Хи­кәя-памф­лет 2 страница

— Ә ми­ңа Ра­вил Фәй­зул­лин шигъ­ри­я­тен­нән баш­ка бер­кем­не­ке дә оша­мый бит!— дип, Аяз абый ки­нәт ке­нә ка­бы­нып кит­те. Бер җөм­лә­се­нә икен­че­се ки­леп ку­шыл­ды.

Аяз абый­ның бо­лай­га та­ба сүз җе­бен алып ки­түе хәй­ран­га кал­дыр­ды. Кү­реп то­ра, аңа хөр­мәт һәм түр би­рел­гән, ә ул аш­тан йөз чө­е­рә­ме? Хик­мәт нәр­сә­дә? Мин ни уй­лар­га, ни­чек җа­вап би­рер­гә ти­еш? Әл­бәт­тә рәх­мәт, Аяз абый, чик­сез зур рәх­мәт, ди­я­чәк­мен. Ра­вил Фәй­зул­лин иҗа­ты ми­ңа да бик ошый, ди­я­чәк­мен. Сүз­лә­ре­гез кү­ңе­ле­мә хуш кил­де, ди­я­чәк­мен.

Әм­ма Аяз абый Гый­лә­җев һа­ман да усал тел те­гер­мә­нен ча­ма­сыз әй­лән­де­рү­дә бул­ды. Аңа го­му­мән дә та­тар шигъ­ри­я­те оша­мый икән, ан­да ул ни кү­ңе­ле­нә, ни зи­һе­не­нә ку­а­ныр­лык сүз та­ба ал­мый, ми­нем ша­гыйрь­лек­не исә бө­тен­ләй дә ка­бул ит­ми бу­лып чык­ты. Ме­нә шун­да Ни­яз Май­лаш, Ил­ги­зәр, Авыл Гый­ба­тов әфән­де­ләр­нең сүз­лә­ре бе­лән Аяз абый Гый­лә­җев­нең әйт­кән­нә­ре, Ра­вил абый Фәй­зул­лин ши­гырь­лә­ре һәм фи­кер­лә­ре ба­ры­сы бер­гә ки­леп ку­шыл­ды­лар һәм га­җә­еп чик­сез ха­ос бар­лык­ка ки­тер­де­ләр.

Аяз абый­га ап­ты­раш­лы кы­я­фә­тем­дә ка­рап куй­дым. Исе­рек тә тү­гел бу­гай? Әм­ма ни­дән­дер бик ка­ты дул­кын­лан­ган, ме­нә бер «үр­дәк бәб­кә­сен» тап­кан да, коз­гын ке­бек таш­ла­на да таш­ла­на. Ниш­лим?

Эчәр­гә җы­ен­ган чә­ем­не кал­ды­рып, аяк өс­те бас­тым да, үзем ка­бул итәр­лек дә­рә­җә­дә сүз ахы­рын тың­лап бе­те­реп, кал­ган­на­рын тың­лап уты­ру­ым­ны юләр­гә са­нап:

— Га­фу ите­гез,— ди­дем һәм үз бүл­мә­мә ке­реп кит­тем. Ми­нем кү­ңел­дә бер ге­нә төр­ле хис бәр­гә­лә­нә иде: мыс­кыл­ла­ну!

Аяз абый Гый­лә­җев­нең ни өчен алай эш­лә­гә­нен, әгәр дө­ре­сен әйт­кән бул­са, хә­зер аң­лыйм да сы­ман. Аның бо­лай сөй­лә­нү­е­нең сә­бә­бе ми­нем шә­хе­сем ар­ка­сын­да гы­на да тү­гел иде бит. Ра­вил абый­га ба­гыш­лап күр­гәз­мә ач­кан­нар, ә ме­нә Аяз абый­га — юк! Һәм ул шу­лар ха­кын­да әйт­те. Ме­нә бит хик­мәт нәр­сә­дә! Ул шу­шы күр­гәз­мә­не кү­рер­гә ки­леп, аны ка­рап чык­кан­нан соң гы­на ми­нем ян­га да ке­реп чы­гар­га ит­кән­нәр.

Соң­рак та­гын да исе­мә төш­те: ул бит Эрот За­ри­пов­ны да эт­тән алып эт­кә сал­ган иде. Ярый әле рәс­сам үзе ишет­мә­де. Рән­җи тор­ган ке­ше, ар­ты­гы бе­лән хәй­ран итүе бар. Ә Аяз абый Гый­лә­җев ми­нем бе­лән бер­ва­кыт­та да үл­чәп сөй­лә­шер­гә те­лә­мә­де, әм­ма ан­дый сөй­лә­шү­нең ул бө­ек ос­та­сы иде югый­сә. Юк, хәй­лә­кәр иде дип әй­тә ал­мыйм, үзе­нә ки­рәк­тә һәр­кем сүз­ләр­не ос­та та­ба, аны­сы. Ул мин дә көй­лә­тер­гә яра­там.

Бер­ва­кыт Аяз абый­ны яшь дра­ма­тург әфән­де­без үз пь­е­са­сын күр­сә­тү өчен так­си бе­лән те­атр­га ки­те­реп, ях­шы гы­на сый­лап, ахыр­да оза­тып та куй­ган иде. Әйе, Аяз абый их­лас­лы­лык­ны, чын хөр­мәт­не ярат­ты. Әгәр баш­ка­ча төр­ле бул­са, кө­тел­гән хөр­мәт­кә тө­ке­рү­че ке­ше дә иде. Аңар­да юләр­лек дә­рә­җә­се­нә җит­ке­рә тор­ган го­рур­лык бар­лы­гын һәр­кем бе­леп тор­ды. Аның ру­хы­ның ка­мы­ры шун­дый: әч­кел­тем дә төч­кел­тем. Үзен көй­лә­тер­гә, бе­рен­че урын­га ку­яр­га яра­туы йө­зе­нә дә, хә­рә­кәт­лә­ре­нә дә языл­ган. Мо­ны уку-тө­ше­нү өчен әл­лә нин­ди ма­һир пси­хо­лог бу­лу да со­рал­мый. Үзе­нә хөр­мәт­ле ке­ше­нең хөр­мә­тен ка­бул ит­сә, Аяз абый ул ке­ше­не зур­лый да бе­лә. Их­лас­тан­мы-юк­мы, аны­сын ук бел­мим. Ба­ры тик их­лас­лык­ның да чик­лә­ре бу­лыр­га ти­еш­ле­ген тө­шен­де­рә­сем ки­лә, ул, ар­тык­ка кит­сә, шар­ла­тан­лык­ка әве­ре­лә, та­тар әйт­меш­ли, “ыш­тан­сыз” бу­лып то­е­лу­га ки­те­рә. Аяз абый исә ан­дый бул­ма­ды дия ал­мыйм. Аның их­лас­лы­гы чик­лә­ре­нең бик тар ва­кыт­ла­ры да бар иде.

— Ул бит си­не сөя, яра­та!— ди­де­ләр бер­ва­кыт Аяз абый ха­кын­да Ни­яз май­лаш бе­лән Ил­ги­зәр әфән­де. Ә мин алар­га:

— Ә сез­не?— дип со­рау бир­дем.

Та­тар уку­чы­сы ме­нә шу­шын­дый язу­чы­ла­ры­быз тәр­би­я­сен­дә фор­ма­ла­шуы ха­кын­да Ил­ги­зәр әфән­де­нең әйт­кән­нә­рен хә­тер­лим:

— Ни өчен без­нең бе­лән дөнья кы­зык­сын­сын ди? Уй­лап ка­ра, тар кү­ңел­ле­лек, аң­гы­ра­лык, на­дан­лык без­нең бө­тен әсәр­ләр­дән ди­яр­лек аң­кып то­ра. По­ши-бо­лан күр­мә­гән та­тар язу­чы­сы гы­на ге­ро­ен бал­та кү­тәр­теп ау­га җи­бә­рә. Ул ан­да тау ка­дәр­ле аю­ны бу­газ­лап, үзе ар­тын­нан сөй­рәп алып кай­та. Бу мөм­кин хәл­ме? Юк! Кө­чек­нең өр­гә­не­нә дә ко­ты алы­нып ка­чу­чы шул мес­кен та­тар язу­чы­сы әдә­би әсә­рен­дә әл­лә кем­гә әве­ре­лә, би­ча­ра­ка­ем!

Аның бу сүз­лә­ре Аяз абый бе­лән бе­рен­че та­ны­шу ва­кый­га­сын исе­мә тө­шер­де. Ин­де аны сөй­лә­ми бул­мый. Сүз җе­бен аң­лау-аң­ла­ту өчен дә ки­рәк бит бу хә­бәр.

Кыс­ка­сы, эш бо­лай бул­ды: Язу­чы­лар бер­ле­ге би­на­сын­да идек. Сә­бә­бен тө­гәл ге­нә бел­мим, әм­ма да лә­кин әдә­би кон­суль­тант Рөс­тәм абый Мин­га­лим бүл­мә­сен­дә фи­кер­дәш­ләр мәҗ­ле­се­нә җы­ел­дык. Түр­гә Аяз абый Гый­лә­җев­не дә ча­кы­рып кер­теп утырт­ты­лар. Мө­га­ен Язу­чы­лар Йор­ты­на кил­гә­нен­дә ге­нә ул үзе бе­лән ха­ты­ны Нә­кыя ха­ным­ны ал­мый иде. Мин алар­ны кай­да да бер­гә кү­реп га­дәт­лән­гән, мо­ны мә­дә­ни­лек бил­ге­се­нә нис­бәт итеп кү­нек­кән идем.

Хә­ер, мо­ны­сы ка­лып тор­сын, сүз ба­шы­на кай­тыйк, ди­гән­дәй,— юк­са җе­бе юка­рып ал­ды, га­фу үте­нәм,— мәҗ­лес тү­рен­дә Аяз абый иде. Әң­гә­мә өс­тә­ле­нә та­тар язу­чы­сы һәм аның тор­мыш­та­гы ро­ле мәсь­ә­лә­се ку­е­лып, бә­хәс баш­ла­нып кит­те. Сүз­ләр кыю һәм их­лас­тан йөр­де­ләр. Та­тар язу­чы­сы, нин­ди ге­нә бә­хәс баш­ла­ма­сын, мил­ләт вә мил­ли­ят, тел һәм ту­ган тел­не сак­лау, ха­лык һәм тү­рә­ләр мәсь­ә­лә­лә­рен ат­лап кы­на узып ки­тә ал­мый га­зап­ла­на ин­де ул. Бу әң­гә­мә­дә дә мәҗ­лес­тәш­ләр шу­шы үзән­нәр­гә ке­реп чум­ды­лар да, ин­де ал­мас дә­рә­җә­ләр­гә җи­теп, җыр суз­мак­чы яи­сә ши­гырь уку­га кү­чеп, кү­ңел­лә­рен юат­мак­чы иде­ләр, Аяз абый бу ва­кыт ин­де җай тә­гә­рәп ба­ра баш­ла­ган мәҗ­лес ар­ба­сы тә­гәр­мәч­лә­ре ас­ты­на ар­кы­лы ки­те­реп ки­ре­лек тәр­тә­сен сал­ма­сын­мы:

— Мин үзем­нең та­тар язу­чы­сы бу­лу­ы­ма гарь­лә­нәм!— дип әйт­те дә куй­ды.

Мәҗ­лес шым бул­ды, ко­лак­ла­рын тор­гыз­ды. Ни­яз Май­лаш, Ил­ги­зәр һәм Авыл Гый­ба­тов әфән­де­ләр бө­тен­ләй дә тә­гә­рә­шеп кит­те­ләр. Бу алар­ның ко­ла­гы­на: “Мин сез бу­лыр­га гарь­лә­нәм!”— дип ише­тел­де бу­лыр­га ки­рәк. Ми­нем ке­бек мо­кыт адәм­нең акы­лы исә, оя­сын таш­лап, ор­би­та­сын­нан ыч­кын­ма­ган­га рәх­мәт! Ка­ра­гыз әле, җит­мә­сә мо­ны бит бү­ген-ир­тә­гә һич­шик­сез “Та­тарс­тан­ның ха­лык язу­чы­сы” исе­мен алыр­га ти­еш­ле ке­ше­дән ише­тә идек. Шун­да ук йөз­ләр җи­ме­рел­де, дра­ма­тург Риз­ван Хә­мит кай­нар­ла­нып-кай­нап кү­тә­рел­де. Аңа мәҗ­лес­нең өс­тәл ага­сы ша­гыйрь Рөс­тәм Мин­га­лим ты­ныч­лан­ды­ру ни­я­те бе­лән уты­рыр­га әмер бир­де. Риз­ван абый буй­сын­ды, ан­на­ры ка­бат кал­кын­ды:

— Син!.. Син!.. Син!..

Сүз­лә­ре хис­лә­рен­нән су­ыг­рак чык­ты­лар. Аны мәҗ­лес әһе­ле ка­бат утырт­ты­лар.

— Яра­ры­гыз, егет­ләр!— ди­дем, ах­мак икән­ле­гем­не дә, күп­тән юләр­лән­гән бу­лу­ым­ны да оны­тып, мәҗ­лес әһе­ле­нә ты­ныч­лан­сын­нар ди­гән өмет бе­лән ка­рап,— тың­лап бе­тер­мә­дек бу­гай. Бәл­ки Аяз абый баш­ка­ча­рак исәп бе­лән әйт­кән­дер? Без аң­лап кы­на җит­кер­мә­гән­без­дер?

Рәх­мәт, мәҗ­лес­тәш­ләр сүз­лә­ре­мә ко­лак сал­ды­лар. Аяз абый­ны, ак­ла­ныр дип­ме, тың­лап бе­те­рер­гә бул­дык. Ә ул рус язу­чы­ла­рын­нан үз чор­даш­ла­ры­на бәя би­рү­гә ке­реп кит­те, сүз­ләр­не ерак­тан әй­лән­де­реп ки­те­реп, Чың­гыз Айт­ма­тов­ка ил­теп те­рә­де, ан­на­ры со­рау таш­ла­ды:

— Ә ме­нә ул ни өчен рус­ча язу­га күч­те дип бе­лә­сез?

Җа­вап бо­лай да аң­ла­шы­лыр­га ти­еш иде сы­ман: чөн­ки Аяз абый Гый­лә­җев­кә сүз­лә­рен тө­ше­нә тор­ган акыл­лы уку­чы ки­рәк, ә рус уку­чы­сы — шун­дый­лар­дан! Та­тар­ның да бер­дәм рус­лаш­кан чо­ры бит, кая ба­ра­сың?

Мин шу­шы хак­та уй­ла­вым­ны җа­вап бу­ла­рак әй­теп өл­гер­дем.

— Нәкъ шу­ның өчен!— ди­де Аяз абый Гый­лә­җев.

Бу исә ут­ка ко­ры утын өс­тәү бе­лән бер бул­ды. Тук­са­нын­чы ел­лар ба­шы бит бу, та­тар­да гы­на тү­гел, рус­та да ки­тап уку­чы кал­ма­ган чор­лар иде югый­сә. Без­нең та­тар язу­чы­сы гы­на мил­ләт дип баш ват­ма­ган­дыр, бил­ге­ле. Хис­ләр­нең бә­реп чык­кан, ис­ке ав­то­ри­тет­лар­ның җи­ме­ре­леп-авып төш­кән, яңа­ла­ры тор­гы­зыл­ма­ган ел­лар.

Һәм Аяз абый­ны “сы­тып” таш­ла­ды­лар. Ул чи­ге­нер­гә мәҗ­бүр бул­ды. Шу­лай да үз сү­зен дә әйт­ми­чә кал­дыр­ма­ды:

— Эһ, мин рус язу­чы­сы бу­лып туа ал­ма­вым бе­лән бә­хет­сез!— ди­де ул, тә­мам хәл­сез ка­лып.

— Рус­ча яз­са­гыз, сез­не кем укыр иде әле?— ди­де Ил­ги­зәр әфән­де һәм су­зып-су­зып “Ка­ра ур­ман”­ны җыр­лап җи­бәр­де. Аяз абый­га аның әйт­кән сүз­лә­рен ише­тү ку­лай тү­гел иде, “су­ган су­ы” да сы­гып ал­ды. Ни­яз Май­лаш бе­лән Авыл Гый­ба­тов әфән­де­ләр, йө­рәк­лә­ре­нә ябы­шып, аш бүл­мә­се­нең тү­шә­ме­нә ме­неп ки­тәр хәл­дә аш­кы­нып йө­рен­де­ләр.

Мәҗ­лес нин­ди рә­веш­тә тә­мам­лан­га­нын хә­тер­лә­мим, әм­ма Аяз абый Гый­лә­җев шу­шы оч­ра­шу­да ми­нем йө­рәк­тә бик авыр хис­ләр кал­дыр­ган иде. Бу ва­кый­га­дан соң кай­бер кү­ре­шү­ләр­дә без бер-бе­ре­без бе­лән кул би­ре­шеп сә­лам­лә­шү га­дә­те бар­лы­гын ис­кә ал­га­лый тор­ган идек.

Ә те­ге, те­атр­га ча­кыр­ган дра­ма­тург әфән­де­гә кил­гән­дә, Аяз абый аны Язу­чы­лар Бер­ле­ген­дә бер­ва­кыт­ны кы­зык ит­те. Һәм­мә­без өчен ул гыйб­рәт­ле хәл иде. Мо­ның өчен аны биг­рәк тә Ил­ги­зәр әфән­де ка­бат олы­лый баш­ла­ды.

Язу­чы­лар Бер­ле­ген­дә идек, Ида­рә уты­ры­шын­нан өл­кән язу­чы­лар чы­гып ки­лә­ләр, яшь­ләр исә, төр­кем-төр­кем җы­е­лы­шып, соң­гы хә­бәр­ләр ха­кын­да бе­леш­кә­ләп то­ра­лар. Ида­рә уты­рыш­ла­рын­да ул ва­кыт­лар­да бер яки бер­ни­чә яшь язу­чы­ны Бер­лек­кә ала тор­ган иде­ләр. Шу­ңа бәй­ле рә­веш­тә өс­тәл ябы­лып, бә­хет­ле ка­ләм ия­се мәҗ­лес җыя. Га­дәт шун­дый. Мө­га­ен шу­шы мәҗ­лес тә яшь­ләр­не че­бен уры­ны­на җый­ган­дай үзе­нә тар­та тор­ган бул­ган­дыр?

Һәм ме­нә Ида­рә уты­ры­шын­нан ол­пат Аяз абый Гый­лә­җев ки­леп чык­ты да, те­ге дра­ма­тур­гы­быз­га ко­лач җә­еп:

— Эһ энем, сез­ме­ни әле бу!— дип ки­лә баш­ла­ды.— Сез­нең пь­е­са­гыз­мы­ни ул? Ка­ра­дым! Ка­ра­дым! Бик рәх­мәт­ле­мен, Нә­кыя апа­гыз бе­лән бер­гә ба­рып ка­ра­дык! Мин дә пь­е­са­лар яз­ган ке­ше! Әм­ма яза бел­мә­дем. Ме­нә сез чын дра­ма­тург!— ди­де, кү­реш­те, ко­чак­лап ал­ды.

Ва­кый­га шак­тый тәэ­сир­ле бул­ды. Яшь ка­ләм ия­сен бә­хет күм­де. Ара­да ур­та һәм өл­кән бу­ын дра­ма­тург­лар да бар иде­ләр. Аяз абый ара­дан бе­рәү­гә “аш атып”, шу­ның бе­лән икен­че­ләр­гә “таш ыр­гыт­ты”. Мо­ның мах­сус шу­лай эш­лә­нү­ен ахыр­дан Ил­ги­зәр әфән­де ми­нем ке­бек бер ах­мак­ка җен­тек­ләп аң­ла­тып бир­де һәм:

— Язу­чы­лар ара­сын­да бер­се­нә күр­сә­теп “таш ыр­гыт­саң”, икен­че­лә­ре­нең йө­рә­ге­нә май да бал бу­лып ята ин­де, бел­ми­сең­ме­ни?— ди­де.

Сүз­лә­ре хак икән. Әм­ма бу миз­гел­дә күп­ләр­нең шул яшь дра­ма­тург хә­лен­дә бу­ла­сы­ла­ры кил­гән­дер бәл­ки? Мә­сә­лән та­лант­сыз һәм бә­хет­сез ка­ләм тиб­рә­тү­че ми­нем!

Шу­лай да Аяз абый­ның их­лас­лык чик­лә­ре киң­ле­ген-тар­лы­гын аң­ла­ган, күр­гән, бел­гән ке­ше­ләр икен­че­рәк төр­ле той­гы­лар ки­чер­гән­нәр икән бит!

IV

Хо­лык бе­лән фи­гыль­не ча­гыш­тыр­ган­да алар­ны на­мус үл­чә­ве­нә са­ла­лар. Күп ке­ше­дә иге­лек­кә һәм из­ге­лек­кә ом­ты­лыш бу­ла. Әм­ма хол­кын­да­гы ки­ре­ле­ге шу­лар өс­те­нә ки­лә дә ба­са, шул рә­веш­ле ке­ше­не ха­рап итә. Кай­бер әфән­де­ләр­дә хо­лык шун­дый да ях­шы бу­ла ки, ул, нин­ди ге­нә га­мәл баш­кар­ма­сын, аның эше ах­мак­лык та, на­чар­лык сый­фа­тын­да да бу­ла ал­мый. Ан­дый­лар­ны без “фә­реш­тә” ди­без. Хә­сән ага Ту­фан­ны шун­дый­лар­дан бул­ган дип сөй­ли­ләр. Әгәр дә бу ял­ган, уй­дыр­ма сүз бул­са, ил эчен­дә бо­лай ук озак йө­ри ал­мас иде, бе­лә­сез!

Шу­лай да хо­лык ди­гән­нә­ре кем­дә дә бар ин­де ул. Көч­ле рух­лы ке­ше­дә хо­лык та хо­лык­сыз­рак бу­ла тү­гел­ме? Әл­лә хо­лык­сыз ди­гән сүз хол­кы юк­лык­ны гы­на аң­ла­та­мы, ягъ­ни ха­рак­тер­сыз ди­гән сы­ман­мы?

Бу со­рау­лар­ны үз ал­ды­ма еш куй­га­ным бар. Күп ке­ше­ләр кай­нап ки­тү­чән, мыс­кыл­ла­ну­чан. Сүз кү­тә­рә алу­ны аз­лар бул­ды­ра. Мо­ның өчен ху­җа­лы­гың­да сә­ла­мәт акыл як­ты­лы­гы яшәр­гә ти­еш.

Ми­нем­чә ке­ше­не иң нык боз­ган әй­бер — аның еш “кый­на­лу­ы”. Кол­лар­ны хай­ван дә­рә­җә­се­нә тө­ше­рү те­лә­ге бе­лән кый­на­ган­нар. Су­фи­лар да үз­лә­рен шу­лай эш­ли­ләр, әм­ма алар нә­фес­не ба­сар­га ты­ры­ша­лар. Ә нә­фес бит хай­ван­да да бар. Ди­мәк, нә­фес­не ба­су, бе­те­рү — ке­ше­не ке­ше итә, кол яса­мый. Ә кол­ны хай­ван дә­рә­җә­се­нә тө­ше­рү өчен кый­нау аның ке­ше­ле­ген бе­те­рә. Ме­нә нәр­сә бе­лән ае­ры­лып то­ра ул ирек­ле ке­ше! Аны кый­нап кол ясау мөм­кин тү­гел, ә ки­ре­сен­чә, шу­шы га­зап­лар аша үтеп ул чын ке­ше­гә әве­ре­лә. Ру­хы бө­ек ке­ше­не кы­ер­сыт­ма­гыз, “сук­кан” са­ен ул кө­чәя ге­нә ба­ра!

Аны­сы шу­лай, әм­ма бө­тен ке­ше­ләр дә бер­төр­ле ге­нә бу­ла ал­мый­лар шул. Бе­рәү­ләр­не яз­мыш “кый­ный” да, “сын­ды­ра” да, икен­че­ләр­не, ала­чык­та изе­лү­че ти­мер ке­бек, ба­ры тик ны­гы­та гы­на, көч­ле рух­лы ясый, Һәр­кем­дә җан бар. Һәр ке­ше — ка­бат­лан­мас, бө­ек. Шун­лык­тан һәр ке­ше­гә дә бер үк җай бе­лән якын ки­лер­гә яра­мый. Ке­ше­нең үзен­чә­ле­ген, кем­ле­ген бел­ми то­рып, аның бе­лән әң­гә­мә дә ко­ру уңай­сыз. Әм­ма мон­да да бер­төр­ле ге­нә ки­ңәш-та­быш юк. Ва­кы­ты­на, ча­ра­сы­на, уңа­е­на ка­рап эш ите­лер­гә ти­еш­ле.

Аяз абый Гый­лә­җев­кә үз хол­кын ты­еп то­ру бик авыр иде. Ул ши­кәр авы­руы бе­лән җә­фа­лан­ды. Мәгъ­лүм бул­ган­ча, ди­а­бе­тик­лар усал­лык­та әшә­ке­лә­нә­ләр. Мо­ның авыр­лы­гын ха­ты­ны Нә­кыя апа ях­шы­рак бел­гән­дер, шәт. Шу­лай да бу хак­та­гы уй­ла­рым­ны Ил­ги­зәр әфән­де бе­лән бер­ва­кыт бү­ле­шү­ем­не сөй­ләп үт­ми бул­мас ке­бек. Югый­сә сү­зем ту­лып җит­мәс сы­ман.

— Аның бө­тен хик­мә­те,— ди­де ул ми­ңа, бу хак­та­гы фи­кер­лә­рем бе­лән ки­ле­шер­гә те­лә­ми­чә,— ке­рә­шен бе­лән та­тар ара­сын­да бу­та­лып йө­рү­ен­нән ки­лә. Әти-әни­се укы­ту­чы­лар бул­ган­нар бит. Әле Сар­ман ягы Чук­мар­лы­да, әле Зәй ягы Баг­раж­да яшә­гән­нәр. Та­тар ара­сын­да бер төр­ле, ке­рә­шен ара­сын­да — икен­че­рәк. Юк­ка гы­на мил­ләт төр­ле ка­вем­нәр­гә бү­лен­ми ул, энем. Сар­ман ягы бе­лән Ар­ча та­тар­ла­рын, хо­лык-фи­гыль­дә ге­нә тү­гел, кы­я­фәт-рә­веш­тә дә бу­тап бул­мый. Ха­лык­лар як­ла­ры-як­ла­ры бе­лән үзен­чә­лек­ле бит. Ме­нә шу­лай... Аяз абый да ке­рә­шен ягын­да та­тар бу­лып, та­тар­да ке­рә­шен сый­фат яшәр­гә өй­рән­гән, кү­нек­кән бул­ган, ах­ры­сы. Го­ме­ре буе шу­ны ку­ды ин­де ул!

Ил­ги­зәр әфән­де бе­лән бә­хәс­сез ге­нә ки­ле­шә­сем дә кил­мә­де. Аның ярым ша­яр­тып кы­на үз җа­е­на сөй­ләп ва­кый­га­лар­ны ма­тур­лау­ла­ры­на ар­кы­лы ки­леп со­рау таш­ла­дым:

— Ке­рә­шен бе­лән та­тар­да аер­ма бар­мы­ни ул? Алар ике­се дә бер үк ха­лык тү­гел­ме­ни?

— Пә­ри — баш­ка, җен — баш­ка!— ди­де Ил­ги­зәр әфән­де сүз­ләр­дә тә­мам кис­те­реп.— Бо­лай тел­ләр бер, әм­ма да ке­рә­шен без­нең та­тар­дан бо­рын­гы­рак бит ул!.. Ни­гә ап­ты­рый­сың? Ап­ты­ра­ма! Ке­рә­шен­не без­дә Явыз Иван та­тар­ны чу­кын­дыр­ган­нан бар­лык­ка кил­гән, ди­ләр. Юк сүз ул! Юк сүз! Хик­мәт шун­да, Явыз Иван чу­кын­дыр­га­ны ис­лам ди­не­нә кай­тып бет­кән ин­де, 1861 нче ел­дан соң. Хә­ер, бу хак­та укы­га­ның да бар­дыр. Ә ме­нә ке­рә­шен­нәр алар бо­рын­гы за­ман­нар­да ук бул­ган­нар, яшә­гән­нәр. Бәл­ки баш­ка­рак урын­нар­да­дыр, әле­гә әй­теп бул­мый. Мә­сә­лән, га­лим­нәр­нең язу­ы­на ка­ра­ган­да, Урал-Җа­ек ти­рә­лә­рен­дә­дер йә... Шун­да көн ит­кән­нәр. Әм­ма алар, ке­рә­шен бул­са­лар да, “п­ра­вос­лав­ный” дип ата­ла тор­ган­на­рын­нан тү­гел, бәл­ки нес­то­ри­ан­нар, ягъ­ни дә без­нең­чә әйт­кән­дә, но­са­ри­лар бул­ган­нар. Хә­ер, бо­лар­ны гы­на бе­лә­сең дә бе­лә­сең­дер ин­де, үзең дә аның ише та­рих­лар­ны өй­рә­нү­дә ма­һир адәм... Ну ме­нә... Ки­леп... Ул ке­рә­шен­нәр­нең го­реф-га­дә­те, сы­на­мыш­ла­ры, йо­ла­ла­ры-баш­ка­сы — ба­ры­сы да мә­җү­си та­тар­лар­дан ук ки­лә, тәң­ре­че­лек ди­нен­нән, аң­лый­сың­мы? Алар иген­че бул­ган­нар, яшел­чә үс­тер­гән­нәр, баш­ка­сы... Без­нең та­тар­ның җир бе­лән бәй­лә­неш­тә­ге акы­лы ке­рә­шен­нәр­дән ки­лә. Чын та­тар­лар­да кыр­гый­лык бар. Алар­да — куль­ту­ра, мә­дә­ни­лек. Ни­чек дип әй­тим, аң­ла­тыйм икән ин­де? Кыс­ка­сы, Аяз абый без­дә дә, алар­да да тәр­бия кү­реп, ара­ла­шып үс­кән, шун­дый да зи­һен­ле һәм бе­лем­ле, иң ки­рә­ге — тө­ше­нү­чән, ин­ту­и­ци­я­дә көч­ле ке­ше бу­лып әвә­лә­нә­се иде дә... Хол­кы ко­ма­чау ит­кән аңар­га. Аяз абый­ның бо­рын юга­ры бит. Аның җа­е­на гы­на тор­ма­саң, бет­тең! Бе­лә­сең­ме, ул озын итеп хат­лар язар­га яра­та. Ма­шин­ка­да дүр­тәр-би­шәр бит­не дөн­ки дә куя... Җай гы­на баш­лап ки­тә дә, и ан­на­ры җи­бә­рә баш­лый, бук­лы сы­ер ке­бек, бө­тен кө­тү­не ба­ты­рып бе­те­рә...

Ил­ги­зәр әфән­де го­мер­гә сүз­гә ма­һир ке­ше, бер кыз­са, чи­ге­нү юк, бүл­де­рер­гә дә яра­мый, шун­дый ос­та итеп те­зеп ба­ра, хәй­ра­ның ки­тәр­лек. Күп оч­рак­та аның сөй­ләү ос­та­лы­гы­на кү­ңел би­рәм, сүз­лә­рен ка­бул итү, дө­рес­ле­ген үл­чәү ха­кын­да уй­лап та бир­мим. Ул да мо­ны бе­лә, шун­лык­тан сүз эн­җе­лә­рен те­зә дә те­зә. Җе­бен дә озын­нан ала. Аның ан­дый ва­кыт­ла­рын­да биг­рәк тә Авыл Гый­ба­тов әфән­де зар­га ка­ла, арып­лар бе­тә. Ә дус­ты Ни­яз Май­лаш­ка кил­гән­дә, рә­хәт­лә­неп, авыз ерып тың­лый би­рә.

Ил­ги­зәр әфән­де үзе дә усал ке­ше бул­ды. Уен­да­гын уй­ды­рып әй­тә иде дә, ке­ше­не сүз ка­да­гы бе­лән тә­ре­гә ка­дак­ла­ган­дай ясап ки­теп тә ба­ра. Ә икен­че көн­не хә­лең­не бе­ле­шә, ки­чә­ге­сен оныт­кан бу­ла.

Ул үзе дә ке­рә­шен-та­тар, та­тар-ке­рә­шен кат­на­шып-ара­ла­шып яшәү­че шул ук Зәй ягын­нан. Сүз­гә ел­гыр, эш­кә өл­гер, һәр­ва­кыт ак яка­лы күл­мәк, зат­лы галс­тук бе­лән, кы­рын­ган һәм пөх­тә кы­я­фә­тен­дә әтәч бу­лып йө­ри. Аның юлы­на ар­кы­лы тө­шәр­гә яра­мый. Изә дә таш­лый, теш­ли дә өзә. Ул Аяз абый ту­рын­да гы­на ты­ныч, ка­нә­гать­лек бе­лән сөй­ли, әгәр дә юк-бар ке­ше ха­кын­да сүз чык­са, те­ле­нә алып ап­ты­ра­тып тор­мау­чы зат­лар­дан.

Ил­ги­зәр әфән­де­нең сөй­лә­гән­нә­рен озак ка­бул итеп бе­те­рә ал­мый йөр­дем. Акыл җит­мәү, аң­ның са­таш­ка­лап алу­ла­ры, зи­һен бу­та­лу­лар тә­мам бор­чып то­ра­лар җит­мә­сә. Ми­ңа алай ук бор­чыл­ма­сам да бу­ла иде. Ке­мем ул Аяз абый, ту­га­ным­мы, ко­да­мы, ди­гән­дәй. Үзең­не юма­лый тор­гач, кү­ңел­дән уй­лар да юы­ла икән шул. Кай­ва­кыт­та акы­лым уры­ны­на кайт­кан­дай бу­ла. Аяз абый Гый­лә­җев­нең әсәр­лә­рен укыйм да кү­ңе­лем нур­лар­га кү­ме­лә: ме­нә аны, язу­чы бул­саң, ни­чек язар­га ки­рәк, дим!

Бер­ва­кыт “Сар­ман­нар ки­чә­се” бул­ды. Аяз абый зур ку­нак сый­фа­тын­да ча­кы­ру­лы иде. Те­ле­ви­де­ние тө­ше­рә тор­ды. Без рес­то­ран­да уты­ра би­рә­без. Ри­зык­ны куз­га­тыр­га да яра­мый. Әм­ма да лә­кин өс­тәл­ләр мул итеп ябыл­ган. Ба­ры­быз да аң­лый­быз: ди­мәк шу­лай ки­рәк!

Ир­тән­нән үк кил­гән идек, ин­де өй­лә үт­те, икен­де, ах­шам якы­на­еп ки­лә. Ри­зык­лар — мул, әм­ма бер ге­нә ки­сәк тә ка­ба ал­ган юк. Кул су­зыл­са да на­мус­ны җит­ке­реп бе­те­реп бул­мый. Шу­лай га­зап­ла­на би­рә­без. Ә те­ле­ви­де­ние сөй­лә­тә һәм тө­ше­рә то­ра.

— Уф, ин­де бет­те,— ди­без. Юк икән әле, ка­бат баш­лый­лар... Ни­дер ба­рып чык­ма­ган. Ин­де өчен­че тап­кы­рын ка­бат­ла­та­лар, дүр­тен­че­сен. Тә­мам арып бет­тек. Аяз абый­ның та­вы­шы кат­ты.

— Егет­ләр, мин бит ди­а­бе­тик, ми­ңа бит ике сә­гать са­ен ашап алыр­га ки­рәк!— ди­де ул.

— Тү­зе­гез ин­де, тү­зе­гез!— дия аңа янын­да­гы мә­дә­ни­ят ми­нист­ры урын­ба­са­ры әфән­де­без Мө­җип Та­җи­е­вич.— Ме­нә без тү­зә­без бит әле, әйе!

Рес­то­ран ди­рек­то­ры Га­лия ха­ным ми­ңа та­ныш ке­ше иде. Уры­ным­нан куп­тым да, ба­рып, аның ише­ген как­тым. Ә ул шун­дый сө­ен­де:

— Ки­те­ре­гез аны мон­да, бан­кет­лар за­лы­на!— ди­де.

Аяз абый Гый­лә­җев бе­лән кер­сәк, ни кү­рик, ме­нә җән­нәт нигъ­мәт­лә­ре кай­да икән ул! Мон­да да аш өс­те­нә аш өел­гән, әм­ма зат­лы­дан-зат­лы.

— Без шу­шын­да уты­рыр­га ти­еш идек, энем!— ди­де Аяз абый, әл­бәт­тә ми­не күз­дә то­тып тү­гел, үзе ха­кын­да гы­на әй­теп. Ә ми­ңа “без­нең” ди­гән сү­зе җи­тә кал­ды, “ар­ба­га та­гыл­ган хә­лен­дә хаҗ­га ба­рып кайт­кан де­гет чи­лә­ге” ге­нә икән­ле­гем­не дә оны­тып, өс­тәл ба­шын­да ук урын ал­дым. Бар нигъ­мәт­ләр дә без­гә ата­лып ки­лә баш­ла­ды­лар. Хә­ер, ан­да син бар идең бит, энем. Ни­гә без­нең та­бын­га ку­шыл­ма­дың?..

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: