КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 16 страница

— Ки­рәк­мәс иде... дө­рес­лек... ха­кый­кать дип, ә бе­лә­сез­ме соң?..

Хөр­мәт­ле про­фес­со­ры­быз ни­дер әй­тер­гә те­ли, ми­нем дә аның ке­бек үк про­фес­сор һәм фән­нәр док­то­ры бу­лу­ым­нан биг­рәк, яшь­ле­гемне, яшь­лә­ре­без аер­ма­сы утыз­лар ча­ма­сы икән­ле­ген ис­кәрт­кән­дәй итә. Те­л тө­бе аң­ла­шы­ла: яшь­лек ха­та­сыз бу­ла ал­мый, имеш, яшь­лек шу­лай ап­ты­ра­ту­чан ин­де ул!

Бел­мим ин­де, ха­кый­кать карт­лык­та бу­ла­дыр­мы, яшь­лек­тә­ме?..

Шу­лай да әйтми калып та булмый, ул мә­ка­ләм языл­ган­нан бир­ле, дөньяга чыгарылмыйча, биш ел­лап ва­кыт үт­те. Мин аның ха­кын­да оны­тып бе­тер­мә­сәм дә, мат­бу­гат­та бас­ты­ры­лып, ха­лык­ка җит­ке­рел­мә­ве өчен бе­раз җә­за­ла­ну хис­лә­рен дә кү­ңе­лем­дә ки­че­рә идем. Чөн­ки күп­тән­нән үк бө­тен­ләй дә ял­ган һәм га­лим-го­ла­мә­не ге­нә тү­гел, хак­лык­тан ха­лык­ны адаш­ты­ру һәм саф­са­та­да уку­чы­лар­ны бу­тау мак­са­тын­да бер “ол­пат” га­ли­ме­без­нең кы­сыр мә­ка­лә­се “Шәһ­ри Ка­зан”­да дөнья күр­гән, ул гә­җит­нең сә­хи­фә­лә­рен күз ал­дым­да ка­рал­тыр­га өл­гер­гән иде. Һәм ме­нә шул мә­ка­лә ин­де ми­нем яз­мам­да ту­лы­сын­ча тән­кыйть уты­на алын­ды, һәм дә шу­шы ук мат­бу­гат ор­га­нын­да ба­сы­лып чык­ты. Ә сүз уңа­ен­да­гы хөр­мәт­ле про­фес­со­ры­быз исә, те­ге “ол­пат” га­лим әфән­де­гә Нух көй­мә­се бу­ла­рак ял­ла­нып, бу мә­ка­лә уңа­ен­нан ми­ңа шал­ты­рат­ты. Җит­мә­сә, бер ел­лап та әү­вәл­рәк тү­гел­дер, тән­кыйть кар­ма­гы­ма хәзер су­кыр шырт­ла­ка ке­бек кап­кан һәм шә­рә хә­лен­дә яр­га ыр­гы­тыл­ган те­ге “ол­пат” га­ли­ме­без­гә дан җыр­ла­ган олуг бер мә­ка­лә-әң­гә­мә дә шу­шы ук гә­җит­тә сә­хи­фә ту­ты­рып урын ал­ган иде. Ягъ­ни, мәсь­ә­лә ар­ты­гы бе­лән кат­лау­ла­ну тө­сен алып, “ол­пат” га­ли­ме­без­нең бо­ры­ны күк­ләр­дә сә­фәр кыл­ган чак­лар тү­гел иде­ме? Ә ми­нем мә­ка­ләм кә­еф­е­нә хуш кил­гән­дер, ди­сез­ме? Бо­ры­ны­на су­гып, күк­ләр­дән ишеп тө­шер әле син ке­ше­не? Мес­ке­нем!

Бо­лар­ның бар­сын да аң­лап, әү­вә­ле хөр­мәт­ле про­фес­со­ры­быз ал­дын­да га­фу үте­нер­гә ти­еш идем­ме? Ә ан­на­ры те­ге “ол­пат” га­лим­нән? Әйе, сез хак­лы ди­я­рәк ләб­бәй­кә то­тыйм­мы? Саф­са­та­га, ял­ган­га хез­мәт итим­ме? Шу­шы рә­веш­ле Шай­тан ял­чы­сы­на әве­ре­лим­ме?

Һәр­хәл­дә про­фес­сор әфән­де ми­не шу­ңа та­ба этәр­де. Ку­әт һәм гай­рә­тен кыз­ган­ма­ды.

— Га­фу ите­гез, мин сез­нең бе­лән бу оч­рак­та ту­лы­сын­ча ки­ле­шә ал­мыйм,— дип, сү­зем­не нок­та бе­лән тә­мам­лар­га те­лә­дем.

Шу­шы сүз­лә­рем­не те­ле­фо­нын­нан ише­тү­е­нә, хөр­мәт­ле про­фес­сор әфән­дем:

— Ярый ин­де, га­фу үте­нү­е­гез­не ка­бул ит­ми бул­мас!— дип, сүз­лә­рем­не үзен­чә­рәк бо­рып, үз саф­са­та­сын­да акы­лы бу­та­лу ар­ка­сын­да мин­нән ишет­кән­нә­рен дә шу­ның эчен­дә ту­гы­лап ма­таш­тыр­ды. Те­ле­фон өзел­де.

Ми­ңа ба­ры: “Йа Хо­да­ем, бо­лар мә­ка­ләм­нең эч­тә­ле­ге­нә бө­тен­ләй дә тө­ше­нә ал­ма­ган­нар икән, мес­кен­кәй­ләр!”— дип оф­та­ныр­га гы­на кал­ды. Әл­лә акыл­ларына үт­кән­нең кү­ңел­лә­ре­нә ба­рып җи­түе өчен дә ва­кыт ки­рәк ми­кән? Хә­ер, га­лим-го­ла­мә­нең дә ара­сын­да төр­ле­ләр бу­ла!

­ Фев­раль-ав­густ, 2003.

ЧУР­ТАН

­ Хи­кәя

— Бу кем бу­ла?— дип яным­да­гы­лар­дан со­ра­ган идем, ми­ңа:

— Чур­тан!— ди­я­рәк җа­вап бир­де­ләр.

Шик­лә­неб­рәк кал­дым. Чур­тан бик ел­гыр, ерт­кыч, ял­ты­ра­вык­ка кы­зы­га тор­ган ба­лык ин­де ул.

Бер­ва­кыт күр­шем бе­лән ба­лык­ка бар­ган идем, Агый­дел­гә. Су­ның чис­та ча­гы, тө­бе­нә ка­дәр кү­ре­неп то­ра.

Уты­ра­быз. Ба­лык чирт­ми дә. Ин­де кай­тыр­га дип көй­мә­без­не куз­га­та­сы идек, ял­ты­ра­вык­лы кар­ма­гым­ны тар­тып ала баш­ла­ган­да, ка­ян ки­леп чык­кан­дыр, ар­тын­нан атыл­ган ук­тай чур­тан си­кер­де. Ял­ты­ра­вык­ны югал­туы аның са­бы­рын кис­те. Бә­ра­кәл­лаһ! Ул уң­га да, сул­га да таш­лан­ды. Су­дан кү­ре­неп то­ра, тама­ша ин­де ме­нә, чын та­ма­ша. Чур­тан­ның би­ма­за йө­рә­ге гү­я­ки кой­ры­гы­на төш­кән, әле чу­ма, әле чы­га, әле су үсем­нә­ре ара­сын­да кай­на­ша, ял­ты­ра­вык кар­ма­гым­ны эз­ли...

Ха­ти­рә­лә­рем­нән ай­нып:

— Исе­ме ни­чек соң аның?— дип яным­да­гы­лар­дан со­ра­ган идем, ка­бат шул ук ку­ша­ма­тын гы­на ишет­тем.

— Чур­тан ин­де, Чур­тан!

— Мул­ла куш­ка­ны?— дим.

— Чур­тан,— ди­де­ләр,— аның бү­тән исе­ме юк бу­гай!

Хә­ер, Ро­берт­лар, Ким­нәр, Аль­би­на­лар, Ре­во һәм Лю­ци­я­ләр, Трак­тор­лар за­ма­нын­да Чур­тан исе­ме ге­нә бул­мый кал­мас. Хә­зер­ге мул­ла­лар да за­ма­на ар­ба­сын­нан тө­шеп кал­ган­нар­дан тү­гел, Ра­зин дип ке­нә куш­кан­ны, Сте­па­нын гы­на кал­дыр­мас­лар. Хәер, аның Разины саф мөселман исеме бит, фарсыдан алынган, ныклы, сабыр дигән мәгънәләргә ия. Бик күркәм, шулай түгелме?

Ярар, Чур­тан — Чур­тан ин­де, алай бул­гач!

Мөс­лим­дә мин үтеп ба­рыш­лый гы­на идем. Әм­ма бу адәмнең исеме һәм аның за­ты ни­чек­тер кү­ңел­гә ке­реп кал­ган. Ва­кыт­лар уз­гач, та­гын Мөс­лим­гә ба­рып чы­гыл­ды. Эш­нең җае кил­ми ап­ты­рат­ты. Ми­ңа та­ныш­ла­рым:

— Мо­ны Чур­тан хәл итәр, аның ку­лын­нан кил­мә­гә­не юк!— ди­де­ләр.

Мөс­лим ур­та­сын­да, озын торык-ла­фет­лы ма­ши­на­ның көп­чәк­лә­ре шарт­лап, йө­ген бу­шат­мый­ча гы­на тә­гәр­мәч­лә­рен алыш­ты­ру мөм­кин тү­гел­ле­ген­нән га­җиз идем. Кран ки­рәк! Кү­тәрт­тер­ми бул­мый!

— Чур­тан бул­са, та­бып би­рә ин­де!— ди­де­ләр.

Яр­ты Мөс­лим­не ай­кап та бер кү­тәрт­мә кран та­бып бул­ма­ды. Ме­нә Хо­дай­ның рәх­мә­те, бә­хет­кә Чур­тан үзе ки­леп чык­ты.

— Ка­ра әле, агай-эне, хәл­ләр мөш­кел, кү­тәрт­мә кран та­ба­сы иде,— ди­дем, аңа Чур­тан дип атап әй­тер­гә шик­лә­неп, әм­ма го­зе­рем­не яшер­ми­чә.

— Хә­зер,— ди­де һәм юк та бул­ды бу. Ул да тү­гел, кү­тәрт­мә кран без­нең ян­га ки­леп тә тук­та­ды, эш­кә дә ке­реш­те.

Көп­чәк­ләр­не алыш­ты­рып бе­тер­гән­дә Чур­тан үзе дә кү­рен­де.

— Бул­ды­мы, агай-эне?— ди бу, бер дә уры­нын­да ты­ныч кы­на ба­сып то­ра ал­мый­ча. Әле көп­чәк­ләр­не ие­леп-ие­леп ка­рап ала, ма­ши­на­ның ал­ды­на-ар­ты­на тө­шә.

— Рәх­мәт ин­де, кот­кар­ды­гыз! Мин­нән күп­ме ти­еш?— дим.

— Исе­мең ни­чек әле?— ди­де ул, бер дә ап­ты­рап тор­мый­ча.— Ки­рәк­сә­гез, үзем эз­ләп та­бар­мын! Хә­ер­ле юл!

Чур­тан икән, ерт­кыч та бу­лыр­га ти­еш иде ул. Нәф­се­сен тыя бел­ми­чә, ча­ма­сын оны­тып, каты­рак кап­тыр­ма­гае? Ми­нем ише вак-тө­як ба­лык­ны со­са гы­на ин­де ан­дый­лар. Әм­ма ниш­ли­сең, бул­дыр­мас­ны бар ит­те шул. Ан­дый­лар­га җа­ның да җәл тү­гел.

Әм­ма Чур­тан­ның тиз ара­да гы­на ми­ңа эше төш­мә­де, аңа бу­рыч­лы ка­ла бир­дем. Ара өзек икән, дус­лык та тө­зек бу­ла, ди­ләр!

Та­гын да Мөс­лим­гә­ ба­рып чы­гыл­ды. Бу юлы­ ми­не ра­йон­ның баш­лы-күз­ле­лә­ре шаш­лык­ка дәш­те­ләр. Ур­ман ала­ны­на җи­ңел ма­ши­на­лар­да гы­на ки­леп кер­дек. Мон­да без­не киң кү­ңел, сый­лы та­бын бе­лән Чур­тан кар­шы ал­ды. Асыл­ган ка­за­нын­да ит­ле шул­па пе­шә, уң­да­рак олы бо­рын­лы бер әр­мән агае шаш­лык кыз­ды­ра, ары­рак ике чи­бәр ту­таш өс­тәл хәс­тә­рен кү­реп, куп­шы чып­чык­лар­дай чи­рек-чи­рек ки­лә­ләр. Әзер­лән­гән аш-су­га ка­ра­ган­да, бәй­рәм бик шәп бу­лыр­га ти­еш­ле­ге аң­ла­шы­лып то­ра. Чур­тан, бик җә­һәт һәм өл­гер ке­ше бу­ла­рак, без­не өс­тәл тирәли утыр­та да баш­ла­ды.

Бе­раз­дан, кү­ңел офык­ла­ры ки­ңә­еп кит­кән­нән соң, якын-ти­рә­дә­ге та­би­гать хо­зур­лы­гы­на да күз тө­шә баш­ла­ды. Без­нең та­бын­ның ар­гы та­ра­фын­да­рак ял­ты­рап ят­кан күл­нең бу тарафын­да су ко­е­на тор­ган уры­ны да бар икән. Язы­лып ала­быз дип шун­да та­ба ат­ла­дык. Ки­леп җит­мәс­тән Чур­тан­ның са­бы­ры тә­мам сын­ды. Ме­нә хә­зер, чи­ше­неп тә тор­мас­тан, чи­бәр кыз­лар кү­зедәй тоелган шул зәң­гәр күл­гә чу­мар төс­ле иде. Ул да тү­гел, без­не су ке­рер­гә дәрт­лән­де­рә баш­ла­ды. Үзе, тә­мам ди­яр­лек чи­ше­неп, аны-мо­ны әй­те­ре­без­не өл­герткән­че, “мелт”, ба­шы бе­лән күл­гә ка­дал­ды һәм юк­ка да чык­ты.

Тә­не­нә су йок­мый иде бу­гай, әле чу­ма, әле — “чу­пылт”, ки­лә дә чы­га, та­гын юк бу­ла. Ка­раң­гы­лык дөнь­я­сы­на ки­теп югал­ган үтә кү­рен­мә­ле зәң­гәр күл тө­бен­дә аның ак­сыл сө­як тә­не олы ба­лык­тай ял­ты­рап-ял­ты­рап ки­тә. Ни­чек ку­рык­мый икән дә хә­ле бет­ми мо­ның?

— Чур­тан үз рәхәтендә, аның бе­лән ярышып булмый!— ди­де­ләр ип­тәш­лә­рем, аның ха­кын­да.

Бә­хәс­лә­шеп то­ра­сы, дә­ли­лләр өс­тәп ма­та­ша­сы тү­гел иде. Ба­ры­сы да күз ал­дын­да. Чур­тан чыннан да үз рә­хә­тен­дә мәш килде.

Шун­да аның ал­дын­да бу­ры­чым бар­лы­гы исе­мә төш­те һәм мин дә күл­гә чум­дым. Тә­нем­не сал­кын суы ку­ы­рып ал­ды.

­ Ав­густ-сен­тябрь, 2003.

­ДИҢ­ГЕЗ ТО­Е­МЫН­ДА

Эс­се

Әдә­би­ят ул — диң­гез ке­бек. Тук­тау­сыз чай­ка­лып һәм бол­га­нып то­ра. Әдип­ләр — тын­гы­сыз. Һа­ман тор­мыш дул­кын­на­рын­нан өс­кә чы­гар­га ом­ты­ла­лар. Ә ан­да — хак­лык ко­я­шы ял­ты­рый, ан­да — ха­лык игъ­ти­ба­ры! Әм­ма диң­гез өс­тен­дә ба­ры тик чүп-чар гы­на йөз­гән­ле­ген күп­ләр оны­та­лар. Эн­җе­ләр алар диң­гез тө­бен­дә, диң­гез ту­за­ны эчен­дә яше­ре­неп, ка­быр­чык сан­дык­та ята­лар.

Имеш­тер, ул сан­дык­лар ва­кыт-ва­кыт ачы­лып ки­тә­ләр дә, ан­да ял­ты­рап янып тор­ган эн­җе­ләр ка­раң­гы диң­гез төп­лә­рен як­ты итә­ләр.

* * *

Әдә­би иҗат ке­ше­не га­дә­ти ха­ләт­тән юга­ры дә­рә­җә­гә кү­тә­рү кө­че­нә ия бул­ган эш­чән­лек­ләр­нең бер­се. Әгәр ул кем­не дә бул­са үзе­нә тар­та икән, иң бе­рен­че чи­рат­та, шул ке­ше мо­ңа сө­е­нер­гә һәм үзе­нең га­дә­ти зат кы­на тү­гел­ле­ген тө­ше­нер­гә ти­еш.

Күп­ләр мо­ны аң­ла­мый­лар. Әм­ма ке­ше­лек аның нәкъ шу­лай икән­ле­ген бо­рын­гы за­ман­нар­дан бир­ле ачык кү­зал­лый баш­ла­ган. Әдә­би иҗат, го­му­мән, га­ди һәм га­дә­ти ке­ше­гә хас тү­гел. Ул — әү­ли­я­лек, кем­ кем­лек.

Ке­ше һәр­ва­кыт бу­рыч­лы. Хәт­та бай­лы­гын­да һәм акы­лын­да ка­мил ке­ше­ләр дә үз­лә­ре күз ал­ла­ры­на ки­тер­гән­нән дә ар­тыг­рак бу­рыч­лы­лар. Ә әдә­би иҗат әһе­ле биг­рәк тә!

Әдә­би иҗат эш­чән­ле­ге бе­лән шө­гыль­лә­нү­че­ләр­не без­нең ха­лык га­рәп­тән алын­ган сүз бе­лән “әдип” дип атый. Әдип ул әдәп баш­лан­гы­чы да. Асыл­да язу­чы­лар шу­шы әдәп баш­лан­гы­чын ко­рал итеп, аның яр­дә­мен­дә җәм­гы­ять­нең үз йө­зен үзе­нә та­ны­ту һәм нин­ди­ле­ген үзенә аң­ла­ту бе­лән шө­гыль­лә­нә­ләр. Мо­ның өчен яңа әдәп­не, әдәп баш­лан­гы­чын мәй­дан­га чы­га­рыр­га мөм­кин­нәр. Чын­лык­та ул шу­шы рә­веш­тә бу­ла да. Әдип­ләр­не әдәп­сез­лек­тә га­еп­ләр­гә мөм­кин, чөн­ки алар ис­ке­не яңа­га алыш­ты­ру­чы­лар. Әдип­ләр­не әдәп­тә өл­ге итәр­гә була, чөн­ки алар фикерләре сөрешендә тра­ди­ция-йо­ла­лар­га ни­гез­лә­нә­ләр. Әдип­ләр­не хур­лар­га да, мак­тар­га да ярый. Мо­ны­сы­на һәм­мә­без­нең дә ту­лы ха­кы бар. Әм­ма та­рих кем­не дө­рес­кә чы­га­рыр? Ме­нә кай­да хик­мәт! Тик әдип­ләр һич­кай­чан лак­мус кә­га­зе дә, ба­ро­метр да тү­гел. Алар — без­нең тор­мы­шы­быз­ның эчен­дә кай­на­ган шул ук га­дә­ти ке­ше­ләр, әм­ма иҗат­ла­ры бе­лән без­дән бө­ек бу­лыр­га хак­лы­лар.

Әдип­ләр­не әдәп­сез­лек­тә га­еп­ләү мөм­кин эш тү­гел. Юк­са алар әдип исе­мен йөр­тер­ләр иде­ме? Алар әдәп­не җәм­гы­ять өчен үз­лә­ре тәкъ­дим итү­че­ләр. Ә ка­бул бу­ла­мы-юк­мы, мо­ны­сы ха­лык­ның үз эше. Шун­лык­тан җәм­гы­ять һәм әдип ара­сын­да кат­лау­лы мө­нә­сә­бәт­ләр ур­на­ша. Әдип җәмгыятькә әдәп­не тәкъ­дим итү­че, яки аны үз­гәрт­ми, ис­ке­чә кал­ды­ру­ны як­лау­чы бу­ла­рак, башкалар та­ра­фын­нан ка­бул ите­лер­гә, яи­сә ин­карь кы­лы­ныр­га ти­еш­ле. Һәр­хәл­дә ва­кыт агы­шы мо­ны үзе та­ләп итә. Ә ул да­им үз­гә­реш­тән то­ра. Бү­ген­ге әх­лак­ның бил­ге­ле бер өле­ше үз­гә­реш­сез сак­ла­нып, кал­ган як­ла­ры бө­тен­ләй дә ка­мил­лә­шеп бе­тәр­гә мөм­кин­нәр ки, без хәт­та ис­ке­чә, элек­ке­чә уй­лый алу­дан да мәх­рүм ка­ла­быз. Мо­ны сиз­ми һәм аң­ла­мый ма­та­шу­ы­быз үзе үк хә­те­ре­без­нең ыша­ныч­сыз­лы­гы ха­кын­да сөй­ли.

Ис­ке­гә ия­рү­че­ләр һәр­ва­кыт от­ты­ра. Тор­мыш ал­га бар­мый­ча, үс­ми­чә то­ра ал­мый. Үсеш­тән тук­тау — яшә­еш­тән ае­ры­лу ул. Әм­ма ис­ке­не сак­лау­га ом­ты­лу җәм­гы­ять­нең үз йө­зен югалт­ма­вы өчен ки­рәк. Шу­ңа кү­рә дә әдип­ләр­нең ис­ке­лек та­раф­да­ры бу­лу­чы­ла­рын тән­кыйть уты­на алу яшә­еш ка­нун­на­рын тө­ше­неп җит­мәү­дән ге­нә килә ала.

Аң­ла­шы­ла ки, әдип­ләр­нең кай­сы­ла­ры прог­рес­сив-җә­дит­че­лек, кай­сы­бер­лә­ре рег­рес­сив-ка­дим­че­лек юнә­леш­лә­рен­дә то­ра­лар. Алар­ның ике­се дә җәм­гы­ять үсе­ше өчен ки­рәк. Әм­ма бе­рен­че­лә­ре ха­лык­ның ал­га үсе­шен тәэ­мин ит­сә, икен­че­лә­ре җәм­гы­я­те­без­нең үз йө­зен сак­ла­вы­на хез­мәт тота.

Мин үзем хәт­та җил дә ва­кы­тын­да исә һәм ту­зан­ны да бары тик ти­еш­лек сә­бә­бен­нән генә куз­га­та дип уй­лау­чы­лар­дан.

Са­гыш ке­ше­не үте­рә, имештер. Ә ме­нә язу­чы­лар шул са­гыш­ны ка­ләм­нә­ре­нә ка­ра итә. Әдип­ләр төр­ле бул­ган­на­ры ке­бек, бу са­гыш­ла­ры­ның мәр­тә­бә­се дә бер-бер­се­не­кен­нән ае­ры­лып то­ра. Бе­рәү­лә­ре мил­ләт гамен са­гыш­ла­ган­да, икен­че­лә­ре ак­ча хәс­рә­те бе­лән яна. Кай­сы әһә­ми­ят­ле­рәк, аны ха­лык үзе хәл итә, ди­без. Чын­нан да, ха­лык акы­лы һәм­мә нәр­сә­не бә­я­ләү кө­че­нә ия. Хәт­та мил­ләт са­гы­шы пә­рән­җә­се ас­тын­да яше­ре­неп йөр­гән ал­бас­ты­лар да аның кар­шын­да тез чү­гәр­гә мөм­кин­нәр. Әм­ма шу­ны­сы ачык анык: мил­ләт гамен сагышлау ха­лык ал­дын­да һәр­ва­кыт мәр­тә­бә­дә бул­ды. Дә­рә­җә­ле ка­ләм ия­лә­ре, бер­сен икен­че­се алыш­ты­рып, бердәй бу са­гыш­та ян­ды­лар, көл бул­ды­лар. Тик аз­ла­ры­ның гы­на исем­нә­ре та­рих нир­гә­лә­ре­нә язы­лып ка­лын­ды, күп­лә­ре­не­ке ак­шар ке­бек юы­лып тө­ште.

Әдип­не кы­зык­сын­дыр­га­ны — мәң­ге­лек. Әм­ма һәр ка­ләм ия­се­нә дә ул тә­ти­ме соң? Юк, әл­бәт­тә. Чөн­ки, бе­рен­че­дән, алар һәм­мә­се дә аңа ла­ек­лы тү­гел­ләр, икен­че­дән, без­нең үзе­без­нең дә кү­ңел­лә­ре­без тар, хә­те­ре­без — тар­ка­лу­чан, кә­е­фе­без — бо­зы­лу­чан.

Әм­ма әдип­ләр өчен мәң­ге­лек­кә ашу­ның се­ре бик га­ди, ул — ха­лык мә­хәб­бә­тен яу­лау. Ә нәр­сә соң ул ха­лык мә­хәб­бә­те һәм аны ни­чек яу­лап бу­ла? Бо­ла­ры­на да җа­вап­лар бик га­ди.

Ха­лык мә­хәб­бә­тен яу­лау өчен иң тәүдә ха­кый­кать хез­мәт­че­се бу­лу со­ра­ла. Мо­ның өчен кү­ңел­гә та­я­ныр­га мөм­кин. Кү­ңе­лең дө­рес бул­са, ха­кый­кать­не ачык кү­рә­сең, ди­ләр. Әм­ма кү­ңел­гә та­я­ну ха­кый­кать­не та­ныр­га да­им яр­дәм итә­ме соң? Мо­ның алай тү­гел­ле­ген бо­рын­гы­лар да ях­шы аң­ла­ган­нар, кү­ңел­гә та­я­ну өчен кү­ңел­нең һәр­да­им саф һәм чис­та бу­луы та­ләп ите­лү­ен тө­ше­неп эш ит­кән­нәр. Бу як­тан су­фи­лар­ның кү­ңел­не саф то­ту ча­ра­ла­ры, ха­кый­кать­не та­ну юл­ла­ры без­гә бүгенге көнгәчә үр­нәк бу­лып то­ра­лар. Алар һәм­мә дин­дә бар. Әле­гә­чә аль­тер­на­ти­ва­лар юк.

Әдип ке­ше­дә әдәп­сез­лек бул­мас­ка ти­еш, ди­ләр. Хак сүз, чөн­ки әдип­тә әдәп­сез­лек бө­тен­ләй дә бу­ла ал­мый. Чөнки, белдергәнебезчә, әдәп­не ул үзе ка­нун­лый, га­мәл­гә кер­тә яки га­мәл­дән чы­га­ра. Әм­ма һәр­бер әдип мо­ны җи­ңел ге­нә баш­ка­ра ала икән дип кү­зал­лар­га ки­рәк­ми. Хик­мәт шун­да ки, әдип­нең тәкъ­дим ител­гән әдә­бе җәм­гы­ять өчен чит һәм ят бу­лыр­га мөм­кин, әй­тик, яңа әдәп ка­гый­дә­лә­рен ха­лык ка­бул итәр­гә өл­гер­мә­гән, яи­сә мо­ңа әзер тү­гел. Ә кай­чан өл­ге­рә­чәк­ләр? Кө­теп уты­рыр­га­мы, әл­лә аның үсе­ше­нә хез­мәт итәр­гә­ме?

Сез әй­тер­сез, һич­шик­сез кө­рә­шер­гә, дип. Мин дә кар­шы тү­гел. Әм­ма кө­рәш югал­ту­лар­сыз бу­ла ал­мый.

* * *

Кү­ңел шау­лы диң­гез­дә. Аның олы юл­га чы­га­сы ки­лә. Җил­кән­нә­рен ки­е­рә. Шул тәр­тип бе­лән шу­шы ми­нут­та куз­гал­са, ин­де әл­лә кай­лар­га ба­рып җи­тәр сы­ман. Хы­ял җил­лә­ре уянып маташа. Ка­нат­ла­рын тал­дыр­мый очыр­тып ба­рыр­лар сы­ман.

Ке­ше ыша­ну­чан ул. Әм­ма уй­дыр­ма­га, ха­кый­кать­кә тү­гел. Кай­ва­кыт­та хәй­ран да ка­ла­сың, уй­дыр­ма адәм ба­ла­сы­ның кү­ңе­ле­нә якын­рак икән бит. Ха­кый­кать­нең авыр­лы­гын­нан күп­ләр­нең ба­вы­ры бо­зы­ла, бә­гы­ре ки­се­лә. Шун­лык­тан ке­ше­ләр, үза­ра мө­нә­сә­бәт­лә­рен боз­мас өчен­дер ин­де, ха­кый­кать­не тел­дән-ко­лак­тан яше­реп сөй­лә­шү­не көн­кү­реш­тә өс­тен­рәк кү­рә­ләр. Ә ка­ләм ял­ган­ны сөй­ми. Элек­тән шу­лай кил­гән, ки­тап — ха­кый­кать бил­ге­се. Ки­тап бар­лык­ка ки­лү­гә, ке­ше­лек дөнь­я­сын­да та­рих баш­ла­на. Ки­тап­сыз ха­лык­лар — та­рих­сыз ха­лык­лар, та­рих­сыз ха­лык­лар — мә­дә­ни­ят­сез ха­лык­лар. Әм­ма бер иш ха­лык­лар икен­че­ләр­нең та­ри­хын үз­лә­ре­не­ке итү­не бер дә ким­лек­кә һәм тү­бән­лек­кә са­на­мый­лар. Ә чын­нан да, бәл­ки ру­хи үсеш та­лә­бе ягын­нан ул шу­лай дө­рес­тер дә? Мең ят бо­рын­гы­лар­ның ру­хын үз­лә­ре­нә якын­рак һәм ту­ган­рак кү­рә­ләр икән, ул ха­лык­ның ки­лә­чәк­тә мес­кен бу­ла­ча­гы­на шик то­ту ки­ле­шер­ме? Әм­ма чит-ят­лар­ның та­ри­хын үзе­не­ке итеп үз­ләш­те­рү шул үз­ләш­те­рү­че ха­лык­ны һә­ла­кәт­кә ил­тә, чөн­ки ул ан­дый бө­ек рух­ны кү­тә­рерлек, бә­ра­бәр бу­ын­нар нык­лы­гын­нан гый­ба­рәт тән­гә ху­җа тү­гел.

Бо­рын­гы­лар­дан кал­ган сер фән­нә­рен­нән бул­ган “Кы­я­фәт­на­мә” гый­ле­ме (фи­зи­ог­но­ми­ка) бар. Аның төп ка­ну­ны: тән­гә — рух, рух­ка тән тәң­гәл бу­лыр­га ти­еш. Бу­ын­лы ке­ше, ягъ­ни пәһ­ле­ван адәм — ба­тыр, әм­ма мәр­хә­мәт­ле, бу­ын­сыз ке­ше — кур­как, әм­ма си­кер­гәк. Ур­та буй­лы­да һәм­мә­се дә ур­та­ча бу­лыр, имеш. Әгәр дә алай тү­гел икән, бу ке­ше­ләр­нең яз­мыш­ла­рын­да кы­ен­лык­лар һәм акыл­дан язу­лар кү­ре­нер.

Шу­лай итеп, ке­ше­нең кем­ле­ге аның бә­дә­нен­дә ча­гы­ла. Әм­ма акы­лы һәм йө­рә­ге кат­наш­мый кал­ма­ган­лык­тан, адәм ха­кын­да тыш­кы як­тан гы­на фик­ер йөр­теп бул­мый. Ин­де күп­тән ке­ше­ләр та­би­гый үсеш­лә­рен­нән ерак­лаш­ты­лар, тә­рәк­кы­ять җи­ме­ше­нә әве­рел­де­ләр.

* * *

Кай­бер язу­чылар­ның әсәр­лә­рен укы­ган­да, ул алар­ны кө­чә­неп яз­ган­дыр сы­ман то­е­ла. Мо­ның сә­бә­бе нәр­сә­дән бу­лу­ын аң­лый ал­мый йө­дә­гә­нем бар. Ясал­ма конф­ликт, ка­һар­ман­нар­да­гы та­би­гый­лек­тән узып кит­кән мин-­мин­лек, су­рәт­ләр­дә­ге төс­сез­лек — бо­лар бар­ысы бер­гә җы­е­лып, мәгъ­нә­дә­ге тоз­сыз­лык бу­лып әве­ре­лә­ләр. Мин мо­ны бер­ва­кыт иша­рә бе­лән шун­дый язу­чы­лар­ның бер­се­нә әйт­тем. Ә ул, тә­мам ачу­ла­нып, теш кай­рап йөр­де, ахыр­да иҗа­тым­ны ин­карь итү­гә ке­ре­шер­гә уй­ла­ды. Һәр­хәл­дә яз­ма бе­лән тү­гел, үз ко­ла­гы­ма җит­ке­реп.

Бер­ва­кыт мин Аяз Гый­лә­җев­кә:

— Га­яз Ис­ха­кый­да Га­лим­җан Иб­ра­һи­мов­та­гы тел ма­тур­лы­гы юк, сез­нең тел­гә ос­та­лы­гы­гыз Га­лим­җан Иб­ра­һи­мов­ча!— ди­гән идем, ул, әү­вә­ле, ка­бул ит­кән­дәй баш как­ты, әң­гә­мә­без шу­ның бе­лән өзе­леп, күп­ме­дер көн­нәр-ай­лар ки­чү­гә, Г.Ка­мал те­ат­рын­да икен­че бер тамаша караганда оч­ра­шу­ы­быз­га, тә­нә­фес­тә кү­ре­шеп сөй­лә­шү­е­без­дә, шул сүз­лә­рем­нән зур үп­кә­се кү­ңе­ле­нә тоз бу­лып уты­ру­ын:

— Сез ан­да, яшь­ләр, ми­не Кы­зыл Га­лим­җан бе­лән тиң­ләп йө­ри­сез! Мин Иб­ра­һи­мов кы­на тү­гел!— дип бел­дер­де. Сүз­лә­ре­нә ка­ра­ган­да, та­вы­шын­нан чык­кан зә­һә­ре җан­ны чак­ты.

Ми­нем той­гы­ла­рым — үз бә­лам! Мо­ны ях­шы бе­ләм. Иң хөр­мәт ител­гән та­тар язу­чы­сы­на ка­ра­та шун­дый кис­кен тән­кый­ди хис­лә­рем тууы чын­лык­та үзем­нең әдә­би, иҗ­ти­ма­гый, сә­я­си ка­раш­ларым ар­ка­сын­да иде, югый­сә. Мон­да кү­ңел кат­наш­мас­ка ти­еш иде!

* * *

Сү­зем­нең ба­шы диң­гез то­е­мы ха­кын­да иде. Мин әдә­би­ят­ны яра­ту­ым­ны һәм аны аң­ла­вым­ны шу­лай атар­га те­лә­дем. Әм­ма аның ха­кын­да сөй­ли ал­ма­вым­ны төшенеп, ка­лә­мем­не ни­чә тап­кыр­лар читкә куй­дым. Шу­лай да үҗәт­ле­гем ка­бат дәр­тем­не китереп, сү­зем­не әй­теп бе­те­рә­сем кил­де. Ба­ры­бер ба­рып чык­ма­ды.

Ка­ләм­дәш­лә­рем га­фу ит­сен­нәр, алар ха­кын­да сөй­ләр­гә те­ләп тә, алар­ны мак­тар­га исәп то­тып та эшем­не бар­ды­рып чы­га­ра ал­ма­дым. Юк, оя­ла­рын туз­ды­ра­сым яи­сә хы­ял­га би­ре­лә­сем кур­кыт­ма­ды. Ба­ры тик кү­ңе­лем ге­нә су­ын­ды.

Әле мин бу те­ма­га кай­тыр­мын ке­бек!

­ Ян­варь-март, 2004.

“ИН­ТЕХ­БАНК” ЯЛ­КЫ­НЫ

­ Хи­кәя

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: