КӨЗГЕ ЯҢГЫРГА КАДӘР 5 страница

VII

Аль­би­на хак­тан да Хан­бал­ның ар­тын­нан кил­гән иде. Мак­са­ты га­ди һәм га­дә­ти бу­лып, егет­нең чын­нан да сөй­лә­гән йор­тын­да яшә­гән­ме-юк­мы икән­ле­ген бе­ле­шү, ка­рап ка­лу һәм, шун­нан чы­гып, аның сүз­лә­ре­нә ыша­ныр­га мөм­кин­ме икән­ле­ген тө­ше­нү иде. Хан­бал утыр­гыч­тан кү­тә­ре­леп, подъ­ез­ды­на ке­реп кит­кән­дә, Ай­зик ал­га тар­ты­лып, чын­нан да аның ар­тын­нан мен­мәк­че дә иде ши­кел­ле, әм­ма ху­җа­сын таш­лап кал­дыр­ган­лы­гын аң­лап ки­ре бо­рыл­ды. Аль­би­на ишек тө­бен­нән узып, ку­ак­лар һәм агач­ла бе­лән кап­лан­ган сук­мак­тан ат­ла­ды. Әгәр дә Хан­бал шун­да ирен­ми­чә та­гын ике-өч адым ал­га кит­кән бул­са, алар һич­шик­сез кү­ре­шә­чәк иде­ләр. Әм­ма егет ял­кау­лык күр­сәт­те, әл­лә ин­де эт шәү­лә­сен­нән кур­кып куй­ды­мы?

Аның бас­кыч­тан кү­тә­рел­гән аяк та­выш­ла­рын Аль­би­на са­нап бар­ды. Бе­рен­че һәм икен­че кат­та­гы подъ­езд тә­рә­зә­лә­ре өл­ге­лә­ре бе­лән үк ко­е­лып төш­кән­лек­тән, алар­дан Хан­бал­ның сыр­тын кү­рү авыр тү­гел иде. Ары­ган­лы­гы сә­бәп­ле­ме, әл­лә кү­ңе­ле си­зе­неп­ме, егет те­ләр-те­лә­мәс ке­нә кү­тә­рел­де. Мөм­кин урын­нар­дан урам­га те­кә­леп ка­ра­ган ке­бек ит­те. Шу­лай бер­сен­дә Аль­би­на бе­лән күз­лә­ре оч­раш­кан төс­ле дә бу­лып кит­те. Ха­ным­ның күк­рә­ге­нә ут йө­гер­де: “Һай хә­ер­сез дә ин­де мин! Кү­реп ал­са, нәр­сә уй­ла­вы мөм­кин? Ар­тым­нан кил­гән ди ин­де ул!”

Ул ара­да би­шен­че кат­та ут сүн­де. Аль­би­на­ның нәкъ күз оч­ла­рын гы­на як­тыр­тып то­ра, ча­гыл­ды­ра иде. Ях­шы бул­ды әле.

Хан­бал өчен­че кат­ка ме­неп җит­те, ач­кыч­ла­рын шал­ты­ра­тып ал­ды. “Ай­зик!”— дип ярым та­выш бе­лән ге­нә дә­шеп, Аль­би­на эте бе­лән йорт­ның икен­че ягы­на чы­гар­га ашык­ты. Бер бүл­мә­ле фа­тир­лар­ның тә­рә­зә­лә­ре подъ­езд ягын­нан бул­мый!

Хан­бал кух­ня­да ут эл­де. “Тә­рә­зә­се­нең дә чел­тә­ре юк икән!”— дип уй­лап куй­ды Аль­би­на. Буй­дак­лар тор­мы­шы шун­дый хәл­дә ин­де ул. Бар эш­не дә үзе ка­ра­гач, бө­те­не­се­нә дә җи­те­шә ал­мый.

Ху­җа­сын­нан кү­меш­ли Ай­зик та Хан­бал­ның тә­рә­зә­сен кү­зәт­те. Мон­нан ачык күк йө­зе ши­кел­ле ба­ры­сы да аер­ма­чык кү­ре­неп то­ра, баш ка­шып, тер­сә­ге­нә та­я­нып уты­ру­ла­ры­на ка­дәр.

Хан­бал­ның суы­т­кыч ише­ген ач­ка­нын хә­тер­ләп, Ай­зик шың­шып куй­ды. Ан­на­ры соң те­лен яла­ды. Әм­ма аның киш­тә­лә­рен­дә бер дә кү­ңел кы­зы­гыр­лык нәр­сә­ләр кү­рен­мә­де.

— Һай сө­ек­лем, ашый­сың кил­де­ме­ни?— дип ел­май­ды Аль­би­на, тө­ке­рек йот­кан эте­нә.— Хә­зер кай­та­быз, туй­ган­чы аша­тыр­мын үзең­не. Тик ашык­тыр­ма гы­на, ба­ры­сын да бе­леп, хә­тер­ләп бе­тер­мә­дек бит!

Хан­бал, шу­шы гы­на сүз­ләр­не көт­кән ке­ше ши­кел­ле, уры­нын­нан куз­га­лып, зал ягы­на ат­ла­ды. Ул, әл­бәт­тә, үзен кү­зә­теп тор­ган­на­рын бел­ми иде. Ут эл­де. Те­зеп-те­зеп ку­ел­ган, алар өс­те­нә ят­кы­рып та өел­гән ту­зан­лы ки­тап­лар авыр­лы­гы­на чак тү­зеп тор­ган киш­тә­ләр яны­на ки­леп, нәр­сә­дер эз­лә­де. Ка­лын гы­на бер төп­лә­мә­не куз­га­тып куй­ды. Кү­ңе­ле си­зе­неп­ме, тә­рә­зә­гә та­ба бо­ры­лып ка­ра­ды, ки­лә баш­ла­ды. Әм­ма урам­га та­ба бо­ры­лып ка­рау­ны ки­рәк тап­ма­ды, яр­ты­лаш бер чит­кә кай­та­рыл­ган чел­тә­рен тар­тып куй­ды. Ин­де ул хә­зер алай ук ачык кү­рен­ми иде. “Зал­да­гы чел­тә­ре си­рийс­кий икән!”— дип уй­ла­ды та­гын да Хан­бал­га бәя би­рер­гә те­ләп Аль­би­на. Бу әле бер нәр­сә ха­кын­да да сөй­лә­ми иде, чөн­ки ан­дый зат­лы әй­бер­ләр­не со­вет чо­рын­да гы­на та­буы авыр һәм та­ныш­лык­лар аша гы­на мөм­кин бу­лып, хә­зер исә те­лә­сә кай­да, ки­бе­тен­дә дә, ба­за­рын­да да ту­лып ята, ак­чаң гы­на ки­рәк, ак­чаң гы­на!

Мак­са­ты­на ире­шеп, Аль­би­на кай­ту юлы­на та­ба юнәл­де. Егет­нең фа­тир но­ме­рын да ка­рап төш­мәк­че иде дә: “Нәр­сә­гә ки­рәк, уры­нын бел­дем бит ин­де!”— дип, ул фи­ке­рен­нән ки­ре кайт­ты. Кү­ңе­ле ты­ныч рә­хәт­лек­кә чум­ды, бер җыр­лап җи­бә­рә­се кил­де. Бу хис­лә­ре са­ми­ми бу­лу сә­бәп­ле, акы­лы куз­га­лып, ирен­нә­ре ерыл­ды.

Төн­ге җил, ада­шып­мы, Аль­би­на янын­нан узып кит­те. Аның ар­тын­нан тук ба­шак­лы арыш ба­суы исе та­ра­лып кал­ды. Шу­шы зур вә тын­чу шә­һәр ура­мын­да иген тә­ме бу­лу бик тә сә­ер иде. Ай­зик шың­шып куй­ды.

Фа­тир ише­ген ачып җи­бәр­гән­дә ха­ным бу­ы­лып шал­ты­ра­ган, дө­рес­рә­ге, су­зы­лып сыз­гыр­ган те­ле­фон та­вы­шы­на бе­раз сә­ер­се­неп, аң­лаш­мый­ча­рак тор­ды да, ка­ба­ла­нып эч­кә таш­лан­ды. Ире бул­са ки­рәк, чит шә­һәр­дән шал­ты­ра­та­лар. Әм­ма җи­те­шә ал­ма­ды. Те­ле­фон труб­ка­сын кү­тәр­гән ва­кыт­та икен­че ба­шын­да аны бор­чы­лып эз­ләү­че ке­ше ку­еп өл­гер­гән иде. “Фу!”— дип Аль­би­на үзал­ды­на ачу­лан­ды, ар­тын­нан ки­леп җит­кән Ай­зик та: “Аз гы­на ир­тә­рәк кайт­сак иде!”— ди­гән төс­ле шың­шып ал­ды.

— И акыл­лым ми­нем!

Фа­тир ише­ген эч­тән өч йо­за­гы­на да бик­ләп, Аль­би­на кух­ня­га кер­де. Зат­лы кү­ре­неш­тән туй­ган кү­ңе­ле бо­е­гып кал­ды. Ай­зи­гы­на ашар­га кон­сер­ва ачып, та­ба­гы­на ике өлеш ар­тыг­рак бу­шат­ты:

— Аша-аша, акыл­лым! Син­сез ниш­ләр идем?..

“Чәй ку­еп эчәр­гә­ме?”— дип уй­ла­ган иде дә, ни­гә­дер ирен­де, су­ыт­кыч­тан сай­ла­нып кы­на сок­лы па­кет чы­гар­ды, бе­ра­зын фу­жер­га бу­ша­тып, аны да чит­кә этәр­де. “А­нис” си­га­ре­ты алып ка­быз­ды һәм Ай­зик­ның ни­чек ком­сыз­ла­нып аша­вын ка­рый-ка­рый сок йот­ка­ла­ды. Бу ва­кыт­та аның кү­ңе­лен­дә бер­нин­ди уй вә те­ләк юк, хис­лә­ре вә акы­лы аяк са­лын­ды­рып ял итә­ләр иде.

Эте ашап туй­ды, та­ба­гын ялап, те­ле бе­лән ирен ас­ла­рын, авыз кы­рый­ла­рын чис­тарт­ты һәм үз уры­ны­на, зал­га ке­реп, ке­ләм­гә су­зы­лып ят­ты. Си­га­ре­тын сүн­дер­гән Аль­би­на агың ар­тын­нан ияр­де. Һа­ман аяк ас­тын­да бул­ма­сын дип Ай­зик­ны ир­кен­рәк урын­га, кеч­ке­нә­дән үк зал­га ия­лән­дер­гән­нәр иде.

Өч бүл­мә­ле фа­тир­ла­ры­ның бер­се Аль­би­на­ның үзе­нә, икен­че­се ире­нә ата­лып, хәт­та йок­лау­ла­ры да шу­лай ае­рым-ае­рым иде. Ген­на­дий, яшь­ли Маркс­ка га­шыйк ке­ше бу­ла­рак, бар га­дәт­лә­рен дә шу­шы шә­хес үр­нә­ген­дә ны­гыт­ты. “Ул ха­ты­нын­нан ае­рым йок­ла­ган, ки­рә­ген­дә ге­нә яны­на кил­гә­лә­гән!”— дип Аль­би­на­га да ал­дан ук өй­рә­теп куй­ды. Мо­ның се­рен ха­ным баш­та­рак тө­шен­мә­де, әм­ма бер­гә яшәү­лә­рен­дә тор­мыш мо­ның да мәгъ­нә­сен ачык­лап бир­де: ирең­нән көн­лә­шү хи­сен ае­рым йок­лау­ла­ры ар­ка­сын­да тә­мам югал­та икән ха­тын-кыз.

Ә баш­та, язы­лы­шып то­ра баш­ла­гач биг­рәк тә, Ген­на­дий соң­га ка­лып кайт­ты исә, җен ачу­ла­ры ко­ты­рып, үзен-үзе бе­леш­тер­мәү дә­рә­җә­се­нә ка­дәр җи­тә иде бит! Ни­чек түз­гән дә, кай­лар­дан гы­на шул­ка­дәр са­быр­лык ал­ган? Чит-ят хуш­буй ис­лә­ре бе­лән аң­кып, хә­лен бе­леш­тер­мәү дә­рә­җә­се­нә ка­дәр исе­реп кайт­ка­лый иде бит ул. Ан­дый ва­кыт­ла­рын­да кү­зе һич­кем­не күр­мә­де, дөнь­я­лар­ны әй­лән­де­реп таш­лар­дай кы­ла­на иде. Ниш­ләп йөр­гә­нен, кай­лар­да тип­те­рү­лә­рен аң­ла­мый иде Аль­би­на. Акыл би­рү­че­се дә бул­ма­ды. “Мин юләр­гә шул ки­рәк!”— дип үз-үзен ге­нә би­тәр­ли иде дә, елар­га җөрь­әт ит­ми­чә, эч­тән ге­нә сык­тый-сык­тый чи­шен­де­рә иде исе­ре­ген.

Ба­ла­ла­ры бул­ма­я­ча­гы бе­лен­гәч, ире бө­тен­ләй чы­гы­рын­нан чык­ты. Үзен га­еп­ле дип уй­лап та­ ка­ра­ма­ды. Юк, ан­да га­еп бар­мы соң, элек­ке ха­ты­ны, әнә, ике ба­ла­сы бе­лән ае­ры­лып кал­ды, өч ай да үт­мә­де, Ген­на­дий бе­лән Аль­би­на яши ге­нә баш­ла­ды­лар, кия­ү­гә дә чык­ты. Асыл кош­лар җы­лы оя­сыз ка­ла ди­ме­ни?

Ә Аль­би­на­ның мәң­ге­гә ба­ла на­зын­нан мәх­рүм ка­лу­ы­на чы­нын­да Ген­на­дий га­еп­ле иде дә бит, йө­зе­нә ха­ным бә­реп әй­тә бел­мә­де, исе­нә тө­ше­рү­не дә ки­рәк тап­ма­ды. Әгәр дә төн­ге ма­җа­ра­ла­рын­нан ва­кы­тын­да тук­тал­ма­ган бул­са, Аль­би­на аны таш­лап ки­тә­се иде. Дө­рес, ки­тәр­гә тал­пы­нып ка­ра­ды ул. Сту­дент ча­гын­да ук, дөнья чи­те­нә, җә­һән­нәм авы­зы­на, әм­ма Ген­на­дий­ның ку­лы озын иде шул. Ар­тын­нан ки­леп тап­ты. Яра­та­ча­гын бел­де­реп вәгъ­дә­ләш­кән­лек­тән: “Сү­зен­дә то­ра бу­лыр!”— дип уй­ла­ды ха­ным. Ә яра­туы чын­нан да хак иде.

Ала­бу­га ком­со­мол кон­фе­рен­ци­я­се­нең бан­ке­тын­нан соң ни­чек оят­лы хәл­дә кал­дыр­са да, таш­ла­ма­ды ул Аль­би­на­ны, эзе­нә ба­сып йөр­де, әле Ка­зан­га ча­кырт­тыр­ды, әле үзе ки­леп чык­ты. Та­лә­бе бер ге­нә нәр­сә бул­ды: хис­ләр­гә кү­мел­гән тат­лы ко­чак!

Шу­шын­дый төн­ге ма­ра­фон­нар­дан соң Аль­би­на кия­ү­дә тор­ма­ган ки­леш ике тап­кыр ба­ла­га уз­ды. Бе­рен­че мәр­тә­бә­сен­дә сө­яр­кә­се­нә әйт­кәч, хә­зер үк үзе­нең аңа өй­лә­нә­чә­ген бел­де­рә­чәк ин­де дип көт­те. Әм­ма ял­гыш­ты. Ген­на­дий үр­сә­лән­де, бор­чыл­ды, әм­ма чы­гып та кит­мә­де. Ка­зан­нан ук Аль­би­на­сын кү­рү өчен йө­ге­реп ки­леп җит­кән иде бит. Хы­я­лын­да гы­на йөрт­кән асыл кош­ның на­зын таш­лау мөм­кин­ме соң?

— Ма­ту­рым, чи­бә­рем ми­нем, бер дә бор­чыл­ма, ба­ры­сын да хәл итәр­без! Без­нең ки­лә­чәк тор­мыш­ла­ры­быз ал­да әле. Хә­зер­гә ба­ла ки­рәк­мәс, аны кал­ды­рып то­рыйк, бә­хе­те­без­гә аяк чал­мыйк, җи­те­шер­без, бик җи­те­шер­без!— дип сөй­лән­де.

— Бел­мим ин­де, аң­ла­мыйм...

Аль­би­на кар­шы чык­ма­ды. Ул әле Ген­на­дий­ның саф ке­ше бу­лу­ы­на чын кү­ңе­лен­нән ыша­на, хәт­та аның өй­лән­гән­ме-юк­мы икән­ле­ген дә ачык кы­на бел­ми иде. Бер тап­кы­рын­да: “Си­нең ха­ты­ның бар­мы, Ге­на абый?”— ди­гәч, сө­яр­кә­се ты­ныч кы­на: “А­ны­сы ни­гә әле аның?”— дип сүз­не чит­кә бо­рып кит­кән­нән соң ул бу те­ма­ны бер ге­нә тап­кыр да куз­гат­ма­ган иде. Ә ме­нә хә­зер, кө­тел­мә­гән хә­бәр­не бел­дер­гәч, ул үзе үк ачыл­ды да куй­ды:

— Ми­нем бит тор­мыш ип­тә­шем бар! Мо­ңа ка­дәр әйт­мә­гән идем, хә­зер яше­рә ал­мыйм, шун­лык­тан тиз ге­нә бер­гә га­и­лә ко­рып җи­бә­рә ал­мый­быз дип бе­ләм. Са­быр итик. Бик ях­шы та­ныш врач­ла­рым бар. Бер­нин­ди хә­веф­сез яр­дәм итәр­ләр...

Аль­би­на, ни хик­мәт, Ген­на­дий Вә­ли­шин­ны үлеп яра­та иде. Ни әйт­сә, шул дө­рес һәм шу­лай бу­лыр­га ти­еш дип ка­бул кы­лып буй­сын­ды. Бу төн­дә дә мә­хәб­бәт на­зын­да бар те­ләк­лә­ре дә ка­нә­гать­лән­де­рел­гәч, таң бе­лән ир ки­теп тә бар­ды. Ар­тын­нан һич­шик­сез ма­ши­на җи­бә­рә­чә­ген бел­дер­де. Сү­зен­дә тор­ды. Ике көн­нән “Вол­га”­сы әй­лә­неп тә кил­де, Аль­би­на­ны алып та кит­те. Тик кия­ү­гә тү­гел, Ка­зан ши­фа­ха­нә­се­нә, дө­рес­рә­ге, са­вык­-ха­нә­се­нә.

Шул ки­лү­дән ул ба­ла тө­ше­реп кайт­ты. Ки­ре үзе оза­та ба­ра ал­ма­са да, Ген­на­дий сө­яр­кә­сен таш­ла­ма­ды, та­гын “Вол­га”­сы бе­лән ки­тер­теп куй­дыр­ды. Җит­мә­сә шофё­ры ике па­кет тат­лы ри­зык­лар ту­лы күч­тә­нәч­ләр дә кал­ды­рып кит­те. Аль­би­на хә­веф­нең җи­ңел кул­дан үтеп ки­тү­е­нә сө­ен­де. Ул ин­де инс­ти­тут­ны уңыш­лы гы­на тә­мам­лап, ас­пи­ран­ту­ра­ның бе­рен­че кур­сын­да укый, бер бүл­мә­ле, ях­шы җи­һаз­лан­ды­рыл­ган ке­ше фа­ти­рын­да го­мер ки­че­рә. Ашау — бай­дан, үлем — Хо­дай­дан, ди­гән­дәй, бер дә бор­чы­лыр­лык җи­ре юк иде. Ай­га бер ки­леп кү­рен­гән ху­җа ха­тын аның хә­лен бе­ле­шеп ки­тә, тү­ләр­гә ак­ча­сы юк икән, со­ра­мый, бул­са, баш тарт­мый­ча ала. Аның кар­шын­да Аль­би­на үзен җай гы­на то­рыр­га ти­еш югый­сә, әм­ма гел ел­ма­еп сөй­ләш­кән бу әби­гә ачуы ки­леп, кырт кы­на ар­ка куя. Га­дә­те шу­лай. Ә әби, мес­кен, үзен ни­гә­дер һа­ман ким­се­теб­рәк то­та: “Бу­лыр әле, бәб­кәм, бу­лыр, ак­чаң кил­гәч би­рер­сең!”— дип сөй­лә­нү­ен­нән уз­мый.

— Бу­сы әле ба­шы гы­на, мин си­не җән­нәт­нең үзен­дә яшә­тә­чәк­мен!— дип мең вәгъ­дә­ләр би­рә иде Ген­на­дий да. Аль­би­на аңа ышан­ды, шун­лык­тан туп­са­сын­нан бү­тән бер ге­нә чит ир за­ты да ат­лап кер­мә­де. Яра­та иде ул, бик яра­та иде шу­шы ка­ра чәч­ле, киң маң­гай­лы, ак йөз­ле өл­кә ко­ми­те­ты җи­тәк­че­се Вә­ли­шин­ны. Бе­рәр га­зе­та яки жур­нал­да исе­мен ге­нә оч­рат­са да, су­рә­те кү­рен­сә дә, хә­зер ку­лы­на кай­чы алып, пөх­тә ге­нә ки­сә дә, үз аль­бо­мы­на кон­фет кә­га­зе җый­ган са­бый кыз­чык төс­ле ябыш­ты­рып куя иде. Һәм ул алар­ны ка­рар­га ке­ре­шә икән, дөнь­я­ла­рын оны­та ин­де. Йө­зен­дә­ге һәр сы­зы­гын өй­рә­нә, күз ка­раш­ла­ры­на сок­ла­на, җил куз­гат­кан бул­са, чәч­лә­рен сый­пап ку­яр­дай бу­лып үре­лә. Су­рәт тү­гел, үзе итеп, те­ре дип кү­рә, сөй­лә­шә, ди­ва­на­га са­бы­ша.

Ген­на­дий ке­бек­ләр, сө­яр­кә­лә­ре буй­га уз­са, алар­ны тиз­рәк таш­лап ка­чар­га, ба­ла­ның үзе­не­ке тү­гел­ле­ген тәк­рар­лар­га то­тын­са­лар да, Аль­би­на­ны сек­ре­тарь­ның әрәм итә­се кил­мә­де. Ар­ты­гы бе­лән чи­бәр бит, чу­кын­чык, төш­лә­ре­ңә ке­реп са­таш­ты­рыр­лык. Кем аның бе­лән тиң­лә­шә ала? Юк бү­тән ан­дый зат дөнья йө­зен­дә! Әгәр дә кал­дыр­са, Ген­на­дий ке­бек­ләр­не ге­нә Аль­би­на йөз­не, хәт­та мең­не та­ба­чак, алар­ны бә­хет­ле кы­ла­чак! Ә син карь­е­ра өчен өй­лән­гән ямь­сез ха­ты­ның бе­лән то­рып ка­ла­чак­сың, га­и­лә на­зын­нан, бә­хет­ле тор­мыш­тан мәң­ге чит­тә йө­ри­я­чәк­сең! Ме­нә шу­лар ха­кын­да кат-кат уй­лап, Вә­ли­шин тиз­дән сө­яр­кә­сен ха­тын итәр­гә ни­ят­лә­гән иде дә, көн ар­тын­нан көн үтеп, мак­са­ты­на ире­шү те­лә­ген ты­шау­лап, са­быр­лык­ны та­я­ны­чы яса­ды. Әм­ма са­гын­мый ка­ла ал­мый­ча, кай­бер ай­лар­да өчәр-дүр­тәр тап­кыр да Ала­бу­га­га ма­ши­на ку­дыр­ды. Ярый әле Ка­зан уку йорт­ла­ры­ның бер­сен­дә ас­пи­ран­ту­ра­га ал­дыр­ма­ды, юк­са бө­тен­ләй ба­шы бе­тә­се иде, мә­хәб­бәт хәл­лә­ре бар­лык ха­лык кар­шы­сын­да, га­вам кү­зе ал­дын­да бу­лыр иде. Ала­бу­га­да то­руы ях­шы әле, аң­лаш­мый­ча да ка­ла­лар!

Аль­би­на­дан га­лим чы­гар­лык тү­гел иде. Мо­ны Ген­на­дий үзе бел­мә­де, го­ме­рен­дә дә төп­тән фән ни­гез­лә­рен ак­та­ру бе­лән шө­гыль­лән­гә­не бул­ма­гач, ул эш­нең ни­ка­дәр авыр вә кы­ен икән­ле­ген тө­ше­нер­лек дә­рә­җә­дә тү­гел иде. Дө­рес, ул, уни­вер­си­тет­тан соң, пар­тия юл­лан­ма­сы бе­лән Юга­ры курс­лар­да укып кайт­ты. Ан­да аңа те­ма би­реп эш­ләт­те­ләр. Бер­ни­чә ки­тап ни­ге­зен­дә ре­фе­рат ши­кел­ле нәр­сә яз­ды да тап­шыр­ды, шу­ның бе­лән дип­лом да ал­ды. Бу дип­ло­мын кан­ди­дат­лык дә­рә­җә­се­нә тиң, ди­де­ләр. “Фән шу­лай җи­ңел әй­бер икән!”— ди­гән фи­кер бе­лән ко­рал­лан­ган хәл­дә, ул бө­тен кө­чен оеш­ты­ру эше­нә юнәлт­те һәм ял­гыш­ма­ды, бу өл­кә­дә шул­ка­дәр өл­гер­лек­ләр күр­сә­теп, тиз ара­да юга­ры­га үр­мә­ли бир­де. Пар­тия өл­кә ко­ми­те­тын­да җа­вап­лы бү­лек­ләр­нең бер­се са­нал­ган һәм үз ке­ше­лә­ре ара­сын­да гы­на ша­яр­тып “Цен­зор” ку­ша­ма­ты бе­лән ата­лып йөр­тел­гән, кы­са­сыз ка­лын күз­лек ки­еп йө­рү­че ин­фор­ма­ция ко­ми­те­ты җи­тәк­че­се Са­бир Габ­дел­бә­ре­вич Ва­фин­ның тын­шык бо­рын­лы кы­зы­на ярәш­те­рел­гәч, Вә­ли­шин­ның ав­то­ри­те­ты бер­мә-бер кү­тә­ре­леп кит­те. Карь­е­ра мәсь­ә­лә­сен­дә үтә дә сак һәм бе­рен­че­лек­не кул­дан ыч­кын­ды­рыр­га бер дә исәп­лә­ре кү­рен­мә­гән аның ке­бек акыл­лы баш яшь­ләр­нең Ген­на­дий яса­ган шу­шы “хо­ды”н­нан соң кик­рик­лә­ре шиң­де. Өл­кә ко­ми­те­тын­да һәм Үзәк­тә ком­со­мол­лар­га Та­тарс­тан­да нин­ди җи­тәк­че бу­лыр­га ти­еш­ле ди­гән сүз куз­гал­гач, Вә­ли­шин­нан да ях­шы­рак кан­ди­да­ту­ра та­был­ма­ды. Мәс­кәү исә өл­кә­нең фи­ке­ре­нә кар­шы чы­гар­га те­лә­мә­де. Ал­да зур эш­ләр тор­ган­лык­тан, тар­кау­лык бер дә фай­да­га тү­гел иде.

Бар нәр­сә­ләр­не ал­дан бе­леп һәм бе­ле­шеп тор­ган ата­сы, ягъ­ни ба­ба­сы,— Ген­на­дий аны Ка­зан га­дә­те бу­ен­ча әти дип йөр­тә иде,— Са­бир Габ­дел­бә­ре­вич ки­я­ве­нә кай­да ни­чек сөй­лә­шер­гә, кем янын­да үзен ни­чек то­тар­га, кай­чан арт­ка ба­сар­га, кай ва­кыт­та бар­лы­гын бел­де­реп ал­га ку­кы­ра­еп чы­гар­га ти­еш­лек­ләр­не өй­рәт­кә­ләп, аңа юл күр­сәт­кә­ләү­ләр­не дә ки­рәк тап­ты. Әм­ма Вә­ли­шин үзе дә тө­шеп кал­ган ке­ше­ләр­дән тү­гел иде. Ат­ла­ган са­ен ата ки­ңә­ше бе­лән ге­нә йө­реп бул­мый шул! Бер­ни­чә тап­кыр ко­ман­ди­ров­ка алып, Ка­мАЗ­га ба­рып, ан­да үз бү­ле­ге бу­ен­ча ком­со­мол­лар­ның эшен тик­ше­реп, җы­е­лыш­лар үт­кә­реп кайт­ты. Өчен­че ге­нә бул­са да, ком­со­мол өл­кә ко­ми­те­ты өчен ге­нә өчен­че сек­ре­тарь бит ул, аның эше — иде­о­ло­гия, яшь­ләр­не ге­ро­ик хез­мәт­кә тар­ту, алар­га ру­хи җи­тәк­че­лек күр­сә­тү, ди­мәк ки, ул иң ки­рәк­ле ке­ше, иң нык­лы­сы,— ул үзен бе­рен­че ке­бек тот­ты. Җы­е­лыш­лар­да, иде­о­лог­лар­ның ки­ңәш­мә­лә­рен үт­кәр­гән ва­кыт­та:

— Без­нең мак­сат — ха­лык­ны дан­лык­лы хез­мәт­кә рух­лан­ды­ру, алар­га үз­лә­рен эш бе­лән күр­сә­тү өчен мөм­кин­лек­ләр ачу, юл күр­сә­тү!— дип те­зеп-те­зеп ке­нә ял­кын­лы фра­за­лар­дан сү­зен баш­лап ки­тә иде дә, ал­га та­ба да шул юнә­леш­тә фи­кер сө­реп, ти­мер­не кыз­ган хә­лен­дә то­та иде: — Әгәр дә һәр ке­че ячей­ка­да иде­о­лог­лар, аги­та­тор­лар бул­ма­са, алар үз ип­тәш­лә­ре­нә ру­хи көч би­рә ал­ма­са­лар, ул ва­кыт­та ком­со­мол йө­рә­ген­дә дәрт бе­тәр, ал­га ом­ты­лыш та юк­ка чы­гар иде. Мон­нан да мыс­кыл­лы тү­бән­лек юк. Иде­о­ло­гия эше, аги­та­ция — без­нең йө­рә­ге­без. Әгәр дә ул тук­та­ла икән, ди­мәк, йө­рә­ге тук­та­ган ке­ше төс­ле без дә бе­тә­без, без дә үлә­без. Шун­лык­тан ком­со­мол, би­грәк тә сез, яшь эш­че­ләр, хез­мәт­кә бул­ган дәрт­не сүн­дер­мәс өчен пар­тия та­ра­фын­нан да­и­ми үс­те­ре­леш­тә, ал­га ом­ты­лыш­та алып ба­рыл­ган марк­сис­тик-ле­нин­чыл иде­о­ло­ги­я­гә тар­ты­лыр­га, ял­кы­нын һәр­бер ке­ше­гә кү­че­рер­гә бу­рыч­лы. Без­нең юл бер ге­нә, ул — ком­му­низм! Ул — сез һәм тө­зе­гән шу­шы за­вод­ның тиз­рәк ав­то­мо­биль­ләр чы­га­рыр­лык дә­рә­җә­гә җи­түе, ә ул ма­ши­на­лар, сез һәм без тө­зе­гән за­вод­ның ил­гә бик ки­рәк­ле ма­ши­на­ла­ры әл­бәт­тә хал­кы­быз­ны ком­му­низм юлын­нан җи­тез ал­ды­рып ал­га алып ки­тәр вә ки­те­реп җит­ке­рер. Мин мо­ңа ыша­нам, Маркс­ка һәм Ле­нин­га ышан­ган төс­ле ыша­нам, дан­лык­лы пар­ти­я­без­нең һәр сү­зе­нә чын кү­ңе­лем­нән ышан­ган төс­ле ыша­нам!..

Мон­дый сүз­лә­рен­нән соң кем­нәр­нең күз­лә­рен­нән кай­нар яшь бөр­тек­лә­ре кү­ре­нә баш­лый, кай­сы­ла­ры “ур-ра!” кыч­кы­рыр­га ке­ре­шә, зал ша­шы­нып кул ча­ба. Вә­ли­шин тан­та­на итә. Су­рә­те га­зе­та­лар­да да си­рәк-си­рәк ке­нә дә, әм­ма кү­рен­гә­ли. Са­бир Габ­дел­бә­ре­вич та ки­я­ве кай­тып җит­кән­че үк бо­лар­дан хә­бәр­дар. Җил­кә­сен­нән сө­еп, мак­тап кар­шы ала, ка­би­не­ты­на ча­кыр­тып, эч­ке бүл­мә­гә дә­шә дә:

— Син, кияү, үз улым төс­ле бит, ми­ңа бик якын. Ярат­тым үзең­не,— дия-дия сөй­лән­гә­ләп, кү­ңе­лен­дә­ге­сен чы­га­рып сал­ган­дай мә­тәш­те­рә дә,— ашык­ма, ка­ба­лан­ма, отчёт язып би­рер­гә җи­те­шер­сең әле, ме­нә, эчеп, ял ал, хәл җый,— дип ки­ңәш би­рә-би­рә сый­лый үзен.— Бе­рен­че­нең үзе­нә дә чы­гыш­ла­рың бик оша­ган, әм­ма те­ге, сез­не­ке­нең ин­де, кә­е­фе кы­рыл­ды. Бер дә уры­нын­нан куз­га­ла­сы кил­ми бит. Өл­кә ко­ми­те­ты­на инст­рук­тор итеп ча­кыр­тыр­га уй­ла­ган­нар иде дә, ты­е­лып кал­ды­лар. Ал­са­лар, аның уры­ны­на Икен­че­гез ме­нә дә уты­ра. Син, төн­нә­рен йок­ла­мый­ча, алар­ның эш­лә­рен баш­ка­рып йө­ри­сең, җы­лы­нып кы­на ята­лар!

Са­бир Габ­дел­бә­ре­вич сер­ле ге­нә ел­ма­еп куя.

— Си­ңа, кияү, бер сюрп­риз бар бит әле ми­нем! Әйт­мәм ди­гән идем дә, кар­тай­дым­мы шун­да, бул­ды­ра ал­мыйм. Бе­леп тор әле: си­нең хак­та Үзәк­тә бик ях­шы гы­на фи­кер­ләр туп­лан­сын өчен дә яр­дә­ме ти­яр, ар­тың­нан бер жур­на­лист­ны җи­бә­реп, очерк сы­ман­рак нәр­сә хә­зер­ләт­тек әле! Бер нөс­хә­се бе­лән та­ны­шып та чы­га ала­сың. Без­нең Бе­рен­че дә бик хуп­ла­ды, “Ком­со­мольс­кая прав­да”­га юл­лат­тыр­ды. Шәп яз­ган. Җы­е­лыш­ла­рың­да да кат­наш­кан. Өчен­че көн­не үк кай­тып җит­кән иде, ки­чә мә­ка­лә­сен мон­да кер­теп чык­ты. Бү­ген ир­тән­нән без­дә гел шу­ның ха­кын­да гы­на сүз. Ни­чә ке­ше шал­ты­рат­ты ин­де. Ул да! Мин ки­чә фа­ти­ры­гыз­га да ке­реп чык­кан идем, өең­дә бул­ма­дың. Ха­ты­ның ял­гы­зы гы­на иде. Тот­кар­лан­ган чак­лар бул­га­лый ин­де ул, бул­га­лый...

Са­бир Габ­дел­бә­ре­вич те­кә ге­нә сы­нап ка­ра­гач, Вә­ли­шин­ның ар­ка та­мыр­ла­ры чы­мыр­дап кит­те. Чал­лы­дан кай­тыш­лый, бер­ни­чә сә­гать­кә ге­нә Мен­де­ле­евс­ки­да­гы әти-әни­се­нең хә­лен бе­ле­шеп чы­гар­га әл­лә ни­чек ке­нә те­лә­ге куз­гал­ган иде шул. Ке­рә­шен­нең дә үз га­дәт­лә­ре бар. Бер­ни­чә сә­гать ди­гә­не өч көн­гә су­зыл­ды. Мәк­тәп­кә укы­ган ча­гын­да гыйш­кы тө­шеп, тор­мыш юл­ла­ры­на кер­гәч, ба­ра-то­ра, чит­тә оны­ты­лып кал­ган мә­хәб­бә­те Га­ли­на, ме­нә ирен­нән ае­ры­лып кайт­кан икән. Ген­на­дий­лар­га да ке­реп чык­кан, сә­лам­нә­рен юл­ла­ган. Ә­нә шул адаш­тыр­ган иде аны. Ни пы­ча­гы­ма ки­рәк бул­ган­дыр үзен ба­рып кү­рү?

Вә­ли­шин­ның ике ко­ла­гы да ут­ка пеш­кән ке­бек кы­зар­ды. Ул да тү­гел: “Ба­ры­сын да бе­леп то­ра­лар икән!”— ди­гән уе ба­шын­нан узу­га, бө­тен би­тен ял­кын кап­ла­ды. Әм­ма бо­лар­ның бер­сен дә бел­мә­гән һәм бу оч­рак­та бе­лер­гә дә те­лә­мә­гән Са­бир Га­дел­бә­ре­вич ки­я­ве­нең бо­лай ко­е­лып тө­шү­ен үзен­чә ка­бул ит­те, оя­ла, ким­се­нә дип нә­ти­җә чы­га­ра-чы­га­ра, сү­зен сөй­ләү­дә бул­ды:

— Төн­ге ун­нар­да Чал­лы­га, күр­сәт­мә­ләр би­рү өчен, бе­лә­сең­дер, Гор­ба­тов­ка шал­ты­рат­тым. Си­нең хак­та да сүз куз­гат­тым. Чал­лы­да тү­гел идең...

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: