КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 15 страница

— Бү­ре аша­ма­ды­мы икән?— ди­де Ра­сих, кап­ка тө­бе­нә ки­леп утыр­гач, ба­ры­быз­ны да кур­ку­га са­лып.

— Ә­ти сөй­лә­гән иде. Кө­тү­лә­ре бе­лән күр­гән... Кү­тә­мә­ле ур­ма­ны ягын­нан ки­леп төш­кән­нәр,— ди­де Дил­бәр, аңа өс­тәп.

Кыз­лар исе­мен йөрт­кән ма­лай­лар­ның шул ин­де ул, бер­не биш итеп кү­рә, кү­ңел­ләр­гә кот­кы са­ла бе­лә.

Дус­лар­ның сү­зе­нә сүз ял­га­нып, тел те­гер­мән­нә­ре әл­лә нин­ди ва­кый­га­лар­ны әй­лән­де­реп, хо­ра­фат га­лә­мәт­лә­ре­нең хик­мә­тен зи­һен кап­чы­гы­на ту­тыр­ды. Зәй­нәп әби­нең са­ры­гын бү­ре ашау­га го­ман итү­че­ләр­гә кар­шы тө­шеп:

— Юк­тыр әле, бе­рәр җир­дә ада­шып кал­ган­дыр, йә бак­ча­сын­да ки­шер-кә­бес­тә кы­ер­лый тор­ган­дыр,— ди­гә­не­мә ге­нә һәм­мә­се дә, сүз те­гер­мән­нә­ре­нә сафсата җиле бе­теп, юк-бар сөй­лә­шү­дән тук­та­лып кал­ды­лар. Ле­нар гы­на, җә­һәт си­ке­реп то­рып:

— Си­нең гел шу­лай ин­де, җен-пә­ри­ләр­гә дә ышан­мый­сың, бү­ре ише­гә дә,— ди­де. Ми­ңа ак­ла­ныр­га кал­ды:

— Без­дә бү­ре ас­рап ята тор­ган ур­ман бар­мы соң? Кис­кә­лә­неп бет­кән...

— Ә Кү­тә­мә­ле ур­ма­ны?— ди­де ул, үз хак­лы­гын рас­лый тор­ган дә­лил­ләр та­бар­га өл­ге­реп. — Әти әй­тә, ан­да ко­лач җит­мәс­лек имән­нәр үсә, үзе — куе, үзе — ка­раң­гы ур­ман, бик бе­лә­сең кил­сә!

Ба­шка­лар да аның сүз­лә­рен кү­тә­реп ал­ган­лык­тан, ми­ңа ки­ле­шү­дән гай­ре һич­ни кал­ма­ды. Әм­ма без­нең сүз­ләр бү­тән тер­нәк­лә­неп кит­мә­де, йо­кы ва­кы­ты җит­кән­ле­ген сиз­де­реп авыз­лар кош оя­сы­дай ачыл­га­лый баш­ла­ган иде ин­де. Та­ра­лы­шу гамәленә керештек. Һәр­кем үз өй­лә­ре­нә та­ба йө­гер­де.

Ир­тән тор­гач, урам­га йө­ге­реп чык­сам, Зәй­нәп әби, са­ры­гын бау­га так­кан хәл­дә ияр­теп, су бу­е­на та­ба тө­шеп ба­ра иде. Күк­тә­ге ко­яш­тай як­ты­рып өй­гә кер­үемә, бе­рен­че сү­зем шул бул­ды:

— Зәй­нәп тү­ти са­ры­гын тап­кан! Ки­чә төн­гә ка­дәр эз­лә­шкән идек. Бү­ре аша­ма­ган икән!

— Ал­ла­га шө­кер, аша­ма­ган, улым! Бү­ре­не әй­тәм, аша­ма­ган шул!— ди­де ән­кәй дә ми­не хуп­лап. Шу­лай да өс­тәп куй­ды: — А­ша­мак­чы бул­ган­нар икән дә...

— Без­нең як­лар­да бү­ре бар­мы­ни ул?— ди­дем, шун­да ук шул со­ра­вы­ма җа­вап би­рер­гә өл­ге­реп: — Кү­тә­мә­ле ур­ма­нын­нан төш­кән­нәр ин­де, хә­ер­сез­ләр!— ди­я­рәк сөй­лә­неп тә ал­дым.

— И­ке аяк­лы бү­ре бул­ган икән ул!

Ән­кәй бо­лай ди­гәч, мин га­җәп­кә кал­дым, күз ал­ды­ма ике аяк­лы бү­ре­нең нин­ди бу­лу­ын ки­те­рер­гә ты­ры­шып ка­ра­дым. Те­ле­ви­зор­да­гы мульт­фильм­нар­дан күр­гә­нем бар иде аны­сы, авы­зы — ерык, тән­гә — йом­шак һәм, иң кызыклысы, ях­шы­лык­лы бү­ре­ләр­не.

Ән­кәй шун­дый бү­ре ха­кын­да әй­тә иде­ме? Юк­тыр ла, бул­ма­ган­ны!

— Ан­дый бү­ре са­рык аша­мый ла ул,— ди­дем, ән­кәй бе­лән бә­хәс­кә ке­реп.

— У­сал ке­ше­ләр­не ике аяк­лы бү­ре, ди­ләр!— Ән­кәй ми­нем зи­һен тар­лы­гын яра­тып бе­тер­ми­чә­дер, ачу­лы итеп әй­теп куй­ды. Шым кал­дым, бо­ры­ным са­лы­нып төш­те.

— Әү­лия апа­гыз бар бит әле, Зи­фа апаң­ны әй­тәм. Зәй­нәп әби­е­ңә кө­тү кит­кән­че үк ки­леп җит­кән, са­ры­гың, ди­гән, күр­ше авыл­ның күм­хуҗ ута­рын­да бәй­ләп ку­ел­ган, ал­ды­на мул итеп ри­зык сал­ган­нар. Хә­зер ба­рып ал­ма­саң, кич­кә бер-бер хәл кы­ла­чак­лар, ди­гән. Бе­рәр явы­зы­ның эше ин­де, итен аша­мак­чы бул­ган, хә­ер­сез!..

Ән­кәй шу­шы рә­веш­ле бәй­нә-бәй­нә сөй­ләп бир­де. Мин ин­де әү­лия апа­ның мог­җи­за­ла­ры ха­кын­да күп ишет­кә­нем бар иде. Та­биб­лар­ның ку­лы җит­мә­гән авы­ру­лар­ны да са­вык­ты­ра, ке­ше­ләр­нең су­рәт­лә­ре­нә ка­рап, кем­нәр­нең исән икән­ле­ген, кай­нар­лар­да нәр­сә­ләр эш­ләп йө­рү­лә­рен әй­теп би­рә ала, ди­ләр аны. Ме­нә бит, Зәй­нәп әби­нең дә са­ры­гын та­бып бир­гән, рәх­мәт яу­гы­ры!

— Әү­ли­я­ләр ни­чек алай бе­лә-кү­рә икән?— дип со­ра­дым мин ән­кәй­дән, уй­ла­рым­ның хә­тер тү­рен­нән узып кит­кә­нен дә көт­ми­чә.

— Ал­ла­һы тә­га­лә рәх­мә­те бе­лән,— ди­де ән­кәй,— йә төш­лә­ре­нә ке­рә, йә күз ал­ла­ры­на ки­лә...

Ми­нем авыз ко­лак­лар­га ба­рып җи­тәр­дәй бу­лып та­гын ерыл­ды. Авы­лы­быз­да әү­лия әби­нең бу­луы зур бә­хет икән­ле­ген аң­лап ал­дым. Ул, мө­га­ен, һәм­мә­без­нең кем­ле­ген, нин­ди­ле­ген, ниш­ләп­ләр йө­рү­ен, яз­мы­шы ни­чек­ләр чә­чәк ата­сын, мул җи­меш би­рә­сен ал­дан бе­леп то­ра­дыр, әгәр дә бә­ла-ка­за­лар ки­лер­гә ма­таш­са, ки­сә­теп ку­яр­га әзер­дер әле! Биг­рәк­ләр дә яман көч­ләр­дән, усал адәм­нәр­дән, угры һәм дош­ман ише­ләр­дән авы­лы­быз­ны ул сак­лый­дыр дип уй­лап, ба­ла­чак­ның әки­ят ка­тыш уй­ла­ры­на чум­дым.

­ Сен­тябрь-ок­тябрь, 2001.

­ КҮ­ҢЕЛ ЧИ­ГЕ

­ Хи­кәя

Кем дә һәр ады­мы са­ен эз кал­ды­рып ба­ра. Әм­ма яу­ган яң­гыр­лар, ис­кән җил­ләр бе­лән бер­гә ел­лар агы­шы алар­ны юды­ра­лар, җуй­ды­ра­лар һәм бе­те­рә­ләр ке­бек. Ә ке­ше кү­ңе­лен­дә кал­ган эзең һа­ман да ха­ти­рә­лә­рен­дә сак­ла­на, хәт­та төн­ге йо­кы­ла­рын­да сык­ра­та тор­ган­на­ры да бар. Адәм ба­ла­сы­ның та­би­га­те шун­дый ин­де, ниш­лә­тә­сең.

Мин­зә­лә ел­га­сы­ның Ку­җак һәм Лә­шәү инеш­лә­ре кул­тык­ла­ры ара­сы­на, тау­лар ку­е­ны­на су­зы­лып ят­кан буй­га үсем Дү­сем авы­лын­да Мир­га­зый исем­ле сук­бай та­тар­ны көн­лек­че кө­тү­че­лек эше­нә ял­ла­ган­нар. Әү­вә­ле сүз­гә бет­кән ке­ше ке­бек то­ел­са да, аның са­быр­лык ия­се зат­лар­дан икән­ле­ге дә мәгъ­лүм бу­лып, ха­лык­ның кү­ңе­лен­дә үзе­нә ка­ра­та хөр­мәт хи­се дә ту­ды­рыр­га өл­гер­гән. Җит­мә­сә Мир­га­зый­ның акыл­лы адәм­нәр­дән бер­се икән­ле­ге ха­кын­да да сүз­ләр куз­га­лып, аның ал­дын­да көл­ке­гә кал­мас өчен авыл апа­ла­ры тел­лә­ре­нә са­быр­лык йө­гә­нен ки­дер­гән­нәр.

Бер­ва­кыт Мир­га­зый бе­лән кө­тү­гә Ку­ян Кы­ям чык­кан. Бе­рен­че ике сә­гать­лә­ре сүз­сез ге­нә үтеп кит­кән. Бе­раз­дан мал-ту­ар­ның ашар­лык хә­ле кал­ма­ган, арып тук­тал­ган кө­тү­не, чы­быр­кы бе­лән ка­га-ка­га, та­гын да тат­лы­рак һәм су­сыл үлән­ле бо­лын­га та­ба ку­а­лап ки­тер­гән­нәр.

— Ярар,— ди­гән Мир­га­зый, са­лам эш­лә­пә­сен са­лып,— бү­ген көн эс­се бу­лыр, бо­лыт әсә­ре дә кү­рен­ми.

Ку­ян Кы­ям ко­яш­ка ка­рап ал­ган. Кыз­ган та­ба ке­бек кып-кы­зыл ко­яш чат­нап ки­тәр­дәй бу­лып нур­ла­рын уй­на­та икән.

— Уты­рып алыйк, хә­зер бо­лар­ны бе­рәр сә­гать­сез куз­га­тып бул­ма­я­чак,— ди­гән Мир­га­зый, үзен­нән шак­тый яшь то­ел­ган Ку­ян Кы­ям­га кө­тү­че­лек сер­лә­рен­нән дә­рес би­реп.— Кигәвен чыккач, коерыклары сыртларына менә инде...

Бо­лар җай­ла­шып ал­ган урын Мин­зә­лә­баш авы­лын­нан ки­лү­че юл­дан ике-өч адым гы­на чит­тә­рәк, Мин­зә­лә ел­га­сы ярын­да­рак икән. Ни ха­кын­да сөй­лә­шер­гә бел­ми­чә сүз­сез кал­ган­на­рын­да уң­га-сул­га күз са­лып то­ра­лар, ашы­гып-ашы­гып ат­лау­чы бер юлчы нокта булып ерак­тан ук кү­рен­гән. Аны кө­теп ал­ган­нар. Хә­зи­нә­дә ба­рын­нан ди­я­рәк, аңа та­мак та ял­гат­кан­нар.

Шун­нан те­ге со­рый икән:

— Бу Дү­сем ди­гән авыл­да нин­ди­рәк ке­ше­ләр яши соң?

Мир­га­зый Ку­ян Кы­ям­га ка­рап куй­ган. Янә­се: “Бел­сә, ул әй­тер!” Әм­ма со­рау­га җа­вап ише­тел­мә­гән. Ә юл­чы: “Әй­те­гез ин­де?”— дип үтен­гән­дәй ка­рап то­ра икән. Шун­нан Мир­га­зый:

— Ә үзе­гез ка­ян ки­лә­сез соң?— дип со­рап куй­ган.

— Ә мин,— дип суз­ган теге юл­­чы,— әнә те­ге ка­һәр сук­кан усал­лар авы­лы Мин­зә­лә­ба­шын­нан ки­ләм. Хал­кы яман авыр! Ан­да эш­кә ял­ла­нып көн ит­мәк­че идем, юк, ди­дем, га­зиз го­ме­рем­не ан­дый­лар ара­сын­да әрәм итә­ләр­ме ин­де?— ди­гән.— Эт­ле-мә­че­ле уй­нар­га мон­да!

Шун­нан соң Мир­га­зый, янын­да Дү­сем ке­ше­се бар­лы­гын һәм аның бе­лән кө­не бу­е­на кө­тү йөр­тә­чә­ген дә исәп­кә ал­мый гы­на, Ку­ян Кы­ям ал­дын­да сер яше­реп тор­мый­ча әй­теп сал­ган:

— Бу Дү­сем­дә дә нәкъ шун­дый ке­ше­ләр яши, бер­сен­нән-бер­се усал­лар, бер­сен­нән-бер­се яман­нар!

Те­ге юл­чы:

— Сез бер дә ан­дый­лар­га ох­ша­ма­ган бит!— дип ап­ты­рап кал­ган.

— Без ул авыл­дан тү­гел шул, чит­тән ки­леп кө­тү­че­лек­кә ял­лан­дык,— ди­гән Мир­га­зый.

Бу юлы да Ку­ян Кы­ям ни әй­тер­гә бел­ми ап­ты­рап кал­ган. Ачу­ла­на да, үп­кә­ли дә ал­мый икән: кө­не буе хай­ван­нар ара­сын­да адәм за­тын­нан ике­се ге­нә бу­ла­чак­лар тү­гел­ме?

— Ярар, мин ан­да ба­рып тор­мыйм,— дип, те­ге юл­­чы бө­тен­ләй икен­че та­раф­ка ка­рап юл ал­ган.

Ку­ян Кы­ям­ның ачуы ки­лү­ен яше­реп бул­мый, Мир­га­зый­га тә­мам үп­кә­ләп, тур­сай­ган ире­нен итә­ге­нә­чә асы­лын­ды­рып, бө­тен­ләй дә икен­че урын­га ук кү­че­неп утыр­ган. Имеш, мон­дый ке­ше­гә ка­берең якын бул­ма­сын, рәх­мәт­сез, гө­наһ шом­лы­гы!

Шу­лай сүз­сез ге­нә бу көн­не уз­ды­рып җи­бәр­гән­нә­рен­дә, кич­ке ва­кыт якы­най­ган­да, һа­ва­лар үз­гә­реп, шул үз­гәр­гән һа­ва­лар бе­раз сал­кын­ча­лык бе­лән акыл шә­риф­лә­ре­нә тәэ­сир итеп, ир­тән­ге як­та бул­ган ким­се­нү­ләр оны­ты­лып, та­гын да җай­ла­шып бер урын­га утыр­ган­на­рын­да, алар яны­на икен­че бер юл­чы ки­леп чык­кан. Хәл-әх­вәл бе­леш­кән­нәр.

Те­ге со­рый икән:

— Сез Дү­сем­не­ке бит? Ул авыл­да нин­ди­рәк ке­ше­ләр яши. Ачык йөз, як­ты чы­рай күр­сә­тә­ләр­ме?

— Ә сез, энем, кай­дан ук ки­лә­сез соң?— дип со­ра­ган мо­ңар­дан да Мир­га­зый, үз­лә­ре өс­те­нә үлән ашый-ашый йөреп ма­таш­кан әшә­ке мө­гез­ле сы­ер­ны кы­рын ят­кан ки­леш ке­нә чыбыр­кы очы бе­лән чит­кә ка­гып.— Һай муркыр­гы­ры, адәм дип тор­мый, өс­кә ба­сар иде!..

— Мин­зә­лә­баш авы­лын­нан гы­на,— ди икән бу юл­чы да.

— Ан­да нин­ди ке­ше­ләр яши соң?

— Соң, күр­ше авы­лы­гыз гы­на, бел­ми­сез дә­ме­ни? Бик ях­шы ке­ше­ләр яши ан­да, көр кү­ңел­ле, шат! Бәй­рәм­нәр­дә — бәй­рәм­чә, эш­лә­рен­дә — эш­тә­ге­чә!— ди икән бу, мул ел­ма­еп.

— Эт­лә­ре-мә­че­лә­ре дә юк­мы­ни?— ди икән Мир­га­зый.

— Бар, ниш­ләп бул­ма­сын­нар, бик бар! Эт­лә­ре дә бар, мә­че­лә­ре дә!

— Ала­ры ни­чек соң?

— Ала­ры­мы? Ала­ры да үз­лә­рен­чә­дер ин­де, эт­лә­ре — эт­ләр­чә­дер, мә­че­лә­ре — мә­че­ләр­чә!..

— Алай бул­гач әй­тәм ин­де,— ди­гән Мир­га­зый.— Бу Дү­сем­дә дә нәкъ шун­дый ке­ше­ләр яши, бәй­рәм­нәр­дә — бәй­рәм­чә, хез­мәт­лә­рен­дә — удар­ник­лар­ча! Эт­лә­ре, мә­че­лә­ре дә бар ин­де, алар­сыз гы­на да бул­мый шул...

Юл­чы, бо­лай да тү­гә­рәк кү­ңе­лен хуш то­тып, җи­ңел адым­на­ры бе­лән Дү­сем­гә та­ба ки­теп бар­ган. Әм­ма дә лә­кин яңа гы­на сөй­лә­нел­гән сүз­ләр­гә пар ко­ла­гын куш итеп тың­лап утыр­ган, ин­де дә мә­гәр авы­зы бер-ике сә­гать­сез ябыл­мас­ка дип хәй­ран­лык­та ачы­лып кал­ган Ку­ян Кы­ям ни әй­тер­гә бел­ми утыр­ган-утыр­ган да, ап­ты­ра­вын яше­рә ал­мый­ча:

— Ка­ра­гыз әле, Мир­га­зый абый, сез ир­тән­ге як­та оч­ра­ган юл­­чы­га Дү­сем­не хур­ла­гач, бе­раз үп­кә­ләп тә йөр­дем, ин­де бу­сы­на әйт­кән сүз­лә­ре­гез­не ишет­кәч, ни ди­яр­гә дә бел­ми ап­ты­рап кал­дым. Ни­чек алай бу­ла ин­де? Сез чит­тән кил­гән ке­ше. Без­нең Дү­сем­дә нин­ди­рәк ха­лык яши соң?— ди­гәч, Мир­га­зый аңа, бер дә яше­реп тор­мый­ча:

— Кү­ңе­ле­ңә ка­рап ул, эне­кәш,— ди­гән.— Әт­кәй мәр­хүм әй­тә тор­ган иде: үзең нин­ди бул­саң, бү­тән­нәр дә си­ңа шу­лай!.. Кый­ты­ның кы­ты­гы юк, кы­ты­гы бар­ның кый­ты­гы юк! Кү­ңел­нең чи­ге бул­мый, аны адәм ба­ла­сы үзе чик­ли! Ке­ше­не тар­лык ха­рап итә, кү­ңел киң­ле­ге бә­хет­ле ясый... Бә­хет ул ке­ше­нең үзен­дә, адәм ба­ла­сы­ның үзе!

Мир­га­зы­й­ның акы­лы­на хәй­ран итеп, дөнь­я­да шу­лай яшәү­не Ку­ян Кы­ям га­дәт ит­кән. Әгәр дә туй­да кә­е­фе кит­сә, шун­да ук шул сүз­ләр исе­нә тө­шеп, си­ке­реп то­ра да би­ер­гә то­ты­на икән бу. Эш­тә арып кит­сә дә, кылт хә­те­ре яңа­рып, бе­ләк­лә­ре­нә гай­рәт ке­рер­гә өл­ге­рә.

Го­мер­ләр үт­кән. Ку­ян Кы­ям да яше­нә кү­рә аб­зый бу­лып өл­гер­гән. Ин­де ун ел­га якын кө­тү­че хез­мә­тен­дә икән үзе. Чи­рат бе­лән авыл бу­ен­ча ба­ра. Шу­лай ки­лә тор­гач, Мәр­вә­ри­ләр­гә җит­кән. Бо­лар икәү чык­кан­нар. Ни хик­мәт, мал-ту­ар ике сә­гать­ләп җәй­ләү­не ай­ка­гач, ял­га тук­тар­га да өл­гер­гән. Кө­тү­че­ләр юл кы­ры­ен­да гы­на, челтерәп аккан инешнең яшел үлән­ле те­кә яры­на уты­рып та­мак ял­га­ган­на­рын­да то­вар са­тып йө­рү­че че­гән­нәр бо­лар яны­на ки­леп чык­кан­нар. Дү­сем авы­лы­на та­ба ба­ру­ла­ры икән алар­ның. Хәл бе­ле­шеп, сүз ара сүз чы­гып, та­бын­нан ка­бым­лык бе­лән ри­зыкла­нып та өл­гер­гәч, кә­еф­лә­ре­нә ка­рап кы­на:

— Ни­чек соң, са­ты­ла­мы? Сәү­дә­гез ке­рем­ле­ме?— дип со­рый икән Ку­ян Кы­ям аб­зый, алар­ның өе­ле­шеп ят­кан тө­ен­чек­лә­ре­нә та­ба ым ка­гып.

— Ме­нә,— ди икән олы са­кал­лы ка­ра че­гән ире,— бер дә юлы­быз уң­ма­ды. Сәү­дә­без на­чар ба­ра.

— Кай­сы авыл­да бул­ды­гыз соң?

— Әнә те­ге­сен­дә!— дип төр­теп күр­сәт­кән че­гән, Ку­җак ягы­на та­ба.

— Кай­сы авыл­га ба­ра­сыз?

— Ме­нә мо­ны­сы­на,— ди­гән че­гән, бу юлы­ Дү­сем ягы­на төр­теп.— Ни­чек бу­лыр икән? Ха­лык са­тып алу­да куәтлеме?

— Бо­ла­рын­да сәү­дә­гез уңар!— ди­гән Ку­ян Кы­ям аб­зый.— Уңыш­лар юл­даш бул­сын!

Че­гән­нәр шун­да ук кү­ңел­лә­рен­дә дәрт та­бып, тиз ге­нә төенчекләрен җый­наш­ты­рыш­кан­нар да ки­теп бар­ган­нар.

Ул көн­не дә та­би­гать­нең хо­зур ча­гы бу­лып, күк­ләр чалт аяз, бә­рә­кәт ко­я­шы ас­тын­да дөнь­я­лык бә­хет чик­кән, эс­се­лек бо­лын-кыр­лар­га әле җә­е­лә ге­нә баш­ла­ган вакыт­лар икән. Ә кич­кә та­ба, көн ин­де сү­ре­лә баш­ла­ган­да, мал-ту­ар, ябыш­как ки­гә­вен­нәр ко­ты­ру­ын­нан ко­ты­ла ба­рып, ты­ныч­ла­нып ашый баш­ла­гач, кө­тү­че­ләр хәл алыр­га чи­рәм­гә утыр­ган­нар, шун­да бо­лар яны­на сәү­дә эше бе­лән йө­рү­че Хи­ва үз­бәк­лә­ре ки­леп тук­та­ган­нар.

Га­дәт­чә ин­де, әү­вә­ле хәл-әх­вәл бе­леш­кән­нәр. Ахыр­да, куз­га­лып ки­тәр­лә­ре ал­дын­нан:

— Бу авыл­да сәү­дә­без уңар­мы икән, ха­лык бай­мы?— дип со­ра­ган­нар үз­бәк­ләр.

— Сез кай­сы авыл­дан ук ки­лә­сез соң?— ди­гән Ку­ян Кы­ям аб­зый, ел­мая тө­шеп.

— Мин­зә­лә­баш­тан,— ди­гән­нәр бо­ла­ры,— әнә бу авыл­дан!

— А-а-лай икә-ән,— дип, аваз­лар­га су­зым са­лып кы­на әйт­кән Ку­ян Кы­ям аб­зый,— а-алай икә-ән... Сез ин­де бу авыл­га, Дү­сем­гә ке­реп тор­ма­гыз. Аның аша узып, Са­рай­лы­га ба­ры­гыз. Алар­да сәү­дә­гез уңар. Дү­сем­дә ха­лык яр­лы яши, те­ге­ләр — бай,— дип акыл би­реп кал­ган.

Төенчекле үзбәкләр күз­дән югал­гач, Мәр­вә­ри со­рый икән:

— Кы­ям аб­зый, ни­гә алай әйт­те­гез?

— Ни­чек дип?

— Че­гән­нәр­гә, сәү­дә­гез уңыш­лы бу­лыр, дип... Ә үз­бәк­ләр­гә, Дү­сем хал­кын яр­лы, дип?

— Ә аны әй­тә­сең­ме, эне­кәш,— ди­гән Ку­ян Кы­ям аб­зый,— хик­мә­те шун­да: че­гән­нәр Ку­җак­тан кил­де­ләр... Ә Ку­җак­лар Дү­сем­нән яр­лы­рак ха­лык, са­ран­рак та... Сәү­дә­гәр­гә ике-өч то­ва­рын ар­тыг­рак са­та ал­са да сәү­дә­се уңыш­лы­рак то­е­ла. Мин­зә­лә­баш­лар — бай, Дү­сем ише ге­нә тү­гел. Үз­бәк­ләр­нең то­ва­рын Дү­сем­дә мин­зә­лә­баш­лар­дан аз­рак алыр­лар дип уй­ла­дым, шу­ңа алар­ны Са­рай­лы­га озат­тым!

Мәр­вә­ри аңа ап­ты­рап ка­рап тор­ган-тор­ган да:

— Аш — аш­ка, уры­ны — баш­ка!— дип әй­теп куй­ган.

Че­гән­нәр­нең чүп­рә­ге яны­на үз­бәк­ләр­нең җи­ме­ше сыя да сыя ин­де ул! Шу­шы­ны аң­лап ал­ган Ку­ян Кы­ям аб­зый хәс­рәт­кә төш­кән һәм: “Го­ме­рем үт­те акыл­сыз баш­ның җи­лен­дә тел те­гер­мә­нен әй­лән­де­реп!”— дип, уй­ла­нып йө­ре­нә бир­гән, ахыр­да:

— Акыл ул — яшь­тә тү­гел, баш­та икән,— ди­я­рәк сөй­лә­нү­не га­дәт ит­кән.

Ке­ше­дә­ге кү­ңел чи­ге кә­е­фен һәм хол­кын ха­сил итә, акы­лы га­мә­лен дө­рес­ли шул. Ах­мак­лык һәр­кем­гә хас сый­фат, ә акыл си­рәк­ләр­гә ге­нә би­ре­лә. Кү­ңе­лең киң бул­са, ах­мак­лык­ка урын кал­мый ул. Шу­ңа да әй­тә­ләр: адәм­нең кый­ты акы­лын да саф кү­ңе­ле тө­зә­тә ала, ях­шы акыл­ны да авы­ру кү­ңел бо­за, имеш­тер. Хә­ер, бү­тән­нәр­нең акы­лы бе­лән кем бә­рәкәт­кә иреш­кән ди әле бу дөнь­я­да, әгәр үзең­дә бул­ма­са!

­ Де­кабрь, 2002.

П­РО­ФЕС­СОР

­ Хи­кәя

Ми­ңа аның кем икән­ле­ген әй­тә тор­ды­лар. Ышан­ма­дым. Юк­тыр, ди­дем, ул ан­дый бул­мас. Фән ке­ше­се ха­кый­кать юл­да­шы бит! Әм­ма һәр­ва­кыт­та да алай ук тү­гел икән шул әле ул!

Соң­гы көн­нәр­дә бу­лып уз­ган ва­кый­га­лар ми­нем кү­зем­не ачар­га бу­лыш­ты­лар. Ыша­на­сы кил­ми иде, әл­бәт­тә.

Ул бер­көн­не үзе шал­ты­рат­ты. Га­дә­тен­чә ми­не га­еп­ләр­гә ты­ры­шып сүз баш­ла­ды. Ахы­ры­на­ча тың­лап бе­тер­дем. Кү­ңе­лен­дә­ге­сен тә­мам тү­геп бе­тер­сен әле ди­я­рәк ашык­тыр­мый­ча һәм бүл­дер­ми­чә тың­ла­дым. Кап­кы­ны­ма төш­кән кош ба­ла­сы ке­бек бәр­гә­лән­де. Үз ман­тый­гын уй­лап бе­тер­мә­гән иде­ме, һәр әйт­кә­не­нә ин­карь бу­ла­рак яң­гы­ра­ган сүз­лә­ре­нең ка­рур­ма­ны­на, ба­ра-то­ра, үзе үк ке­реп адаш­ты.

Белә идем, дөнь­я­лык­та өч төр­ле га­лим бар, имеш: бер­лә­ре — гый­лем һәм акыл ия­лә­ре, икен­че­лә­ре — гый­лем ия­лә­ре, әм­ма акыл­ла­ры ка­мил тү­гел, өчен­че­лә­ре — гый­лем­нә­ре ча­ма­лы бу­лу­га ка­ра­мас­тан, акыл­ла­ры ку­әт­ле, дип. Үзем дә шак­тый ел­лар га­лим-го­ла­мә ара­сын­да кай­наш­тыр­га­лап, ягъ­ни бер пә­рә­мәч хә­лен­дә пе­шеп җит­ле­геп, алар­ның һәр­кай­сы­ның кем­ле­ген һәм нин­ди­ле­ген ча­ма­лыйм ке­бек. Әм­ма кемлекләренә карата куй­ган бә­я­лә­рем­не кыч­кы­рып әйт­мәс­кә ты­ры­шам, то­тып ашау­ла­ры бар, Ал­лаһ сак­ла­сын!

Алар үз­лә­ре дә шун­дый­рак тү­гел­ме?

Әм­ма сер кап­чык­ла­рын адәм ба­ла­сы чи­шеп җи­бә­рү­чән, эчен­дә­ге бай­лык­ла­рын күр­сә­тер­гә яра­ту­чан бул­ган­лык­тан, ачы­ла­лар да ки­тә­ләр, ачы­ла­лар да ки­тә­ләр икән ул. Бу хәл акыл­ла­ры­ның зә­гыйфь­ле­ген­нән тү­гел, са­быр­ла­ры­ның тө­кән­гән бу­лу­ын да мон­да га­еп­ләр­гә яра­мый, бәл­ки дә мак­та­на бе­лү хик­мә­тен­нән ки­лә­дер!

Әгәр дә фән­нең һәр сү­зе соң­гы ха­кый­кать бу­лып ур­на­ша кал­са, ке­ше Ай­га ка­дәр оча ал­ма­ган бу­лыр, га­ләм­гә дә XX га­сыр­да гы­на тү­гел, әл­лә кай­чан ук чы­гар, ан­нан ки­ре әй­лә­неп кай­тыр, бу га­лә­мәт­лә­ре бе­лән үзен хик­мә­ти Хо­да зат­лар сый­фа­тын­да йө­ре­тер иде. Ә ха­кый­кать­кә ерак, бик ерак...

Фән­нең үсеш та­ри­хы ачыш­лар­дан гы­на да, үз ха­та­ла­рын тө­зә­тә ба­ру­дан да гый­ба­рәт. Әм­ма бу авыр про­цесс. Фән­не ак­рын үсә, ди­без. Чөн­ки ан­да бу­ын­нар ал­ма­шы че­те­рек­ле, озак, кат­лау­лы шарт­лар­да ба­ра. Га­лим бу­лып җит­ле­гү өчен ге­нә дә бик күп ки­рәк. Бу процесска күп­ләр­дә та­ны­лыр­га ом­ты­лу те­лә­ге ки­леп ку­шы­ла һәм мө­кат­дәс эш­кә ко­ма­чау­лык итә баш­лый.

Ярар, фәл­сә­фә­не кал­ды­рып то­рыйк, ул ба­ры­бер ха­кый­кать­нең бар ягын да ачып һәм аң­ла­тып бе­те­рә ал­мас. Сүз ба­шы­на әй­лә­неп кай­тыйк.

Әйе, хик­мәт шун­да иде, кем­нәр­гә­дер көт­мә­гән­нә­рен­дә яшен сук­тыр­ган­дай ва­кыт­лы мат­бу­гат­та бер мә­ка­ләм чык­кан иде. Ул ха­кый­кать­кә хез­мәт итү те­лә­гем бе­лән языл­ган­лык­тан, на­му­сым да ты­ныч кал­ды. Дө­рес­рә­ге, мин­дәй пә­рә­мәч­нең го­рур­лык хи­се дә йө­зе­нә чы­гып, әле яңа гы­на та­ба­дан төш­кән­дәй үзем­не той­дым.

Ме­нә шун­да ин­де хөр­мәт­ле про­фес­сор әфән­дебез ми­ңа шал­ты­рат­ты:

— Ни­гә чы­гар­ды­гыз ин­де ул мә­ка­лә­гез­не? Ке­ше­не нин­ди хәл­гә тө­ше­рә­сез? Ашы­гу­лык бе­лән языл­ган дип ак­лан­са­гыз гы­на...

Сүз­ләр тез­мә­се­нең иңе чи­ген­нән чык­ты, өч тап­кыр әйт­кән­нә­ре биш­кә-ал­ты­га ашып, ул шак­тый ка­бат­ла­нып, авыр фи­кер сө­ре­ше­нең дыңгыр­дык ар­ба­сын чо­кыр­лы-таш­лы хәй­лә юл­ла­рын­нан йө­рет­те. Нәр­сә әй­тер­гә те­лә­гә­не аң­ла­шы­лып то­ра иде. Үзен бүл­дер­тер­гә, нәф­сем­не сүз­гә керт­те­рер­гә ты­рыш­ты. Ми­ңа ба­ры тик тың­лап бе­те­рер­гә ге­нә на­сыйп иде. Яз­ган­на­рым ба­шын­нан ахы­ры­на ка­дәр ха­кый­кать­тән ге­нә тор­ган­лык­тан, на­му­сы­ма да көч ки­лер­лек бул­ма­ды. Мин ба­ры тик:

— Юк, алай дия ал­мыйм. Мә­ка­ләм озак, ашык­мый, ты­ныч­лык хө­ке­мен­дә ча­гым­да языл­ды. Мат­бу­гат­та бас­ты­рыл­мый­ча ни­чә ел­лар ят­ты. Ин­де ха­кый­кать ки­рәк­кә ге­нә ха­лык кү­зе­нә тәкъ­дим ит­те­ләр аны,— дип, ты­ныч кы­на җа­вап бир­дем. Эш эш­лән­гән, сүз әй­тел­гән, ин­де дөнь­я­ны су бас­са да мин­дәй үр­дәк­кә Нух көй­мә­се ки­рәк бул­ма­я­чак иде.

Әм­ма хөр­мәт­ле про­фес­со­ры­быз бу җа­ва­бым­ны энә­лә­рен ка­бар­тып ка­бул ит­те. Хәт­та кы­зып та кит­мәк­че иде, тал­пы­нып ка­ра­ды. Ә мин һа­ман да кү­ңе­лем­не боз­мас­ка ты­рыш­тым. Са­быр ка­на­тым киң җә­ел­де. Кү­ңе­лем шу­лар­ны иңем­нән тө­шер­ми, үзем­не шәф­кать кү­ген­дә җәй­рә­тте.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: