Хи­кәя-памфлет 15 страница

Ме­нә хә­зер улы Ро­бер­ты әти­се­нең ул бе­лем­нә­рен сан­га да ал­мый, дө­рес­рә­ге — Ле­нин­ның кем икән­ле­ген бел­ми дә бу­гай. Дуң­гыз ите ашау­чы­лар, имеш. Ни бе­лә ул са­рык ма­лай!

Җа­бир аб­зый үзе­нең пар­то­еш­ма җи­тәк­че­се бул­ган шау­лы ел­ла­рын са­гы­на иде. Кы­зыл пос­тау­лар элен­гән ка­би­не­ты, рөх­сәт со­рап кы­на ке­рү­че җи­тәк­че­ләр, эш план­на­ры, от­чет­лар — бо­лар­ны оны­тыр­га мөм­кин­ме соң? Ха­лык кө­не-тө­не хез­мәт­тә тир тү­гә, тап­кан­на­ры­ның кай­ма­гы-мае юга­ры­да сө­зе­леп ка­ла то­ра. Ме­нә кай­да иде ул яшәү рә­хәт­лә­ре! Мо­ны ха­лык бел­мә­де, аң­ла­ма­ды һәм исәп-хи­сап­ка да ал­ма­ды. Алар­ның ар­ты­гын бел­мә­ве ях­шы иде. Биг­рәк тә рай­ком­нан яңа әгъ­за алыр­га рөх­сәт ите­леп “раз­на­ряд­ка” ки­леп төш­кән ва­кыт­лар­да Җа­бир­ның кү­ңе­лен дәрт һәм ку­а­ныч би­ләп ала иде. Өс­тә­лен­дә мәк­тәп укы­ту­чы­ла­рын­нан, ида­рә вә­кил­лә­рен­нән ком­му­нист­ка алу­ла­рын со­рап ун­ла­ган га­ри­за ята һәм ара­дан ме­нә бү­ген бер­се­нә бә­хет җи­рә­бә­се элә­гә. Җа­бир абый­ла­ры юләр тү­гел, үз ке­ше­лә­рен дош­ман­на­рын­нан ае­ра бе­лә ул!

Ме­нә, әй­тик, мәк­тәп­тән фи­зи­ка укы­ту­чы­сы Гыйль­мул­лин Әс­хәт­не алыйк ди. Бик тә баш­лы, акыл­лы, егәр­ле адәм. Үз ку­лы бе­лән өч ел­да зур йорт җит­кер­де. Бел­мә­гән нәр­сә­се юк. Ты­рыш. Уң­ган. Әм­ма да лә­кин мон­дый ке­ше ком­му­нист бу­лып та ал­са, Җа­бир­га көн бе­тәр­гә мөм­кин.

Юк, яра­мый! Ан­дый­лар­га юл куй­саң, яшәр­гә кө­нең кал­ма­я­чак! Кур­кы­ныч ке­ше. Эш­лә­сен шун­да мәк­тә­бен­дә га­ди укы­ту­чы гы­на бу­лып. Ком­му­нист­ка ал­са­лар, көт тә тор, ике-өч ел­дан үсеп тә ки­тә­чәк, үз ку­бы­зы­на би­е­тә дә баш­ла­я­чак. Ба­шы бар бит, ба­шы! Ә баш­лы ке­ше бик җи­ңел ге­нә итеп эш­не бо­рып алып ки­тә ул, бү­рек­тән баш­мак­ка әве­ре­лү­ең­не сиз­ми дә ка­ла­чак­сың. Бә­хет­не ан­дый ке­ше­гә тот­ты­ра­лар ди­ме­ни, бул­ма­ган­ны!

Ә әйе, ме­нә бу­сы — баш бух­гал­тер­лык­ка ат­лы­гып тор­ган Хис­мә­то­ва Ну­рия ха­ным­ның га­ри­за­сы. Әле был­тыр гы­на кия­ү­гә чык­ты. Ул ту­лып пеш­кән бе­ләк­лә­ре, күк­рәк­лә­ре — ак ка­лач иде ин­де ме­нә, сын­дыр да аша, сын­дыр да ка­бып йот! Ул бил­ләр, Хо­да­ем, тал­чы­бык­ны да бо­лай ук ярат­ма­ган­сың­дыр!

Шун­да әгәр дә Җа­бир абый­сы­ның кы­сып ма­таш­тыр­ган күз­лә­ре­нә буй­сын­ган бул­са иде, ва­кы­тын­да, күп­кә дә тү­гел, бер-ике кәр­рә ге­нә ярый иде, ха­ным­ның кан­ди­да­ту­ра­сы ком­му­нист­лык­ка бер­сүз­сез үтә иде дә ки­тә иде.

Ме­нә бу­сы ме­ха­ни­за­тор Шә­ри­фул­ла­ның га­ри­за­сы. Хәр­би хез­мәт үтеп кайт­кан егет. Ни­гә дип сол­дат ча­гын­да ком­му­нист бул­ма­ган, ди­ген? Үзе бул­дык­лы, үзе сүз тың­лау­чан. Көз­лек­тә Авыл ху­җа­лы­гы инс­ти­ту­ты­на үз кө­че бе­лән чит­тән то­рып укыр­га кер­де. Аны да тә­мам­ла­са, ком­му­нист бу­лып ал­са, күм­хуҗ­га рә­ис итеп ку­я­чак­лар аны!

Юк-юк, бул­ма­сын әле бо­лай җи­ңел ге­нә! Чык­сын әле ти­ре, җир­гә там­сын. Им­чәк­тән дә ае­ры­лыр­га өл­гер­ми­ләр, әл­лә кем бул­мак­чы­лар!..

Җа­бир аб­зый шу­шы­лар­ны исе­нә тө­шер­де дә, улы­ның дуң­гыз ите ашау­чы­лар, ара­кы эчү­че­ләр, тә­мә­ке тар­ту­чы­лар ту­рын­да әйт­кән сүз­лә­ре­нә ачуы ки­леп, юләр адәм сый­фат кыч­кы­рып җи­бәр­де:

— Кем соң әле ул си­нең Ал­лаң? Ти­ран ул, бик бе­лә­сең кил­сә!

Әм­ма улы­ның исе дә кит­мә­де. Ишет­кән сүз­лә­ре иде бу­лыр­га ки­рәк, авы­зын гы­на ер­ды. Урын­дык­ка утыр­ды һәм нәр­сә­дер ха­кын­да сөй­ләр­гә ке­реш­те. Тик Җа­бир аб­зый­ның тың­лый­сы кил­мә­де, ки­нәт куз­гал­ды да өй­дән чы­гып ук кит­те. Үзе:

— Чу­кын­дың ин­де!— дип ка­бат­лый-ка­бат­лый, элек­ке­ге күм­хуҗ ида­рә­се ягы­на та­ба ашык­ты. Хә­ер, ул ида­рә ди­гән­нә­ре хә­зер­ге көн­гә ка­дәр шул ук уры­нын­да то­ра, тик аңар­да элек­ке­ге ямь һәм мәр­тә­бә ге­нә юк иде.

XI

Җа­бир аб­зый­ны мон­да бер­кем дә көт­ми, хәт­та аның кем­ле­ген дә оны­та баш­ла­ган иде­ләр ин­де. Күм­хуҗ­ла­рын күп­тән аг­ро­фир­мер ху­җа­лы­гы йот­ты. Ки­тер­теп утыр­тыл­ган бер ка­раң­гы чы­рай­лы егет ки­сә­ге сы­ман адәм­нең эш рә­тен бе­леп оеш­ты­ру­чы­лар­дан тү­гел икән­ле­ген авыл­да сөй­лә­де­ләр. Ут­сыз тө­тен юк­тыр ин­де ул. Ха­лык сүз­лә­ре хак­тыр. Җа­бир аб­зый аны та­нып ук җит­кер­ми иде.

Ул мон­нан егер­ме ел­лар эл­гә­ре күм­хуҗ тө­зе­гән ике кат­лы таш ида­рә пу­ла­ты тө­бе­нә ки­леп җит­кән­дә ге­нә аны бер ка­ра “Д­жип” ма­ши­на­сы ку­ып тот­ты һәм, узып ки­теп, шы­гыр­дап-чи­нап тук­та­ды. Аңар­дан бер яшь адәм төш­те дә ида­рә би­на­сы­на кы­зу ат­лап ке­реп тә кит­те. “Шу­шы бу­лыр­га ки­рәк бет күз үзе!— ди­де Җа­бир аб­зый, бе­раз хә­те­ре та­ра­лу­дан йө­зе­нә үп­кә­ләү тө­се чы­га­рып.— Та­ны­мый үт­кән бу­ла!”

Элек­ләр­не шу­шы ида­рә бу­ен­да ха­лык, эш бе­лән дә, эш­сез дә җы­е­лып, шау­лап то­ра тор­ган­нар иде. Җа­бир аба­ла­рын да чак­рым­нан ди­яр­лек кү­реп алып, ел­ма­еп һәм олы­лап, озын тел­ле­лә­ре сүз ша­яр­тып, әм­ма дә ала­ры да сә­лам­ләп кар­шы ала­лар иде. Ә хә­зер мон­да эт­ле җан да кү­рен­ми. Үле тын­лык. Үз­гәр­сә дә үз­гә­рә икән за­ма­на­лар, дөнь­я­лар!

Җа­бир аб­зый ида­рә би­на­сы­на ке­рер­гә-кер­мәс­кә бел­ми уры­нын­да тап­та­нып тор­ды. Кәк­ре урам очы Те­кә Сә­ми­гул­ла­ны исе­нә ал­ды. Алар яшь­тәш­ләр иде­ләр. Мәр­хүм. Ме­нә шул Сә­ми­гул­ла ин­де аңар­га:

— Өс­те­ңә чик­лә­век­ле имән ау­ды бит, Җа­бир!— дип әй­теп, ачу­ын чы­гар­ган иде. Әм­ма да хак сүз бул­ган икән. Ул ва­кыт­лар­да Җа­бир үзен бик тә бул­дык­лы ке­ше­дән са­нап йөр­де. Ә Җир йө­зен­дә ан­дый­лар аз тү­гел­ләр икән бит! Тик һәм­мә­се­нә дә Җа­бир­га эләк­кән кал­җа тә­те­мә­де, бер­се дә аның ке­бек би­ле­нә та­я­нып яшә­мә­де. Сә­ми­гул­ла ни акыл­лы, ни бул­дык­лы ке­ше иде, югый­сә, трак­то­рын­нан төш­ми эш­лә­де, шул ки­леш ке­нә те­ге дөнь­я­га да ки­теп бар­ды. Тау буе ба­су­ын­да җир убы­лып, чоң­гы­лы­на мә­тә­лүе һәр­кем­не хәс­рәт­ле яса­ды. Һай сүз­гә, эш­кә бул­ган ке­бек, ба­тыр да ке­ше иде ин­де үзе.

Әйт­кә­не дө­рес­кә чык­ты шул. Хә­ер, аның шу­лай икән­ле­ген Җа­бир үзе дә бик ях­шы бе­леп тор­ды. Ул ел­лар­да аның сең­ле­се Ка­ми­лә укы­ту­чы­лар инс­ти­ту­тын тә­мам­ла­ды. Ин­де өчен­че елын күр­ше авыл­да мәк­тәп­тә укы­та иде, ком­со­мол эше өчен дә җа­вап­лы бул­ды. Һәм ме­нә туй­ла­ры уз­ды. Ра­йон ком­со­мол ко­ми­те­тын­да инст­рук­тор бу­лып эш­ләү­че, шул ук күр­ше авыл­дан Са­мат Ил­ги­зо­вич­ка Ка­ми­лә­не кия­ү­гә бир­де­ләр. Те­кә Сә­ми­гул­ла­ның чик­лә­век­ле имән ау­ды ди­гән­нә­ре ме­нә шул ва­кый­га бе­лән бәй­ле иде. Күм­хуҗ ида­рә­сен­дә дә инст­рук­тор кияү ха­кын­да­гы яңа­лык­ны хуп­лап кар­шы ал­ды­лар, хәт­та туй бү­лә­ге итеп төс­ле те­ле­ви­зор би­рер­гә ка­ра чы­гар­ды­лар. Ни ге­нә ди­сә­ләр дә, кияү ке­ше Са­мат Ил­ги­зо­вич ра­йон үзә­ге­нең зур ке­ше­лә­рен­нән иде. Дө­рес, аның ха­кын­да әү­вәл­рәк Җа­бир үзе: “Баш­лы-күз­ле бер миң­ге­рәү шун­да!”— дип ке­нә йө­ри иде. Бер дә алай бу­лып чык­ма­ды. Ба­шы-кү­зе чын­нан да бар, әм­ма миң­ге­рәү тү­гел икән. Юк­са ул Җа­бир­ның сең­ле­се Ка­ми­лә­гә ка­рар иде­ме соң? Юк, әл­бәт­тә! Ба­шы да эш­ли икән, күз­лә­ре дә кү­рү­чән, ак­ны ка­ра­дан ае­ру­чан. Дө­рес әйт­кән Сә­ми­гул­ла, авы­зы­на бал да май! Чын­нан да чик­лә­век­ле имән бул­ган икән шул ул кияү ба­ла­кай­ла­ры! Бер ел эчен­дә Җа­бир күм­хуҗ­ның пар­то­еш­ма җи­тәк­че­се, ягъ­ни дә мә­сә­лән, шул пар­торг ди­гән ке­ше бу­лып ал­ды. Ра­йон үзә­ге­нә яшәр­гә күч­кән, шун­да мәк­тәп­тә эш­ли баш­ла­ган сең­ле­се Ка­ми­лә яны­на еш­рак ке­реп йө­рер­гә ты­рыш­ты. Бу га­дә­те һа­ман да фай­да­га иде.

Әле ге­нә җәй үт­те, ул ара­да кө­зе дә, аның ар­тын­нан кы­шы да кил­де. Ни­чә ел­лар алар ме­нә шу­лай та­ту гы­на яшә­де­ләр. Мәң­ге шу­лай бу­ла­сы иде.

Са­мат Ил­ги­зо­вич, кияү ке­ше, эш­кә ба­тыр һәм уң­ган бу­лып чык­ты. Аны ком­со­мол ко­ми­те­тын­нан ра­йон ком­му­нист­ла­ры җи­тәк­че­ле­ге­нә кү­чер­де­ләр. Ул чор­да һа­ман да ил бе­лән пар­тия ида­рә итә, бар нәр­сә һәм көч шу­шы җи­тәк­че­лек ку­лын­да иде. Шу­лай бул­мый ни! Ком­му­нист­лар 1917 нче ел­ның Ок­тя­бе­рен­дә хө­кү­мәт­не һәм ил бе­лән җи­тәк­че­лек­не үз кул­ла­ры­на ал­ды­лар­мы? Ал­ды­лар! Аны баш­ка­лар ку­лы­на тап­шы­рыр өчен шу­лай эш­лә­де­ләр­ме? Юк! Әм­ма да тел­дә бер ге­нә төр­ле сүз­ләр сөй­лә­де­ләр: без­нең ил­дә ха­лык ху­җа, ком­му­нист­лар ида­рә­се ул — ха­лык ида­рә­се, ком­му­нист­лар хө­кү­мә­те — ха­лык хө­кү­мә­те.

Җы­е­лыш са­ен шу­лай ка­бат­лан­ды, ко­мач­лар­да да ба­ры тик шу­шы сүз­ләр ге­нә иде. Га­зе­та­лар, ра­дио, те­ле­ви­де­ние — һәм­мә­се дә шу­шы ло­зунг­лар бе­лән ту­лы. Ша­гыйрь­ләр һәм язу­чы­лар да ба­ры шул хак­та гы­на яза­лар, рәс­сам­нар шул хак­та гы­на рә­сем­нәр ясый­лар, ком­по­зи­тор­лар да шу­шы ту­ры­да гы­на көй­ләр иҗат итә­ләр. Җа­бир үзе дә чын­нан да шу­лай икән­ле­ге­нә ыша­на, бу сүз­ләр­нең ин­ка­ре бу­ла­рак бер ге­нә дә кар­шы фи­кер­ле ке­ше та­бы­лыр дип бел­ми һәм күз ал­ды­на ки­те­рә ал­мый иде. Әм­ма асыл­да ул, күм­хуҗ пар­то­еш­ма җи­тәк­че­се, үзен ге­нә һәм­мә нәр­сә­гә баш һәм ху­җа итеп той­ды. Гү­я­ки бө­тен ил аңа буй­сы­на иде.

Шу­лай ба­ра бит ул дөнь­я­лык эш­лә­ре — үзең­не кем һәм нин­ди итеп ку­я­сың, шун­дый дип си­не ка­бул итә­ләр.

Күм­хуҗ­да рә­ис Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич иде. Юга­ры бе­лем­ле аг­ро­ном, ба­тыр йө­рә­ге дә бул­са, әл­лә кай­чан ра­йон­га яки өл­кә­гә үк үр­лә­гән бу­ла­дыр иде­ме? Әйе, шу­лай бу­ла­чак иде! Әм­ма да Җа­бир аб­за­гыз­ның ком­му­нис­тик кө­рәш­тә ны­гы­ган “и­де­о­ло­гик эс­кән­җә­се”­нә ки­леп ке­реп, шун­да кыс­ты­ры­лып кал­ды­рыл­ды­мы — кал­ды­рыл­ды! Аһ та итәр­гә өл­гер­мә­де аб­за­гыз, шун­да ук ба­шын пар­торг ал­ды­на түм­рән­гә ки­те­реп сал­ды. Ме­нә шун­да аны Җа­бир аб­за­гыз “кот­ка­рып” кал­ды. Го­ме­ре буе рәх­мәт­ле бул­ды би­ча­ра Хә­ки­мул­ла­гыз. Сез бул­ма­са­гыз, ба­шым Се­бер ки­тә­се иде дип ни­чә ге­нә әйт­мә­де.

Ә эш бу рә­веш­тә­рәк иде: Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич­ны күм­хуҗ­га рә­ис итеп рай­ком тәкъ­ди­ме бе­лән ки­те­реп куй­ды­лар, аңар­га шеф­лык итәр­гә, яр­дәм күр­сә­тер­гә дип ком­му­нис­тик җи­тәк­че Җа­бир­ны бил­ге­лә­де­ләр. Га­дәт шу­лай иде. Әм­ма яңа рә­ис баш би­рә тор­ган­нар­дан бу­лып чык­ма­ды, ки­ңәш-та­быш итү­нең нәр­сә икән­ле­ген бел­мә­де. Бе­рен­че ел­дан ук зур эш­ләр­гә то­тын­ды. Бо­лай бар­са, ул һич­шик­сез әл­лә кем бу­ла­сы иде. Ярый әле Җа­бир уй­лы-фи­кер­ле һәм ки­рә­ген­чә хәй­лә­ле эш йөрт­те. Тер­лек­че­ләр­нең җы­е­нын ур­ман ала­нын­да ка­зан­нар ас­ты­рып, баш-күз әй­лән­дерт­кеч эчем­лек­ләр бе­лән уз­ды­ру­ны йо­ла ит­кән чор­лар иде. Пар­торг Җа­бир ип­тәш шу­шын­дый бер бәй­рәм­дә күм­хуҗ рә­и­се Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич­ны “па­ру­ка”­га ал­ды һәм, нә­ти­җә­дә, дүрт аяк­лат­кан­чы, дуң­гыз дә­рә­җә­се­нә тө­шер­гән­че исерт­тер­де. Шун­нан кит­те та­ма­ша, кит­те та­ма­ша. Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич гәү­дә­ле ке­ше иде. Чи­ше­неп таш­ла­ды да, алан­нан ерак тү­гел ур­ман авы­зын­да­гы сал­кын су­лы бу­а­га кай­нар тә­не бе­лән чум­ды. Бат­ты, бет­те бу дип ха­лык аһ ит­те. Әм­ма рә­ис туй­ган­чы пош­кы­ра-пош­кы­ра йөз­де дә, яр­га чы­гып, ка­рап то­ру­чы тер­лек­че-са­вым­чы ха­тын­нар­ны бе­рәм-бе­рәм ау­лый һәм буа су­ы­на ыр­гы­та тор­ды. Исә­бе аң­ла­шы­ла: ба­ры­сын да су кер­тә­се ки­лә! Әм­ма кай­сы йө­зә бе­лә, кай­сы — юк. Ба­та баш­лау­чы­лар­ны кот­ка­рыр­га дип ир­ләр таш­лан­ды­лар. Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич­ны ал­ты ке­ше бер­гә ки­леп то­тып, Җа­бир үзе аның му­е­ны­на авыр те­гер­мән та­шы­дай асы­лы­нып, ба­ры шу­лай гы­на ты­еп тук­та­та ал­ды­лар. Рә­ис үгез бе­лән бер һәм гай­рәт­ле иде.

Ва­кый­га мо­ның бе­лән ге­нә бет­сә, бер хәл иде. Әм­ма су­га чум­ды­ры­лу­чы­лар ара­сын­да үлем­нән яр­ты кал­ган, күл­мәк­лә­ре ер­тыл­ган, зәң­ге­лә эләк­те­реп, сал­кын ти­де­рер­гә өл­гер­гән­нәр дә бул­ды­лар. Өч авыл­лы күм­хуҗ ко­ты­рын­ган корт­лы умар­та оя­сы хә­ле­нә кер­де, күм­хуҗ рә­и­се өс­тен­нән сүз­ләр кит­те. Кү­ңел­ле хәл тү­гел иде бу. Рә­ис­не шу­шы ка­дәр са­та­шыр дә­рә­җә­гә җит­кер­теп кем эчерт­те? Җа­бир! Аңа су ке­реп чы­гар­га кем ки­ңәш ит­те? Җа­бир! Ул әле, җит­мә­сә, бу ха­тын­нар­ның чи­ше­неп су ке­рү­лә­рен ка­рап то­рыр­га исәп итә иде, ара­ла­рын­да шун­дый да пеш­кән ал­ма ке­бек­лә­ре бар, җит­лек­кән­нәр, өл­гер­гән­нәр бо­лар дип сөй­лә­неп, рә­ис­не мах­сус ко­тырт­ма­ды­мы?

Ва­кый­га рай­ком­га бил­ге­ле бул­ды. Җа­бир ип­тәш­нең га­е­бен ис­лә­ре­нә алу­чы да та­был­ма­ды. Шу­лай да ут­ның зур­га ки­түе дә бар иде.

— Мин эш­не тик­ше­рү­не һәм җай­лау­ны үз өс­те­мә алам!— дип бел­дер­де рай­ком вә­кил­лә­ре кар­шын­да, сек­ре­тарь­ның үзе­нә сүз би­реп Җа­бир.— Рә­и­се­без­гә “па­ру­ка” ясыйм. Яшь шул. Кыз­га­ныч!.. Пар­тия оеш­ма­быз көч­ле, ип­тәш­ләр, үзе­без­дә ге­нә тик­ше­рик һәм тәр­бия итик!

Ышан­ды­ра ал­ды­мы, әл­лә ва­кый­га­ның хә­бә­ре чын­нан да өл­кә ко­ми­те­ты­на ук ба­рып җи­тү­ен­нән ку­рык­ты­лар­мы, нәр­сә бул­са — шул, рә­ис­нең эше күм­хуҗ пар­тор­гы­на ыша­нып тап­шы­рыл­ды. Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич үзе дә, ике ат­на бу­е­на өен­нән чы­га ал­мый­ча, урын өс­тен­дә авы­рып ят­ты. Ба­шы­на кил­гән акы­лы тә­лин­кә­лә­ре­нә уй­ла­рын са­лып үл­чәп ка­рап, кай­гы­ру һәм “па­ру­ка” мәсь­ә­лә­лә­рен тө­ше­неп ал­ма­сын дип, рә­ис­нең фи­кер­лә­рен дө­рес юнә­леш­тә йөрт­те­рү өчен Җа­бир­га ты­ры­ша­сы бар иде. Ке­ше­нең кү­ңел кү­зе ачык бул­са, күп­не кү­рә, күп­не ише­тә, күп­не аң­лый тор­ган бу­ла. Ме­нә шу­ны кап­лар­га ки­рәк. Һәм Җа­бир ип­тәш шу­шы эше­нә ке­реш­те. Рә­ис яны­на хә­лен бе­ле­шә ке­реп:

— Нин­ди корт чак­ты үзе­гез­не? Ма­тур гы­на гәп тар­тып уты­ра­дыр идек, чө­кер­дә­шеп ке­нә... Си­ке­реп тә тор­ды­гыз, чи­ше­неп тә таш­ла­ды­гыз... Әле бө­тен­ләй дә шә­рә кал­мак­чы бул­ды­гыз, ярый әле мин тук­та­та ал­дым!— дип сөй­ләп ма­таш­тыр­ды ул, ә үзе­нең, юри ко­тыр­тып: “Бө­тен­ләй шә­рә кал­ган­чы чи­ше­неп таш­ла­са­гыз да сез­гә сүз әй­тү­че бул­мас!”— ди­гән дәрт­лән­де­рү сүз­лә­рен бө­тен­ләй дә исе­нә ал­ма­ды. Рә­ис­не ул юләр­гә са­ный, те­лә­сә ни­чек бу­тый алу­ы­на ыша­на иде.

Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич, би­ча­ра, “аһ” ит­те, “уһ” ит­те. Аның ба­шы тү­гел, йө­рә­ге авыр­та иде. Яра­ла­ры­на ка­бат­тан тоз са­ла­сы ки­леп, пар­торг сүз дил­бе­гә­сен нык тот­ты, рай­ком­да бул­ган сөй­лә­шү­ләр­не аңар­га җит­кер­де, ба­ры тик “па­ру­ка мәсь­ә­лә­се”н ге­нә яше­реп кал­дыр­ды. Ком­му­нис­тик кө­рәш­тә ны­гы­ган “и­де­о­ло­гик эс­кән­җә” Хә­ки­мул­ла Фәй­зул­ло­вич­ны ки­те­реп кы­сар­га һәм пе­си ба­ла­сы хә­ле­нә кал­ды­рыр­га ти­еш иде.

Эш­ләр кө­тел­гән­нәр дә ях­шы­рак ба­рып чык­ты­лар, нә­ти­җә­се ис­кит­кеч бул­ды. Иң ки­рә­ге, Җа­бир аба­ла­ры­ның ав­то­ри­те­ты хәт­та ил кар­шын­да үс­те. Әйе-әйе, ил кар­шын­да! Дө­рес, ан­дый ук юга­ры­лык­та аның исе­мен бе­леп үк бе­тер­ми­ләр иде бу­гай. Әм­ма да лә­кин ком­му­нист­лар пар­ти­я­се­нең пле­нум­на­рын­да һәм съ­езд­ла­рын­да: “Пар­тия ул — дә­ве­ре­без­нең акы­лы, на­му­сы һәм вөҗ­да­ны!”— дип әй­тә­ләр икән, бу һич­шик­сез Җа­бир аб­за­ла­ры ха­кын­да зур­лап бел­де­рү­лә­ре иде. Баш­ка­ча бу­ла ал­мый! Чөн­ки ул бе­рен­че бу­лып аның авы­зын­нан чык­ты! Ул сүз­ләр­не ишет­кән са­ен Җа­бир аб­за­гыз­ның ба­шы күк­ләр­гә тия. Бе­лә, аның исе­мен әйт­ми­чә ге­нә, кем­ле­ген ата­мый­ча гы­на, мах­сус шу­шы рә­веш­тә үзен мак­тап әй­тү­лә­ре юга­ры­да­гы­лар­ның. Бу хак­та рай­ком сек­ре­та­ре­ның үзе­нең дә әйт­кә­не бул­ды. Ме­нә бит ул ни­чек, баш­ка­лар­ны көн­ләш­те­рә­се кил­мә­гән­гә ге­нә шу­лай итә­ләр, югый­сә Җа­бир аб­за­ла­ры­ның исе­ме тел­ләр­дән төш­мәс иде!

XII

Ида­рә би­на­сы­ның эчен­дә дә үле тын­лык икән хә­зер. Элек­ләр­не мон­да да ха­лык гөр­ләп то­ра иде тү­гел­ме? Һәр бүл­мә­дә хез­мәт­кәр­ләр, алар­га эш бе­лән кил­гән ке­ше­ләр — бо­лар ба­ры­сы да ида­рә бүл­мә­лә­ре­нә җы­лы­лык бир­гән­нәр икән бит. Ул ва­кыт­лар­да: “Бу ха­лык­ның бе­рәр ва­кыт ты­на­сы бу­лыр­мы икән?”— дия тор­ган иде­ләр. Ә хә­зер? Ме­нә, бер­кем дә юк, ты­ныч, ка­бер тын­лы­гы. Хы­я­лы­гыз тор­мыш­ка аш­ты­мы ди­гән­дәй буш өс­тәл­ләр, урын­дык­лар һәм дә чүп­ле, шак­шы, ту­зан­лы идән­нәр, элек­ләр­не кат­лы-кат­лы төп­лән­мә­ләр өе­леп тор­ган киш­тә­лек­ләр­дә хә­зер бер­ни­чә ки­тап һәм сар­га­еп бет­кән кә­газь­ләр­дән гай­ре һич­нәр­сә юк.

Җа­бир аб­зый, ие­леп, идән­дә ят­кан кы­зыл тыш­лык­лы бер ки­тап­чык­ны кү­тә­реп ал­ды. “Ком­му­нис­тик яшь­ләр со­ю­зы ус­та­вы” дип языл­ган иде аңар­га, Ле­нин ба­бай­ның про­филь­дә ясал­ган су­рә­те һәм аның өс­те­нә мө­һер ке­бек ба­сыл­ган шак­шы күн итек эзе. Бер-бер трак­тор­чы­ны­кы бу­лыр­га ки­рәк, лы­гыр­дык май­ла­ры ябы­шып кал­ган.

Ме­нә ни­чек бит ул! 1991 нче ел­да иде: дөнь­я­лар берь­ю­лы ба­ша­як әй­лән­де­ләр дә куй­ды­лар. Ком­му­нист­лар пар­ти­я­сен шу­шы ел­да за­кон­нан тыш дип игъ­лан ит­те­ләр. Ул көн­не Җа­бир, идән сай­гак­ла­рын ка­е­рып, ком­му­нист­лар­ның эш кә­газь­лә­рен ях­шы­лап тө­реп, яше­реп йө­реп ки­чен үт­кәр­де. Парт­ка­би­нет­ны ике йо­за­гы­на да бик­ләп кай­тып кит­те. Ин­де, ка­ра әле аны, ун­биш ел узып ки­тәр­гә дә өл­гер­гән! Бу ва­кыт­лар эчен­дә би­шек­тә­ге ба­ла да үсеп җи­тә бит! Ни­чек бо­лай узыл­ган да ки­тел­гән? Шу­шы ун­биш ел эчен­дә бер ге­нә тап­кыр да ида­рә би­на­сы ягы­на ки­леп ка­ра­ма­ган иде. “Дөнья — ку­ла­са, әй­лә­нә дә бер ба­са” ди­ләр иде­ме өл­кән­нәр? Бер әй­лән­мәс, бер дә ком­му­нист­лар баш бир­мәс иде­ләр ке­бек иде бит! Ул юга­ры­да уты­ру­чы­лар ком­му­низм тө­зе­я­чәк­лә­ре­нә ант­лар эчә, хак­лы тук­тау­сыз дан­лы хез­мәт­кә ча­кы­ра иде­ләр. Шул ук, әйе-әйе, шул ук адәм­нәр үз­лә­ре кем­нәр бу­лып бет­те­ләр? Ул Бо­рис ди­гән­нә­ре дә шул ук ата ком­му­нист­лар­дан тү­гел иде­ме­ни? Ан­да, Мәс­кәү­дә, үза­ра мән­фә­гать­ләр бү­ле­шә ал­ма­ды­лар да... Ба­ры­сы да шун­нан гы­на баш­лан­ды. Па­ра­но­йя зәх­мә­тен­нән ин­де бу!

Җа­бир агай парт­ком бүл­мә­се­нең ишек тө­бе­нә ки­леп бас­ты. Язу­лы так­та­сын пы­я­ла­дан эш­ләт­кән­нәр иде, аны ва­тып, чәр­дәк­ләп бе­тер­гән­нәр. Ә ме­нә ач­кыч­ла­ры? Алар ишек кы­са­сы­ның өс­ке ягы­на кыс­ты­рыл­ган бу­лыр­га ти­еш­ләр. Шун­да­дыр! Йок­ла­ры бер дә ачы­лып ап­ты­ра­тыл­ган­га ох­ша­ма­ган. Дө­рес, мон­да да ме­ха­ни­за­тор­лар­ның ка­лын та­бан­лы, май­лы һәм шак­шы күн итек­лә­ре үз та­бан­на­ры­ның эз­лә­рен кал­дыр­ган­нар. Ачар­га дип­тер, ишек­кә ти­беп-ти­беп тә ка­ра­ган­нар. Әм­ма мо­рат­ла­ры­на иреш­мә­гән­нәр. Җа­бир аб­за­ла­ры парт­ком бүл­мә­се­нең эчен имән так­та­лар­дан эш­ләт­кә­нен бел­мә­гән­нәр­дер ин­де. Имән ул, агай-эне, шун­дый агач, су ти­дер­мә­сәң, ел­лар уз­ган са­ен ны­гый гы­на, таш­ка әве­ре­лә ба­ра. Хә­ер, та­шың да, хәт­та ко­ры­чың да ту­за, ә имән так­та­лар — алар­га шай­та­ным да бул­мый, бо­зыл­мый­лар!

Ни хик­мәт, ач­кыч­лар урын­на­рын­да иде­ләр. Ме­нә алар ике­се дә бер бәй­ләм­дә, чүп­рәк бе­лән тө­рел­гән­нәр ки­леш.

Чүп­рәк ди­гән­нән, ул аңа сөй­гә­не Га­фи­фә­дән бер яд­кәр — чи­геш­ле кулъя­у­лык иде. Хә­ер, аның чын­нан да шул бу­лу­ын ха­ты­ны үзе дә оныт­кан­дыр ин­де. Ни ди­сәң дә, Җа­бир тө­шеп кал­ган ир­ләр­дән тү­гел иде. Ме­нә шул Га­фи­фә­се бү­ләк ит­кән һәм мәң­ге­гә туг­ры­лык­ны сак­лау бил­ге­се са­нал­ган кулъя­у­лык­ка ач­кыч­лар тө­реп, алар­ны ишек өс­те­нә кыс­ты­рып ки­тү га­дә­те­нә ул кай­чан­нан ке­реш­кә­не­нең тө­гәл чис­ло­сын хә­тер­лә­мә­сә дә, кө­нен исен­нән чы­гар­га­ны юк иде. Ва­кый­га өй­лә­не­шеп то­ра баш­лау­ла­ры­ның икен­че елын­да ук бул­ды. Ра­йон­нан парт­ком эш­лә­рен тик­ше­рү өчен кил­гән мар­җа ха­тын Ма­рия Ва­силь­ев­на аны эшен­нән җи­бәр­ми­чә төн­гә ка­дәр тот­ты. Аны­сы на­чар бул­ма­ды. Бу ха­тын эш тәр­ти­бен ях­шы бе­лән икән, бер­кет­мә­ләр­не тө­зү, алар­дан кү­чер­мә­ләр ясау, ка­рар­лар­ны әзер­ләү, вз­нос җыю ке­бек һәм­мә че­те­рек­ле мәсь­ә­лә­ләр­не чиш­кән­дә ае­рым ме­то­ди­ка ни­ге­зен­дә һәм­мә­сен баш­кар­ган­да, авыр­лык­ла­ры бер дә юк икән бит. Ме­нә аңар­дан Җа­бир нәр­сә­ләр өй­рә­неп, тра­фа­рет­ла­рын алып кал­ды. Һай со­ңын­нан рәх­мәт­ле бул­ды да ин­де аның үзе­нә! Хә­ер, шул кич­не дә рәх­мә­тен бар ту­лы­сы бе­лән бел­де­рә ал­ды.

Әү­вә­ле кө­тел­мә­гән­рәк то­ел­ган бер хәл бул­ды: төп­лән­мә­ләр ара­сын­нан бер ше­шә ак ара­кы ки­леп чык­ты. Ма­рия Ва­силь­ев­на аны, күр­мә­гән­дәй кы­ла­нып­мы, бер чит­кә алып кы­на куй­ды. Алар шак­тый озак ка­зын­ды­лар, ак­та­рын­ды­лар. Ан­на­ры мар­җа ха­тын:

— Что, это­го русс­ко­го му­жи­ка так и ос­та­вим?— дип со­ра­ды.— На­ша пар­тия и на­род бе­лых по­бе­ди­ли уже в 1920 го­ду! По­ра с ним по­кон­чить!

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: