар. Ма­лай­ның әни­се — ат­ка­зан­ган кол­хоз­чы, эс­се­ләт­ми-су­ыт­мый ра­йон­га ки­тә һәм бе­рен­че сек­ре­тарь­га ба­рып ке­рә, улы­ның бә­ла­гә та­руы ту­рын­да сөй­ләп би­рә.

Ул ва­кыт­та ра­йон­да рай­ком сек­ре­та­ре бу­лып Вә­ли­ев эш­ли икән. Про­ку­рор­га шал­ты­ра­та, лей­те­нант За­ри­пов­ны да ча­кырт­ты­ра. Бер­кет­мә­не укый. Ма­лай­га учас­ток ми­ли­ци­о­не­ры бер ар­ба пе­чән чап­ка­ны өчен зур сум­ма­да шт­раф сал­ган һәм хәт­та мил­кен кон­фис­ка­ци­я­ләр­гә тәкъ­дим ит­кән.

Вә­ли­ев шун­да сак кы­на со­рый:

— Улы­гыз­ның, апа, мил­ке нин­ди­рәк?— ди.

— Нин­ди­рәк дип, ип­тәш Вә­ли­ев, ел са­ен бер чал­бар, ике пар аяк ки­е­ме туз­ды­ра. Рәх­мәт ин­де, кил­гәч-кил­гәч, өс-ба­шы­на ки­бет­тән ки­ем дә са­тып алыр идем. Биг­рәк туз­ды­рып бе­тер­гән иде. Чы­га­ры­гыз ин­де аны зин­дан­нан!— дип үте­нә ана ке­ше, һа­ман да сүз­лә­рен бер ге­нә җай­га то­тар­га ты­ры­шып.

Бе­рен­че сек­ре­тарь Вә­ли­ев уй­лап-уй­лап то­ра да:

— Апа, улы­гыз ты­рыш ба­ла икән, пи­о­нер­да тәр­бия эшен җи­тәр­лек алып бар­ма­ган­нар, ча­ра­сы кү­ре­лер,— ди, ан­на­ры әмер би­рә:

— Про­ку­рор, хә­зер үк бу ба­ла­ны төр­мә­дән чы­га­ры­гыз!

Әни ке­ше мо­ңа чик­сез ку­а­на һәм Вә­лив­кә рәх­мәт­лә­рен мең тап­кыр­лар әй­теп чы­гып ки­тә дә зин­дан кап­ка­сы­на та­ба елый-елый йө­ге­рә. Әм­ма бу ва­кыт­та шул ук Вә­ли­ев­нең те­ге учас­ток ми­ли­ци­о­не­ры­ның җил­кә­се­нә су­га-су­га мак­та­га­нын бел­ми дә ка­ла.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: