Хи­кәя-памфлет 17 страница

Һәм шун­да ул нәр­сә­не­дер исе­нә тө­шер­гән сы­ман алан-йо­лан ка­ра­нып ал­ды, аяк­ла­ры­на кү­тә­рел­де, вак-вак ат­лап, йө­ге­рә ди­яр­лек чы­гып та кит­те. Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич ачык ишек­ле парт­ком бүл­мә­сен­дә урын­ды­гы­на сең­гән ки­леш уты­рып кал­ды. Ул дөнь­я­лык га­лә­мәт­лә­ре­нә ар­ты­гы бе­лән хәй­ран иде.

XIV

Өе­нә дә Җа­бир агай тел­сез бу­лып кай­тып кер­де. Гү­я­ки аның күз ал­дын­да ме­нә хә­зер ге­нә дөнь­я­да яшәү­нең мәгъ­нә­се ачыл­ган да, ул го­ме­ре бу­е­на җы­е­ла кил­гән ха­та­ла­рын кү­реп ал­ган ке­бек үзен хис ит­те.

— Мин кем?— дип со­ра­вын кү­ңе­лен­дә уя­туы аңар­га иң авыр га­зап бу­лып то­ел­ды. Юк, ул үзен­нән алай со­рый ал­мый. Го­ме­ре бу­е­на дө­рес яшә­де, ком­му­нист иде, бар эшен дә ха­лык өчен баш­кар­ды!

Һәм ме­нә кү­ңе­ле ки­те­леп кит­те. Шу­шы соң­гы ел­лар­да ул үзе­нең ни­чек ком­сыз­ла­ну­ын, бай­лык­ка чу­мып та баш­ка­лар­ны кү­рә ал­мас дә­рә­җә­гә җи­тү­ен әле­гә уй­лый да, ис­кә­рә дә ал­мый иде. Ком­му­нист­лар хө­кү­мә­те тар­ка­лып төш­кәч, ил хал­кы ал­дын­да аб­руе бет­кәч, парт­ком бүл­мә­сен­дә до­ку­мент­лар­ны идән ас­ты­на яше­реп төн уз­дыр­ган­нан соң ул, кү­зе­нә йо­кы кер­мәү­дән га­җиз бу­лып, ра­йон үзә­ге­нә юл ал­ды. Ан­да рай­ком сек­ре­та­ре уры­нын­да иде.

— Бор­чыл­ма!— ди­де ул.— Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич, бор­чыл­ма! Без кай­да да тө­шеп ка­ла тор­ган­нар­дан тү­гел. ГКЧП­ны да күр­дек, баш­ка­сы­на да әзер­без! Без­дән баш­ка бу ил кая ба­ра ал­сын?

— Соң бит... Соң бит... Сә­нәк кү­тә­реп, ха­лык ида­рә йор­ты­на бә­реп кер­сә?

Бу сүз­лә­рен Җа­бир чын кү­ңе­лен­нән ыша­нып әйт­те. Рай­ком сек­ре­та­ре да бе­раз­га ап­ты­раш­та кал­ган­дай то­ел­ды, ан­на­ры:

— Әл­лә без бел­мә­гән бе­рәр кың­гыр эше­гез бул­ды­мы?— дип со­рый­сы ит­те.

— Аны­сы юк иде дә,— дип, Җа­бир Миң­ле­йә­хә­то­вич аңар­га үз уен­да­гы­ны аң­ла­тып бир­де,— ха­лык ара­сын­да төр­ле­се бар бит. Юк­тан гы­на та­выш чы­га­рыр­га яра­ту­чы­лар, мә­сә­лән. Баш­ка­ла­ры. Әнә бит, Ка­зан­да­гы ха­лык, те­ле­ви­зор­дан күр­сәт­те­ләр, урам­нар­га чык­кан­нар, учак ка­за­нын­да­гы­ча кай­ный. “ГКЧП як­лы Шәй­ми­ев­не — до­лой, баш­ка­сын — до­лой!” дип кыч­кы­рып, саф­лар­га те­зе­ле­шеп йө­ри­ләр, ди. Без­дә дә ха­лык кү­тә­ре­лә кал­са, нәкъ те­ге ун­җи­ден­че ел­да­гы­ча дип әй­тү­ем!

Сек­ре­тарь рә­хәт­лә­неп бер кө­леп җи­бәр­де, ан­на­ры соң:

— И Җа­бир агай, ком­му­низм дия-дия ха­лык­ны ал­дап, үзе­без дә Ху­җа Нас­рет­дин хә­ле­нә кал­ган­быз тү­гел­ме?— ди­де, ба­ры­сын да бе­леп тор­ган ке­ше ши­кел­ле аң­ла­тып би­реп.— Ха­лык — са­рык бит ул, са­рык! Алар­мы ан­дый эш­кә алы­на? Те­ге ун­җи­ден­че ел­да да шул шә­һәр­ләр­дә бу­та­лыш­лар бул­ган да бет­кән, ә авыл­лар... Авыл­лар йок­ла­ды һәм йок­ла­я­чак!

— Соң, алай дип бул­мый бит ин­де!— Җа­бир һа­ман да ки­ре­гә сук­ты.— Ме­нә бит ниш­ли­ләр ан­да — Ка­зан­да!

— И-и,— ди­де сек­ре­тарь, та­гын да ты­ныч­лан­ды­рып һәм бе­раз шел­тә­ләү­гә кү­чеп.— Мон­дый да ки­ре ке­ше икән­ле­гең­не бел­ми­дер идек, Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич! Ни­чә ел­лар бер ар­ба­га җи­ге­леп тарт­тык, ра­йон­ның ар­ка ба­га­на­сы бул­дык! Ни­чек хә­зер би­ре­шер­гә ит­те­гез?

Ул бе­раз­га ты­нып тор­ды. Җа­бир­ның ба­шы са­лы­нып төш­те. Сек­ре­тарь, ишек­ле-түр­ле йө­реп ал­гач:

— Ме­нә нәр­сә, парт­ком “Жи­гу­ли­”ен­да кил­дең­ме?— дип со­ра­ды.

— Әйе!— ди­де Җа­бир.

— Ме­нә шул ма­ши­на­ны мин си­нең үзе­ңә бү­ләк итәм! Бү­ген­нән аны үз өең­дә то­та яки са­тып җи­бә­рә, бү­ләк итә ала­сың. Ул — си­не­ке!— ди­де сек­ре­тарь, гү­я­ки ул “Жи­гу­ли”­ны Җа­бир­ның үз га­ра­жын­да һәм үз хез­мә­тен­дә то­ту­ын бел­мә­гән ке­ше төс­ле бер­кат­лы­ла­нып.

— Икен­че­дән,— ди­де сек­ре­тарь,— си­нең сүз­дә дә хак­лык бар. Ха­лык­ка ыша­ныч юк! Бе­рәр юлә­ре ко­ты­ры­нып та, ко­тыр­тып та кит­сә, ия­рү­лә­ре бар. Бу сиг­нал­ны җит­ке­рү­ең өчен рәх­мәт! Өл­кә бе­лән дә ки­ңә­шеп алыр­быз! Алар ан­дый сөй­лә­шү­ләр­не яра­та­лар. Өчен­че­дән...

Сек­ре­тарь йө­рү­ен­нән тук­тал­ды һәм крес­ло­сы­на ки­леп утыр­ды, уй­ла­нып ал­ды, ан­на­ры гы­на:

— Өчен­че­дән шул бул­сын,— ди­де,— бе­раз ял итеп ал. Си­ңа баш­ка эш та­бар­быз. Ан­да ил­не газ­лаш­ты­ру ха­кын­да фәр­ман ши­кел­ле нә­мәр­сә бул­ган иде. Бик ва­кыт­лы. Ха­лык­ка шул хәс­рәт­не ягар­га ки­рәк. Аң­ла­шы­ла­дыр? Эш­кә җи­гәр­гә! Ни ди­сәк тә, җә­мә­гать!— Аның бу сүз­лә­ре эч­ке бер го­рур­лык бе­лән чык­ты­лар һәм Җа­бир өчен ге­нә дә атал­ма­ган иде­ләр.— Газ­лаш­ты­ра­быз һәм­мә­лә­рен дә! Бу зур, олы план­лы эш, Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич! Электр­лаш­ты­ру ке­бек үк бө­ек эш!.. Ме­нә уй­лап то­рам әле мон­да, сез­нең як авыл­ла­рын газ­лаш­ты­ру бу­ен­ча җа­вап­лы ке­ше итеп үзең­не бил­ге­лә­сәк, нәр­сә әй­тер идең икән?

Җа­бир ап­ты­раб­рак кал­ды. Хур бу­лып ки­леп кер­гән иде, ма­ши­на­га ат­ла­нып, ке­сә­се­нә ак­ча ту­ты­рып чы­гып ки­тә­чәк тү­гел­ме соң?

Рай­ком сек­ре­та­ре яшь һәм бе­лем­ле ке­ше иде. Аның бо­лай бик тиз ге­нә баш­ка­ча бу­лып алуы, ком­му­нист мун­ди­рын са­лып таш­лап, ху­җа­лык җи­тәк­че­се рә­ве­ше­нә ке­реп ки­теп ба­руы Җа­бир­ның үзе­нә дә оша­ды. Юк-бар ке­ше­не ком­му­нист­лар җи­тәк­че­се итеп куй­мый­лар шул! Ме­нә бит ни­чек ба­ра эш­ләр!

Ан­на­ры алар чө­кер­дә­шеп чәй эч­те­ләр. Сек­ре­тарь исә:

— Ха­лык ком­му­нист­лар­дан ку­рык­ты һәм хә­зер дә кур­кып то­ра!— дип бел­дер­де, ты­ныч кү­ңел бе­лән са­ры чә­чен арт­ка та­ба сы­пы­рып.— Җит­меш ел бу­е­на кот­ла­рын алып то­ра бел­гән­без бит әле! Алар­ның йө­рәк­ле­лә­рен бө­ек Ста­лин кыр­дыр­ды, күп­лә­ре үз­лә­ре үк, га­ри­за то­тып ки­леп, ком­му­нист бул­ды­лар. Юк, алар хә­зер ярык­лар­га пос­кан та­ра­кан­нар ке­бек җан­на­рын сак­лый­лар, кал­ты­ра­нып ята­лар. Кү­тә­рел­мәс­ләр... Ярый, әйе, сез, Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич, ба­ры­гыз, кай­ты­гыз, ты­ныч­ла­ны­гыз! Те­ле­фон бар, шал­ты­ра­ты­шыр­быз, әйе!

Алар шу­шы сүз­ләр бе­лән аяк өс­лә­ре­нә кү­тә­рел­де­ләр, ишек­кә кил­де­ләр, хуш­ла­шып ае­ры­лыш­ты­лар. Әм­ма ул ва­кый­га­дан соң ике ел ди­яр­лек ва­кыт узып та кит­те. Дөнья әле бү­сел­де, әле җы­ел­ды, эт — баш, сы­ер — аяк, ди­гән­дәй, аң­ла­шыл­мый баш­ла­ды. Әү­вә­ле сә­я­сәт­че­ләр ша­шын­ды­лар, ан­на­ры жур­на­лист­лар те­лә­гән­нә­рен яза баш­ла­ды­лар, алар­га ка­рап, га­зе­та­лар да әл­лә нин­ди кы­я­фәт­ләр­гә ке­реп бет­те. Ул да тү­гел, әл­лә кай­дан гы­на ба­зар мө­нә­сә­бәт­лә­ре ди­гән яңа сүз ки­леп чык­ты да бө­тен ке­ше са­ту-алу эше­нә ке­реш­те. Җа­бир үзе дә шул як­ка та­ба авы­шып ма­та­ша иде, ун­лап кәр­рә бул­ган­дыр, ба­зар­га чы­гып, са­ту да ит­кә­ләп ал­ды. Ке­сә­се­нә ак­ча җи­ңел ге­нә ке­рә баш­ла­ды ди­гән­дә аны ра­йон­га ча­кырт­ты­лар һәм те­ге газ­лаш­ты­ру эшен йөк­ләп кай­тар­ды­лар. Дө­рес­рә­ге, көт­мә­гән­дә һәм уй­ла­ма­ган­да ук тү­гел дә ин­де, әм­ма да яңа бер оеш­ма­ның ди­рек­то­ры бу­лып ал­ды. Аңар­га:

— Сез, Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич, эш­ли бе­лә­сез!— ди­де­ләр.— Бер­бө­тен ыша­ныч — сез­дә!

Ул мо­ңар­га әү­вә­ле җа­ны те­лә­ми­чә ге­нә то­тын­ды. Эше дә авыр бар­ды. Ни тор­ба­лар, ни экс­ка­ва­тор­лар, ни эш­че­ләр та­ба ал­мый­ча ап­ты­ра­ды. Аның бо­лай юга­лып ка­луы сек­ре­тарь­дан ра­йон ад­ми­нист­ра­ци­я­се баш­лы­гы ди­гән исем ас­ты­на күч­кән яшь ип­тә­ше­нә оша­ма­ды. Ча­кыр­тып алып:

— Ул урын­га ат­лы­гып то­ру­чы ме­нә ди­гән яшь­ләр бар! Ә мин дил­бе­гә ба­шын сез­гә тот­тыр­дым. Хә­зер дәү­ләт­кә ыша­ныч юк, газ­лаш­ты­ру өчен бе­раз ак­ча бир­де­ләр дә бет­те. Ә без мах­сус оеш­ма бул­дыр­дык. Ниш­лим, үз исе­мем­нән ач­тым ин­де. Хә­зер бит эш­ләр шул як­ка та­ба кит­те. Сөй­лә­шү бер бул­сын, яр­ты ел эчен­дә рен­та­бель­лек­кә чы­га­ра ал­ма­са­гыз, уры­ны­гыз­дан әл­лүр!— ди­де.

Җа­бир Миң­ле­йәх­мә­то­вич җан кал­ты­ра­нып кай­тып кит­те. Дө­рес, юл буе ки­ре­лә­неп, ки­рә­ге­гез бар иде дип сү­ге­неп кайт­ты, шу­ның сә­бәп­ле “Җи­гу­ли” бе­лән чак кы­на чо­кыр­га да оч­ма­ды. Әм­ма ишек ал­ды­на кер­гәч, кү­ңе­ле икен­че ягы бе­лән куз­га­лып:

— Әле сез шу­лай­мы? Ба­зар мө­нә­сә­бә­те­ме? Бу­лыр сез­гә ба­зар мө­нә­сә­бә­те!— дип кы­зып, ма­ши­на­сын­нан тө­шү­гә, аяк ас­ты­на ту­ры кил­гән ха­ты­ны­ның сөт чи­лә­ген ти­беп очыр­ды. Аны мон­дый кы­ла­ныш­ла­рын­да элег­рәк ел­лар­да кү­реп бел­гән­гә, аб­зар-ку­ра ас­ты­на яше­ре­неп ке­нә ка­лыр­га ярый тор­ган йө­рә­ген тот­кан Га­фи­фә­се күз уңын­нан юк бул­ды. Шул кич­тә Җа­бир бер уты­ру­да бер ше­шә ара­кы­ны чө­ме­реп бе­тер­де дә ау­ды, ир­тә­ге­сен ба­шы авыр­ту­дан ухыл­дап ят­ты. Мон­да да элек­ке­чә үк мәң­ге эч­мәс идем шу­шы агу­ны ди­гән ант­лар­ны кү­тәр­де. Өч көн­нән соң ая­гы­на бас­ты, аша­ды, кы­рын­ды һәм чы­гып кит­те. Элек­тән парт­ком ке­ше­лә­ре бу­ла­рак ыша­ныч­лы са­нал­ган өч әш­нә­се бе­лән тө­не буе нефть­че­ләр­нең тор­ба­ла­рын тө­не буе трак­тор­лар­да ур­лап та­шыт­ты­лар, яшер­де­ләр, ан­на­ры сөй­рәт­кән эз­лә­рен тыр­ма­лат­тыр­ды­лар. Бер ат­на ди­гән­дә ра­йон­нан про­ку­ра­ту­ра тик­ше­ре­нү­че­лә­ре ки­леп төш­те. Әм­ма эз­ләп тә тор­ма­ды­лар, бер ике авыл кар­ты-кар­чы­гын­нан:

— Күр­де­гез­ме? Бел­де­гез­ме?— дип со­раш­ты­рып, кул­лар куй­дыр­тып ма­таш­тыр­ды­лар. Ахыр­да:

— Сез ур­ла­ма­ган­сыз икән!— ди­де­ләр дә ки­теп бар­ды­лар.

Әм­ма да алар кит­кәч Җа­бир җә­бер­лән­де. Тө­не буе эс­керт ас­ла­ры­на, ка­мыш­лык эч­лә­ре­нә, ур­ман иң­кү­лек­лә­ре­нә ур­лан­ган тор­ба­лар­ны яше­реп юк­ка гы­на га­зап­ла­нып ма­таш­кан­нар икән бит! Ис­нә­неп тә, аяк эз­лә­рен үл­чәш­тер­гә­ләп тә, эт­ләр йөр­теп тә ма­таш­ма­ды­лар.

Ә нефть­че-де­гет­че­ләр бай ха­лык иде. Алар­да ул тор­ба­лар әр­дә­нә­ләп өе­леп ята иде­ләр, күп­ме ки­рәк, әйт ке­нә, үз­лә­ре дә тө­яп ки­те­реп би­рә­чәк­ләр икән.

Һәм ме­нә мо­ны­сы да бе­лен­де. Әм­ма ак­ча мәсь­ә­лә­сен­дә ха­лык са­ран иде. Хө­кү­мәт­тән ал­ган­ны да ху­җа­ның бү­леп би­рә­се кил­мә­де, ка­я­дыр чит ил банк­ла­ры­на ки­теп ба­ра, имеш, ди­де­ләр. Җа­бир исә баш­лык­ның нин­ди ак­ча­лар­га кай­лар­да бә­хет диң­гез­лә­рен гиз­гә­нен тө­гәл ге­нә бел­мә­сә дә, тө­ше­нер­лек ке­нә хәл­дә иде. Әл­лә үзе ки­мен ку­яр иде­ме?

XV

— Әл­лә иман­га ки­лер­гә?..— дип пы­шыл­да­ды Җа­бир агай үз ал­ды­на со­рау бе­лән.— Иман­га ки­лер­гә?

Мо­ңа ка­дәр­ле иман­лы тү­гел иде­ме­ни ул? Бул­ма­ган­ны. Адәм ба­ла­сы иман­сыз яши ала ди­ме­ни ул?

Җа­бир агай иман мәсь­ә­лә­сен­дә те­лә­сә кем бе­лән бә­хәс­лә­шә алыр­лык гый­лем ия­се дип үзен кү­зал­лый иде. Аның­ча иман ул ке­ше­нең на­му­сы да, вөҗ­да­ны да. Иман ди­гән­нә­ре адәм ба­ла­сы­ның җа­ны бул­мый­ча, нәр­сә икән соң ул та­гын?

Бу хак­та сүз чы­га кал­са, аның кү­ңе­лен дул­кын­ла­ну би­ләп ала һәм ул, кем­нәр нәр­сә әйт­мә­сен­нәр, иман ха­кын­да баш­ка­ча сөй­лә­сен-сөй­лә­мә­сен яки фи­кер­лә­ре ачык­тан-ачык ту­ры ки­леп куй­сын — ба­ры­бер ри­за­ла­шып бе­тә ал­мый. Аның өчен иман бө­ек бер фәл­сә­фә, ке­ше акы­лы җа­ва­бын та­бып бе­те­рә ал­мас­лык бә­хәс­ле ха­кый­кать. Дө­рес, ке­че яшен­дә ише­теп, рус­лар­да иман бул­мый икән ди­гән сүз­ләр­не бе­лә һәм мо­ңар­га ап­ты­рый тор­ган иде. Ба­ра-ки­лә бу мәсь­ә­лә­не дә чи­шә ал­ды сы­ман: рус­лар­да иман да үз­лә­ре­нә кү­рә рус­ча­дыр тә­га­ен! Шу­ңа да та­тар­лар алар­да иман юк дип бе­лә тор­ган­нар­дыр? Ә ме­нә иман­ны ту­ры­дан-ту­ры дин бе­лән, Ал­ла­һы тә­га­лә­гә ыша­ну бе­лән бәй­ле икән­ле­ген ба­шы­на да кер­теп ка­ра­га­ны бул­ма­ды аның.

Көн кич­кә авы­шып ба­ра иде. Улы Ро­берт мал-ту­ар­ны кай­та­рып яп­ты, әни­се Га­фи­фә, сы­е­рын са­вып, се­па­ра­то­рын көй­лә­де дә кай­мак чы­гар­тып ал­ды. Бу ва­кыт­та Җа­бир агай түр як бүл­мә­дә те­ле­ви­зор ка­рап уты­ра иде. Ишек ал­дын­нан, эш­лә­рен бе­те­реп, әни­се яны­на улы Ро­берт кер­де.

— Әти­ең­не күр­мә­дең­ме?— дип со­ра­ды аңар­дан әни­се Га­фи­фә.— Чәй эчеп, кич­ке аш­ны ашап ала­сы бар. Өй­гә ке­реп кит­кән сы­ман то­ел­ган иде, бер дә та­вы­шы-ты­ны ише­тел­ми.

— Юк, әни, күр­мә­дем,— ди­де Ро­берт, ан­на­ры, бис­мил­ла­сын әй­теп,— на­ма­зым­ны укып ала­сым бар иде,— дип өс­тәп куй­ды.

— Син, улым,— ди­де әни­се Га­фи­фә,— чын­лап та на­маз­га бас­тың­мы­ни?

— Ни­гә әле, әни, алай дип со­рый­сы ит­тең?

— Ни­гә дип ин­де... Сә­ер­рәк то­е­ла бит. Әти­ең си­не про­ку­рор бу­ла ди­гә­нен­дә, мул­ла­лык юлы­на ке­реп ки­тәр­сең ми­кән­ни?

— Мул­ла­лар элек­ләр­не шул ук про­ку­рор­лар бул­ган­нар ин­де, әни,— ди­де Ро­берт, нәр­сә сөй­лә­гә­нен әл­лә үзе дә бел­ми­чә, әл­лә хак­тан да шу­лай икән­ле­ге­нә шик тот­мый­ча.— Без­нең та­тар мәд­рә­сә­лә­рен­дә юрисп­ру­ден­ция ге­нә укы­ган­нар һәм укыт­кан­нар ин­де. Ул Ис­лам ди­не бе­лән бәй­ле юрисп­ру­ден­ция бул­ган, әл­бәт­тә. Аны без шә­ри­гать дип атый­быз. Әм­ма ком­му­нист­лар гы­на мо­ны бо­зып аң­лат­кан­нар.

— И улым, ала­рын ук без ка­ян бе­лик икән ин­де? Өй­рәт­кән ке­ше бул­ма­ды. Ок­тябрё­нок идек, пи­о­нер­га ал­ды­лар, ком­со­мол­га... Атаң әнә парт­ком сек­ре­та­ре иде, ата ком­му­нист. Ә син?..

— Ата бе­лән улы ара­сын­да элек­ләр­дән үк бил­ге­ле бул­ган кар­шы­лык бар, әни!— ди­де Ро­берт, ко­лак­лар­ны хәй­ран­га кал­ды­рып.— Улын ярат­са да, ата ке­ше аны өнәп бе­тер­ми. Бо­рын­гы за­ман­нар­да, без­нең эра­га ка­дәр үк грек­лар бу хак­та ях­шы бе­леп эш йөрт­кән­нәр һәм алар мо­ны аң­ла­тыр өчен Эдип па­ди­шаһ ту­рын­да миф­лар сөй­лә­гән­нәр. Авыл­ча әйт­сәк, әки­ят сы­ман­рак нәр­сә­ләр ин­де. Миф ди­гән­дә бит әки­ят күл­мә­ге ки­дер­тел­гән ха­кый­кать күз­дә то­ты­ла.

— И улым, бо­ла­рын ук мин бәл­ки аң­лап та бе­тер­мим­дер ин­де!— ди­де шун­да әни­се Га­фи­фә, Ро­бер­ты­ның сүз­дән чит­кә чы­га ба­ру­ы­на эче по­шып.— Син, улым, әйт әле, уку­ың­ны таш­ла­мый­сың­дыр бит? Хә­зер­ге ва­кыт­та укыр­га ке­рә алу үзе бә­хет әле ул!

— Нин­ди сүз чык­кан та­гын? Әни? Ни­гә әле мин уку­ым­ны таш­лар­га ти­еш икән?

Ро­берт ты­ныч иде, әм­ма та­вы­шы гы­на бе­раз елам­сы­ра­ган­дай чык­ты.

— Ме­нә бит, ба­бай­лар ке­бек на­маз­га уты­рыр­га гы­на то­ра­сың!— дип, Га­фи­фә ри­за­сыз­лы­гын бел­дер­де һәм аң­ла­та ук баш­ла­ды: — На­маз­ны аны ба­бай­лар-әби­ләр яше­нә җит­кәч ке­нә укый­лар, си­нең ке­бек ва­кыт­та ике ку­лың­да эшең — бе­лем алу­ың төп шө­гы­лең бу­лыр­га ти­еш!

— Ни өчен әле ба­бай­лар-әби­ләр ге­нә укы­сын? Кай­да шу­лай языл­ган ул? Кем әйт­те си­ңа бо­лар­ны, әни?— Улы Ро­берт үз ки­ре­ле­ген­дә ка­ла бир­де.— Ара­кы эчеп, тә­мә­ке тар­тып йө­рим­ме­ни мин?

— Әйт­тең сүз! — ди­де әни­се Га­фи­фә, та­вы­шын та­гын да кү­тә­рә ба­рып.— Кем әле си­ңар­га шу­лай бу­лыр­га куш­кан? Тә­мә­ке тар­ту, ара­кы эчү­нең дин­гә нин­ди кат­на­шы бар?

— Бо­лай гы­на әйт­тем ин­де. Дин­гә кат­на­шы юк, аны­сы...— Ро­берт һа­ман да ты­ныч­лы­гын югалт­ма­ды, нык тор­ды.

— Шу­лай бул­гач?..

— Дин­не таш­лыйм, сез­нең ке­бек на­маз­сыз бу­лыйм­мы­ни?

Ро­берт­ның бу сүз­лә­ре әни­се Га­фи­фә­нең ачу­ын гы­на чы­гар­ды бу­лыр­га ки­рәк, ул, ты­нып тор­ды да, та­вы­шын бу юлы та­гын да ка­ты­рак­ка ку­еп:

— Нин­ди юк­ны сөй­ләү ди ул, улым? Ни­чек ин­де на­маз­сыз?— дип со­ра­ды.— На­маз­ның нәр­сә икән­ле­ген бе­лә­сең­ме соң әле син, улым? Чын на­маз­ның?

Бо­лар­ны ал­гы өй бүл­мә­сен­дә ише­теп утыр­ган Җа­бир аб­зый хәй­ран иде. Ул әле ге­нә аң­лый ба­ра, әле ге­нә исе ки­теп ала. Уры­нын­нан куз­га­лыр­га итә, тук­та­ла. Ка­бы­зыл­ган те­ле­ви­зо­ры­ның да ни су­рә­тен күр­ми, ни сүз­лә­рен ишет­ми иде.

Әни­се­нең әйт­кән­нә­ре Ро­бер­ты­на оша­ма­ды­лар бу­лыр­га ки­рәк, ул:

— Әйе, си­нең­чә, әни, ни­чек ин­де ул чын на­маз?— дип со­ра­ды.

— Чын на­маз­мы?— ди­де әни­се Га­фи­фә.— Чын на­маз ул, улым, да­и­ми ва­кыт­та Ал­ла­һы тә­га­лә­гә гый­ба­дәт итү­дә!

Әни­се­нең бу сүз­лә­ре­нә улы гы­на тү­гел, алар­ны ише­теп утыр­ган Җа­бир агай үзе дә хәй­ран иде. Ни­чек бо­лай бу­лыр­га мөм­кин? Нәр­сә соң ул да­и­ми ва­кыт гый­ба­дәт­лек?

— Без бит пи­о­нер да, ком­со­мол да бул­дык, Ал­ла­һы­ны юк дип әй­тер­гә өй­рә­неп үс­тек. Баш­ка­ча бу­ла да ал­мый иде. Әм­ма Ал­ла­һы­ның бар­лы­гы­на чын кү­ңе­ле­без бе­лән ыша­на идек!— ди­гәч, әни­се­нең бу сүз­лә­рен ярат­мый­ча­дыр, Ро­бер­ты:

— Тел бе­лән “юк” дип икъ­рар ит­кәч, ни­чек җан­да ыша­ныч кал­сын ди ул, әни? Бу бит үзе үк иман­нан баш тар­ту! Иман­ның төп шар­ты — икъ­рар! Сез­не­ке мо­на­фикъ­лык бу­ла!— ди­де, та­вы­шын кү­тә­рә тө­шеп, фа­на­тик­лар­ча кай­нар­ла­ну­га та­ба ба­рып.

— Ни­гә алай әле, улым?— ди­де Га­фи­фә, бер дә исе кит­мә­гән ке­ше сы­ман ты­ныч­ла­нып.— Тел бе­лән ял­ган да сөй­ләп бу­ла, яла да ягар­га, дө­ре­сен дә әй­тер­гә! Ә ме­нә кү­ңел­не ал­дап бул­мый! Адәм­нең ру­хы шу­лай яра­тыл­ган, ул җи­де йо­зак ас­тын­да ке­бек, сан­дык сы­ман. Аңар­га нәр­сә сал­саң, ан­да шул сак­ла­на.

Җа­бир агай, тың­лап утыр­ган җи­рен­нән авы­зын ерып:

— Көя төш­мә­сә!— дип сөй­лә­неп ал­ды.

Ул да тү­гел, ха­ты­ны Га­фи­фә:

— Улым, түр як­тан атаң та­вы­шы ише­тел­де­ме соң? Бар әле, те­ле­ви­зор ка­рап утыр­мый­мы, мин чәй ка­бар­та то­рыйм!— дип әмер ит­те. Шун­да түр як­ка ишек ачыл­ды, ан­нан Ро­берт кү­рен­де:

— Әти мон­да икән!— ди­де ул, сө­е­неп.— Әй­дә, әти, чәй эчә­без!

— Хә­зер-хә­зер!— ди­де Җа­бир агай, шун­да гы­на те­ле­ви­зор­да­гы су­рәт­кә их­ла­сын юнәл­теп.— “Я­ңа­лык­лар” баш­лан­ды, ка­рыйм да!

Ро­бер­ты аңар­га ни­дер әйт­мәк­че иде, бо­ры­лып, ал­гы як­ка чы­гып кит­те. Әни­се­нә хә­зер чәй­гә уты­ра­сы­ла­рын әйт­те. Җа­бир агай те­ле­ви­зо­ры­на бак­кан хә­лен­дә ун ми­нут­лап оны­ты­лып утыр­ды.

XVI

Көн­нәр ба­ра тор­ды­лар. Җа­бир агай улы Ро­берт бе­лән сөй­лә­шү­не һа­ман да бү­ген­нән ир­тә­гә кү­че­рә кил­де. Бер ат­на ва­кыт шу­лай узып та кит­те. Бы­ел пе­чән­гә тө­шә­се тү­гел иде­ләр.

Ин­де икен­че ел­ла­ры җир пае өчен алар­га аг­ро­фир­ма тө­рел­гән ру­лон­лы пе­чән­не кап­ка төп­лә­ре­нә ки­те­реп ау­да­ра. Бел­ми дә ка­ла­лар. Бы­ел да шу­лай бул­ды. Аны кер­теп өй­де­ләр дә эше бет­те. Элек­ләр­не, Җа­бир әле яшүс­мер һәм егет чак­ла­рын­да әү­вә­ле әти­се бе­лән ур­ман ху­җа­лы­гы өчен пе­чән ча­бып, аны кип­те­реп өеп, эс­керт ясый­лар, шу­лай бер ай­лап эш­лә­гәч, өлеш­лә­ре­нә үл­чәп пе­чән­лек би­рә­ләр. Шу­ны ча­бып, кип­те­реп һәм кай­та­рып өй­гән­че та­гын күп­ме го­мер­ләр уза, җәй дә бе­теп ки­тә тор­ган иде. Ярый ла ба­ры­сы да уң гы­на бар­са, яң­гы­ры явып ки­теп, пе­чән­не юеш­лә­теп, че­ре­тә баш­ла­ма­са. Аның ур­ман ка­ра­выл­чы­ла­ры да әл­лә нин­ди адәм­нәр бу­ла тор­ган иде­ләр: кы­рык пот ти­рең­не ку­бар­мый­ча гы­на го­зе­ре­ңә дә ко­лак сал­мый­лар. Хәт­та кай­сы ел­лар­да бер ише­лә­ре се­бер­ке­лек яф­рак сын­дыр­га­ның өчен дә олы-олы шт­раф­лар са­лып кит­кә­ли иде­ләр.

Хә­ер, Җа­бир­ны пар­торг итеп куй­гач, ан­дый га­җиз­лә­нү­лә­ре оны­тыл­ды та­гын. Пе­чә­нен дә, са­ла­мын да, фу­ра­жын да күм­хуҗ аңар­га со­ра­га­нын­ча һәм те­лә­гә­нен­чә бү­леп би­рә тор­ган иде. Әм­ма ме­нә бо­лай үзең дә бел­ми кал­ган­да кап­ка тө­бе­ңә үк ки­те­реп пе­чән бу­ша­тып кит­кән­нә­ре ул ва­кыт­лар­да да бул­ма­ды. Мо­ны җир пай­ла­рын аг­ро­фир­ма­га арен­да­га бир­гән­дә тө­зел­гән ки­ле­шү­дә­ге мах­сус пункт­ка ту­ры ки­те­реп эш­ли­ләр ин­де, аны­сы. Тик ни шул әле ме­нә, гөр­ләп тор­ган күм­хуҗ юк­ка чык­ты, ма­ши­на-трак­тор пар­кы да ти­мер-то­мыр бе­лән ту­лып то­ра тор­ган иде, ба­ры­сын да ка­я­дыр та­шып бе­тер­де­ләр. Фер­ма­ла­рын­да­гы тер­лек-ту­ар да сан өчен ге­нә кал­ды.

Бел­ми­ме­ни бо­лар ха­кын­да Җа­бир агай­ла­ры, бик бе­лә. Эн­дәш­ми ге­нә. Ха­лык ты­ры­шып-тыр­ма­шып тап­кан­ны ме­нә бит ни­чек юк­ка чы­га­рып бе­тер­де­ләр. Күм­хуҗ­лар та­рал­ды, әм­ма ул оеш­кан­да сы­е­рын, атын, са­ры­гын, баш­ка­сын би­реп кер­гән ке­ше­ләр­гә алар­ны кай­та­рып бир­де­ләр­ме? Юк! Га­дел бул­гач, җир пае би­реп ке­нә ко­тыл­мас­ка, тер­лек­ләр­не, хәт­та ма­ши­на­лар­ны да та­ра­тып би­рер­гә ки­рәк иде. Алар­ны бит әл­лә кем ке­сә­се­нә ке­реп ал­ма­ган­нар, шу­шы авыл ке­ше­лә­ре­нең ты­рыш хез­мә­те­нең өле­шен­нән алар бар­лык­ка кил­гән­нәр.

Җа­бир агай бо­лар ха­кын­да элег­рәк уй­ла­ма­ды. Ин­де хә­зер, күм­хуҗ мил­ке та­ла­нып, сү­те­леп, тар­ка­лып бет­кәч, бу хак­та баш ка­ты­ру­ы­ның ки­рә­ге дә юк иде. Дө­рес, газ­лаш­ты­ру эш­лә­ре бе­лән йөр­гә­нен­дә бал­да-май­да һәм ак­ча­да гы­на йөз­де ул. Мо­ны бө­тен ке­ше кү­реп, бе­леп, сөй­ләп тор­ды. Әгәр дә ке­ше кү­зе, сү­зе һәм ко­ла­гы бул­ма­са, Җа­бир әл­лә нәр­сә­ләр кы­лан­ды­ра­сы иде дә... Бо­лай да ин­де ма­ши­на өс­те­нә ма­ши­на ал­ды, олы улы­ның фа­ти­рын күп­кә ки­ңәй­тер­гә бу­лыш­ты, кы­зы­на, ур­тан­чы ба­ла­сы­на, кия­ү­гә чы­гу­ы­на ук туй бү­лә­ге ит­те­реп кот­лап ка­ла­дан кот­тедж са­тып алып бир­де. Ул ва­кыт­лар­да әле күп кат­лы йорт­лар­дан фа­тир юнә­тү җае юк иде ке­бек, әл­лә тәр­тип­лә­рен бе­леп бе­тер­мә­гән­нәр­ме?

Ул кияү ба­ла­кай бе­лән кы­зын ма­ши­на­лы да яса­ды бит, оны­тып то­ра икән. Ак­ча бар иде. Ка­пи­тал­га әве­рел­дер­мә­сәң, “я­на” да бе­тә иде. Аны­сын ин­де алар бел­мә­де­ләр, әм­ма әти­лә­ре ярый әле са­ран һәм ах­мак бул­ма­ды. Ба­ла­лар өчен дип яши­сең бит ин­де бу дөнь­я­да!

Ә ке­че улы Ро­бер­ты ни­чек укыр­га кер­де соң? Дус­лар бул­сын дөнь­я­да һәм алар яны­на ба­ра алыр­лык як­ты йө­зең, ка­лын ке­сәң, юмарт ку­лың! Тик ме­нә юнь­ләп сөй­лә­шә дә ал­ма­ды­лар, җәй буе авыл­да ял итеп ке­нә ята­сы урын­га, эш­лә­ре­без күп кал­ды әле ан­да дип, укы­ган җи­ре­нә ки­теп тә бар­ды. Имеш, прак­ти­ка­ла­ры баш­ла­на­чак икән алар­ның.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: