Хи­кәя-памф­лет 5 страница

Ә шу­лай да рә­хәт, җә­мә­гать, ко­яш әле­гә күк­нең юга­ры ка­тын­да, көн як­ты, мин ин­де эш­тән дә кай­тып ба­рам. Ни­ка­дәр эко­но­мия, ни­ка­дәр фай­да!

2007.

ПРАК­ТИК СТ­РА­ТЕ­ГИЯ

Хи­кәя

Кү­ңел­не уй кү­мә, уй­ны — кү­ңел. Шу­шы уп­кын­нан чы­га ал­мый­ча зар бул­саң, Хо­дай­дан са­быр­лык со­ра. Дөнья йө­зен­дә са­быр­лык­тан да ыша­ныч­лы­рак ха­ләт юк.

Хә­мит мо­ны бе­лә иде. Әм­ма аның аң­ла­ма­га­ны бер нәр­сә бул­ды: ни өчен ке­ше­ләр аңар­дан бе­раз ят­сы­на­лар? Кур­как­лар­мы шун­да?

Ме­нә та­гын че­те­рек­ле мәсь­ә­лә эчен­дә кал­ды. Хез­мәт­тәш­лә­ре­нә ка­ра­та тән­кыйть сү­зе бе­лән языл­ган бер мә­ка­лә ба­сыл­ды, ә ара­дан Хә­мит­не уңай бә­я­лә­гән­нәр сы­ман той­гы ка­ла икән бит аны укы­ган­да. Ай-һай, бел­мим! Дө­рес, Хә­мит аны үзе әле­гә укы­ма­ды, аңа сөй­лә­де­ләр ге­нә һәм, үч­лә­шеп, ки­сәт­кә­ләп тә куй­ды­лар:

— Мон­да, юга­ры­лар, ул мә­ка­лә­не үзе­гез, йә бул­ма­са за­ка­зы­гыз бе­лән языл­ган дип әй­тә­ләр!

Мәсь­ә­лә вак тү­гел иде. Хә­мит үзен бо­лай да кол­лек­тив­та “а­ла кар­га” итеп тоя, хә­зер бө­тен­ләй дә “а­га­рын­ды” да кал­ды. Га­ри­за язып бү­ген үк эшен­нән ки­тә ал­ма­ды аны­сы. Кая бар­сын, си­не кай­да кө­тә­ләр? Ка­ра са­ка­лың үзең­нән кал­мый ди­ләр бит. Ул кай­да да шул “ак кар­га” бу­ла­чак ин­де.

Аның баш­ка әмә­ле кал­ма­ды. Са­быр итәр­гә, тор­мыш ки­те­реп өй­гән мәгъ­нә­сез­лек­ләр­гә тү­зәр­гә бул­ды. Ин­де так­ти­ка­сы әзер, ст­ра­те­гик план­ны да тө­зү мәгъ­куль иде.

Мөм­кин ка­дәр сүз­гә кат­наш­мас­ка, бә­хәс­ләр­дән чит­тә йө­рер­гә! Әм­ма бо­ла­ры ук җи­ңел бул­ма­я­чак иде. Һәм ме­нә үзен зур ар­мия ге­не­рал­ла­ры­дай то­яр­га өл­гер­мә­де, ст­ра­те­ги­я­се дә, так­ти­ка­сы да җи­ме­ре­леп төш­те.

Ва­кый­га кө­тел­мә­гән­чә ки­леп чык­ты. Ул:

— Кол­лек­тив­ны аң­ла­мый баш­ла­дым,— дип әй­тер­гә өл­гер­мә­де, җи­тәк­че­нең куш­тан урын­ба­са­ры:

— Ба­ры­гыз, та­гын гә­җит­кә йө­ге­ре­гез! Алар хә­ле­гез­гә ке­рер­ләр!— ди­де, һәм­мә ко­лак­лы­лар­ны ку­ан­ды­рып.

Хә­мит­кә шул да җи­тә кал­ды. Бу­а­сы ерыл­ды. “Мин­ме?.. Мин­ме...”— дип баш­лап ки­теп, бар­лык үп­кә­лә­рен те­зеп әйт­те дә сал­ды. Чис­тар­тып-җи­ме­реп үт­кән да­выл­дан соң гы­на бу­ла ала тор­ган тын­лык ур­наш­ты.

Ин­де Хә­мит­кә кү­зен ачып тор­мас­ка, уй­лап план­нар кор­мас­ка да мөм­кин иде.

ЯЗ­МЫШ СИ­КӘЛ­ТӘ­СЕ

Хи­кәя-памф­лет

I

Та­лант үсе­ше — гый­лем­нән, хез­мәт яра­ту — на­мус­тан, дан-дә­рә­җә­ләр­гә ире­шү­не исә яз­мыш­тан ки­лә, ди­ләр. Мо­ның шу­лай бу­лу­ын дөнья күр­гән ир­ләр рас­лап сөй­ли­ләр. Ха­лык әй­тә: “Бә­хе­тең­не сы­ер сөз­гән икән — арт си­кер­теп ке­нә ай­га ме­нәр­гә мөм­кин тү­гел”,— ди. Ни­чек итеп сөй­лә­мә­сен­нәр, ма­тур­ла­сын­нар, ямь­сез­лә­сен­нәр — шул ук сүз, шул ук мәгъ­нә ин­де ул. Ба­ры тик төс­ләр­дә ге­нә аер­ма бар: мә­сә­лән, әйе — “Яз­мыш­тан уз­мыш юк!”

Әнә, ка­ла­ның олуг юби­лей шә­рәф­лә­ре­нә ба­гыш­лап күп­ме­ләр­гә ме­даль­ләр так­ты­лар. Шу­ны­сы га­җәп, мил­ләт­кә, ил­гә зур эш күр­сәт­кән­нәр­нең кай­бер­лә­ре оны­ты­лып та кал­ган­дыр, алар урап узыл­ган­дыр әле. Ху­җа­лар үз­лә­ре бел­де, үз те­ләк­лә­рен­чә эш ит­те­ләр. Ә күп­ме­ләр сө­ен­де­ләр? Ахыр­дан да ул ме­даль­нең фай­да­сын күр­де­ләр.

Ул хө­кү­мәт бү­ләк­лә­ре кем­нәр­гә тә­ти, ди­сез­ме? Шул шул ме­нә! Ал­ла­һы тә­га­лә­нең бә­хет­ле итү­че кү­лә­гә­се һәм­мә ке­ше­гә дә бер­ти­гез төш­ми. Ул да сай­лый, ул да сай­ла­на ми­кән­ни соң? Әл­лә га­дел­лек, дө­рес­лек, бер­дәм­лек ке­бек сүз­ләр һәм тө­шен­чә­ләр мес­кен­нәр өчен, алар­ның кү­ңел­лә­рен­дә өмет уты сүн­мә­сен­гә ге­нә уй­лап чы­га­рыл­ган­нар­мы?

Бо­лар ха­кын­да Га­мир Мәү­лә­то­вич шак­тый еш уй­лан­ды. Соң­гы ва­кыт­лар­да аңа биг­рәк­ләр дә авыр бу­лып ал­ды: көй­мә­се та­гын да ком­га ба­рып те­рәл­де.

Ни­чек шо­ма гы­на ба­ра иде ба­ры­сы да!

Аны ко­тырт­кан ке­бек ясап:

— Үз кан­ди­да­ту­ра­гыз­ны Фән­нәр Ака­де­ми­я­се­нә әгъ­за­лык­ка тәкъ­дим итәр­гә ки­рәк!— ди­де күп­тән­ге та­ны­шы олы га­лим, элек­ләр­не хәт­та ми­нистр­лык­та эш­ләп ал­ган Ху­җи Ну­ро­вич, уни­вер­си­тет фо­йе­сын­да юл­ла­ры ту­ры ки­леп.

— Ни­чек ин­де?— ди­де га­җәп­лә­нер­гә өл­гер­гән Га­мир Мәү­лә­то­вич, шу­шы мә­һа­бәт гәү­дә­ле адәм­гә кү­тә­ре­леп ка­рап, үзе­нең са­ры чәч­лә­рен арт­ка ка­е­ра-ка­е­ра, гүя алар­ны йол­кып атар­га те­лә­гән­дәй.

— Гә­җит укы­мый­сыз!— ди­де шул ике метр­лы озын гәү­дә­сен төз тот­кан, туп ке­бек тү­гә­рәк ба­шын да­и­ми кыр­ды­рып йө­рү­че Ху­җи Ну­ро­вич.— Кон­курс игъ­лан ит­те­ләр. Әле ва­кыт бар. Бе­ле­ше­гез!

Га­мир Мәү­лә­то­вич шун­да ук ки­ре ка­га­сы ит­те:

— Ул урын­га Сә­хи Га­ли­мо­вич Мо­ра­тов­ны сай­лар­га әзер­ли­ләр!

Әй­тү­ен әйт­те, әм­ма бу сүз­лә­ре ба­ры тик фа­ра­зы гы­на иде. Бел­гән ке­бек ки­леп чык­ты. Ху­җи Ну­ро­вич, га­дә­тен­чә кы­за­рып, бас­кыч­тан юга­ры кат­ка кү­тә­ре­лү уен­да юлын дә­вам ит­тер­де, әм­ма:

— Аның ише сә­хи­ләр­гә юл ку­яр­га яра­мый! Кө­рә­шеп ка­рар­га ки­рәк! Би­рел­мә­гез!— ди­де, ти­е­шен­чә ки­ңәш итеп. Аның ат­лы ка­зак ке­бек кы­лыч ай­кап алу га­дә­те бар иде. Мо­ны Га­мир Мәү­лә­то­вич та бе­лә.

Фо­йе­дан уз­ган­на­рын­да ук баш­лан­ган алар­ның сүз­лә­рен ни­чә ке­ше ко­лак­ла­ры­на кер­тер­гә өл­гер­гән­нәр­дер дип бе­лә­сез? Га­лим-го­ла­мә, сту­дент­лар ко­лак­ла­рын төз то­ту­чан тү­гел­ме­ни?

Га­мир Мәү­лә­то­вич юга­ры кат­лар­га ил­тү­че бас­кыч тө­бен­дә ап­ты­рау­лы уй­лар­га би­рел­гән хә­лен­дә кал­ды. Ме­неп ба­ры­шын­да тук­тал­ган Ху­җи Ну­ро­вич­ка, та­гын да бер-бер сүз әй­тә­ме дип, өс­кә та­ба бак­ты. Ни ки­ңәш ит­сә дә, ин­де аның сүз­лә­рен ише­тер­лек тү­гел иде югый­сә, шау­лы сту­дент хал­кы та­вык че­беш­лә­ре ке­бек чә­рел­дек аваз­лар­ны кыз­ган­мый сөй­лә­нә-сөй­лә­нә тыз-быз ме­нә-тө­шә йө­ри бир­де­ләр. Га­мир Мәү­лә­то­вич чит­кә­рәк ба­рып бас­ты. Бе­раз­дан хә­лен кай­та­рып, су­лы­шын алыш­тыр­ды һәм фо­йе ка­тын­да­гы ка­фед­ра бүл­мә­се­нә та­ба юнәл­де, бас­кыч­тан юга­ры­га кү­тә­ре­лә­се ит­мә­де.

“Әгъ­за­лык­ка,— дип уй­лан­ды ул,— әгъ­за­лык­ка! Кы­зык­лы фи­кер бу!”

Шун­да хә­те­ре дә яңар­ды: аңа та­ны­шы ака­де­мик Ил­бәк Дан­сө­я­ро­вич элек­ләр­не, га­зе­та­лар­дан ка­рап ба­рып, Фән­нәр Ака­де­ми­я­се кон­курс игъ­лан итә кал­са, ан­да һич­шик­сез кат­на­шыр­га ки­рәк­ле­ген бер тап­кыр ки­ңәш ит­кән иде. Ме­нә бит, кан­ди­да­ту­ра­сын як­лап чы­гар­лык ке­ше­се дә бар икән! Бу­сы — бер! Икен­че­дән...

Икен­че­дән — фән!

Га­мир Мәү­лә­то­вич үзен гый­лем өл­кә­сен­дә зур ка­за­ныш­лар­га ире­шә ал­ган га­лим дип исәп­ли. Егер­ме биш ел фән бе­лән да­и­ми шө­гыль­лә­нүе фи­кер­лә­рен шун­дый да ал­га җи­бәр­гән иде, хәт­та үз чо­ры­ның баш­ка күп ке­нә га­лим­нә­ре аның нин­ди юга­ры би­ек­лек­ләр­гә иреш­кә­нен күз ал­ла­ры­на да ки­те­рә, бу хак­та уй­лар­га да мөм­кин тү­гел­ләр. Мо­ны Га­мир әфән­де үзе дә бе­леп бе­тер­мә­де, кая ин­де баш­ка­лар­ны га­еп­кә алып то­рыр­га!

Өчен­че­дән... Хә­ер, бу ал­да­гы ике­се­нең бер­се ге­нә дә Га­мир Мәү­лә­то­вич­ның Фән­нәр Ака­де­ми­я­се­нә әгъ­за, иң ки­мен­дә әгъ­за-мөх­бир итеп сай­ла­нуы өчен җи­тәр­лек иде. Фән­ни ачыш­лар өл­кә­сен­дә, ул шө­гыль­лән­гән гый­лем тар­ма­гын­да биг­рәк тә, аның ке­бек зур га­лим бул­са, ба­ры тик ике-өч ке­нә бул­ган­дыр? Ала­ры да элек­тә кал­ган, та­рих­та! Ә бу за­ман­да та­гын кем­не атар­га мөм­кин?

Әйе, Сә­хи бар бит әле, Сә­хи Га­ли­мо­вич Мо­ра­тов!

II

Сә­хи әфән­де­не ул ях­шы бе­лә иде. Юл­ла­ры бер тап­кыр гы­на ки­сеш­мә­де. Ме­нә та­гын йөз­гә-йөз ки­лер­гә мөм­кин­нәр!..

Га­мир Мәү­лә­то­вич ка­фед­ра ише­ген­нән уз­мак­чы иде, бик­ле бу­лып чык­ты. Эш­тә ке­ше кал­ма­ган икән. Ә аның ки­ем­нә­ре шун­да. Яз җы­лы­ны мул би­рә, әм­ма әле­гә җә­е­леп ки­тә ал­мый. Ап­рель ге­нә бит. Ка­зан ка­ла­сы өчен яз­ның һа­ва­сы ыша­ныч­сыз ва­кыт. Әле яң­гы­ры явып үтә, әле ка­ры, та­гын ко­я­шы ел­мая.

Га­мир Мәү­лә­то­вич яңа­дан фо­йе ягы­на чы­гар­га һәм ишек ач­кыч­ла­рын би­реп уты­ру­чы вах­тер әби иха­та­сы­ның кеч­ке­нә тә­рә­зә­сен ша­кыр­га, кул ку­еп, ач­кыч­ны алыр­га, ка­бат ка­фед­ра бүл­мә­се­нә ки­лер­гә ти­еш иде. Юлын­да аңа бер­ни­чә та­ны­шы оч­рап, хөр­мәт бе­лән исәп­лә­шеп уз­ды­лар, ә ул Сә­хи Га­ли­мо­вич­ны уй­лап бар­ды.

...Сту­дент ва­кыт­ла­ры иде. Га­мир­ның өчен­че курс­та уку­ын баш­ла­ган ва­кы­ты. Ту­лай то­рак­ка ур­на­шып, бе­рен­че­ме-икен­че­ме кө­нен ге­нә яши әле­гә, аңа га­дәт­сез­лә­неп тү­бән курс сту­дент­ла­рын­нан бер төр­кем егет бәй­лән­де. Юк­тан гы­на, һич­бер сә­бәп­сез ка­сы­гы­на ки­те­реп төрт­те­ләр дә:

— Мон­нан соң без­нең за­кон! Без ху­җа!— ди­де­ләр.

Га­мир һа­ман да алар­ны аң­ла­ма­ды. Сту­дент­лар то­ра­гын­да мон­дый хәл­нең бул­га­ны юк иде.

— Нин­ди за­кон, нин­ди ху­җа?— дип ап­ты­ра­ды ул.— Ми­нем ан­да ни эшем бар? Бел­мим мин бер­ни дә!

— Эһе, ко­ты кит­те мо­ның!— дип ма­сай­ды ара­дан шад­ра йөз­ле, бө­гел­мәс агач ке­бек ка­ты сын­лы­сы. Га­мир нәкъ аның ку­лы ас­тын­да кал­ган, ка­сык­ка төр­тү­ен­нән ка­бат ага­рып кит­кән иде. Ярый әле шу­ның бе­лән бет­те, аны җи­бәр­де­ләр.

Га­мир бу егет­ләр­не исен­дә кал­дыр­ды. Те­ге гай­рәт ия­се “бө­гел­мәс агач” ди­гә­не Сә­хи бу­лып чык­ты. Аның абый­сы зур ке­ше икән, үзе жур­на­лист, үзе ша­гыйрь, та­гын әл­лә кем­нәр, ди. Кая ин­де Га­мир­гә, кол­хоз­чы ба­ла­сы­на, аның ан­дый “зур ке­ше” са­на­лыр­лык тү­гел абый-апа­ла­ры да. Ба­ры­сы да га­ди һәм га­дә­ти са­ла­чы са­бан­чы­лар.

Сә­хи сол­дат хез­мә­тен узып, ан­нан “төп­ләр” һәм “төп­чек­ләр”, “карт­лач” һәм “яшь­ләр” ди­гән бү­ле­неш­нең рә­хә­тен та­тып кайт­кан да, уни­вер­си­тет­ка укыр­га кер­гәч, сту­дент­лар ара­сын­да да шу­шы ук тәр­тип­ләр­не ур­наш­тыр­мак­чы икән. 1980 нче ел­лар­ның ба­шы, Ка­зан­да азык-тө­лек­кә “та­лон тәр­ти­бе” хө­кем сө­рә. Ә Сә­хи, аңа да ка­ра­мас­тан, мул тор­мыш бе­лән бай­лар­ча яши икән. Әм­ма аның укуы өч­ле-ту­гыз­лы гы­на бу­луы, сту­дент­лар ара­сын­да бер ел эчен­дә “ка­лай әтәч” мө­һе­ре бе­лән та­ны­лып, ахыр­да кик­ри­ге дә ши­ңүе мәгъ­лүм хәл­ләр­дән са­нал­ды. Кай­бер куш­тан­на­ры­ның уку­ла­ры бө­тен­ләй дә ба­рып чык­ма­ды, уни­вер­си­тет­тан да ку­ыл­ды­лар. Сә­хи исә “и­сән кал­ды”, көч­кә-көч­кә ге­нә, абый­сы­ның ты­рыш­лы­гы да өс­тә­леп, дип­лом алу­га иреш­те. Әм­ма шун­нан соң аны бә­хет ба­са баш­ла­ды. Ул кай­сы­дыр за­вод­ка эш­кә ур­наш­ты, ан­да Сә­хи­не ком­со­мол оеш­ма­сын җи­тәк­ләр­гә ла­ек­лы һәм ярак­лы дип тап­кан­нар иде. Әл­лә ни май­та­ра ал­ма­са да, аңа ка­гыл­ган ке­ше бул­ма­ды. Тик йөр­де шун­да. Аның “ә”­се дә, “җә”­се дә юк иде. Уты­рыш­лар­да ни сөй­лән­сә, шу­лар­ны хуп­ла­вы һәм тө­ше­нүе ба­шын чай­кап уты­ру­ын­нан гы­на кү­рен­де. Егет­нең шун­дый “бул­дык­лы” бу­лу­ын ярат­ты­лар. Егет бар як­тан да өмет­сез иде. Мон­дый ке­ше ку­лай да бит әле ул ху­җа­лар өчен!

Ә дөнья ки­нәт үз­гә­реп кит­те. Ки­чә­ге ях­шы­лар­ның дә­рә­җә­се төш­те. Ком­со­мол та­рал­ды. Фор­сат­мы, әл­лә абый­сы­мы яр­дәм ит­те, Сә­хи җы­лы урын­га үз ар­тын кыс­ты­рып ка­лыр­га өл­гер­де. Нәкъ ме­нә аның ке­бек аң­гы­ра­рак, буш­рак, ял­кау­рак, фи­кер­сез­рәк ке­ше ки­рәк бул­ган­дыр ин­де — мә­дә­ни-фән­ни бер ко­ми­тет­ка җи­тәк­че итеп аны куй­ды­лар. Ә кан­ди­да­ту­ра­да ба­ры тик Га­мир Мәү­лә­то­вич­ның гы­на исе­ме иде. Чөн­ки бу ва­кыт­та ул ас­пи­ран­ту­ра тә­мам­ла­ган, кан­ди­дат­лык дис­сер­та­ци­я­сен шарт­ла­тып як­ла­ган, фән­гә ке­реп бат­кан га­лим иде ин­де. Ә Сә­хи­нең аб­за­сы де­пу­тат бу­лып ал­ган­лык­тан, “сә­я­сәт кар­та­ла­рын” үз ку­лын­да уй­на­тыр­га кө­чен­нән кил­мә­сә дә, кай­бер урын­дык­лар­ны бу­таш­ты­рыр­га бул­ды­рыр хәл­дә иде. Га­мир бор­чыл­ма­ды. Ул яз­мы­шын­да ан­дый ку­ан­ды­рыр­лык бә­хет юк­лы­гы бе­лән ки­леш­ми ка­ла ал­ма­ды. Мәҗ­бүр иде.

Тук­са­нын­чы ел­лар ур­та­ла­рын­да дөнья та­гын да бу­тал­ды. Юга­ры­да уты­ру­чы­лар­ның урын­дык аяк­ла­рын сын­ды­рыр­га дип ва­кыт-ва­кыт ма­та­шу­чы­лар, тә­хет­ләр­не чө­еп таш­лар­га те­ләү­че­ләр арт­кан­нан-арт­ты. Ыша­ныч­лы ке­ше­ләр азая бар­ды. Җи­тәк­че­ләр, ни ге­нә бул­са да, үз ти­рә­лә­рен­дә­ге яла­гай һәм куш­тан­нар­га ыша­ныч бе­лән та­я­на ала иде­ләр. Әү­вә­ле бу хәл алар­ны чир­кан­дыр­ды. Әм­ма, то­ра-ба­ра, мон­дый сә­я­сәт­кә күн­де­ләр. Ул гы­на да тү­гел, ида­рә эше ба­ры шу­лай гы­на бу­ла һәм яши ала дип ышан­ды­лар. Дөнь­я­ла­ры җи­ңел ге­нә шул яңа эз бе­лән кит­те. Хә­ер, ан­да, юга­ры­да, һа­ман да, элек-элек­тән шу­шы бул­ган, имеш. Акыл­лы­лар эн­дәш­мәс­кә, күр­мәс­кә, бел­мәс­кә өй­рән­гән­нәр, ах­мак­лар­га исә өй­рә­нер­гә дә ту­ры кил­мә­гән. Ме­нә шун­нан бел ин­де син кем­нәр­нең бә­хет­ле­рәк икән­ле­ген!

Га­мир Мәү­лә­то­вич исә сә­я­сәт һәм ида­рә эш­лә­ре бе­лән кы­зык­сы­ну­ның, аны эш­кә са­нау­ның ни­ка­дәр тү­бән­лек икән­ле­ген ме­нә шул ел­лар­да тө­шен­де. Аның өчен хәт­та де­пу­тат бу­лу да тү­бән­гә та­ба тә­гә­рәү ке­бек аң­ла­шы­ла баш­ла­ды. “Ни­чек шул шак­шы­лык­ка ба­тар­га чир­кан­мый­лар?”— дип уй­лый иде ул.

Һәм ме­нә яңа га­сыр ба­шы җит­те. Бу ва­кыт­та Га­мир Мәү­лә­то­вич зур фән­ни ачыш­ла­ры бе­лән дан ал­ган, тә­мам җит­лек­кән зур га­лим иде ин­де. Ул күп­тән, үзе дә сиз­мәс­тән, за­ман­даш­ла­рын гыйль­ми эш­лә­ре­нең нә­ти­җә­лә­ре бе­лән узып кит­те. Әм­ма сок­ла­ну­чы­лар­дан биг­рәк, ан­нан көн­лә­шү­че­ләр шак­тый иде. Га­мир Мәү­лә­то­вич үз хез­мәт­лә­рен кү­рер­ләр һәм та­ныр­лар дип көт­те. Әм­ма һа­ман да ки­ре­се­нә юлык­ты: га­лим­нәр әл­лә су­кыр, әл­лә акыл­ла­рын сат­кан са­та­на­лар иде­ләр шун­да. Алар­ны аң­лый ал­ма­ды.

Ә Сә­хи Га­ли­мо­вич ул ара­да бер-бер арт­лы дис­сер­та­ци­я­ләр як­лап өл­гер­де. Кан­ди­дат­лы­гы ха­кын­да: “Чи­ле-пеш­ле, өтек бер яз­ма!”— ди­де­ләр. Әм­ма бан­ке­ты бик ях­шы бул­ган­лы­гы­на сок­лан­ды­лар. Ул да тү­гел, шул кан­ди­дат­лы­гын сип­ләп, сүз­лә­рен ар­ты­гы бе­лән куп­шы­лан­ды­рып, Сә­хи Га­ли­мо­вич док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­сен дә як­лап өл­гер­де. Аны­сы да шул ук кан­ди­дат­лык дис­сер­та­ци­я­се­нә ку­шып ике-өч га­лим­нең фи­ке­рен ямаш­ты­рып бир­гән­нән соң бар­лык­ка кил­де.

Ә соң­гы ва­кыт­та Сә­хи Га­ли­мо­вич зур га­лим бу­ла­рак та­ныл­ды да куй­ды. Кул­га то­тып ка­рар­лык хез­мәт­лә­ре бул­ма­са да, ул ин­де фән­ни оеш­ма­ның җи­тәк­че ди­рек­то­ры да иде. Сөй­лә­шеп ка­ра­гыз ин­де хә­зер аның бе­лән, ка­сы­гы­ңа ни­чек ки­те­реп төрт­кә­нен сиз­ми дә ка­лыр­сың!

III

Га­мир Мәү­лә­то­вич фән­не — чын­бар­лык­та­гы ха­кый­кать­не та­нып-бе­лү­нең нә­ти­җә­се дип бе­лә иде. Ул баш­ка­ча уй­лый ал­ма­ды. Әм­ма га­лим­нәр асыл­да, әгәр без бер-бер те­о­ри­я­не ха­кый­кать дип ка­бул итә­без икән, ди­мәк ул — дө­рес, ягъ­ни фән ул — ха­кый­кать­не та­нып-бе­лү нә­ти­җә­се тү­гел, бәл­ки ке­ше­ләр­нең ур­так бер фи­кер­гә ки­лү­е­нең нә­ти­җә­се дип уй­лый иде­ләр. Га­мир Мәү­лә­то­вич алар­ның хә­лен аң­лый һәм мон­дый баш­баш­так­лык бе­лән кө­рә­шү мөм­кин тү­гел икә­нен бе­лә. Алар сай­ла­ган юнә­леш инт­ри­га­лар өчен юл ач­ка­нын яшер­ми­чә әй­тә. Биг­рәк тә үз­лә­рен “фән­нең ата­сы” дип игъ­лан итү­че һәм бел­де­рер­гә те­ләү­че­ләр өчен бу рә­веш­ле эш итү бик уңай бит, со­ци­а­лизм­да тәр­би­я­лә­неп, ком­му­низм чә­чәк­лә­ре сый­фат­ла­рын­да фор­ма­лаш­кан ул агай­лар дөнь­я­ны, аның бе­лән бер­гә фән­не дә баш­ка­ча бу­лыр­га, ха­кый­кать­не та­нып-бе­лер­гә төр­кем фи­ке­ре тү­гел, ае­рым бер шә­хес­нең ге­нә ку­лын­нан ки­лә ала ди­гән­не бе­лер­гә дә те­лә­ми иде­ләр. Га­лим ди­гән ата­ма Га­мир Мәү­лә­то­вич өчен пәй­гам­бәр дип бел­де­рү­гә тиң исем иде. Шун­дый йөк­не ул үз җил­кә­сен­дә то­еп яшә­де. Әм­ма һәр пәй­гам­бәр­гә кар­шы Нәм­руд яки Әбу-Җә­һил ке­бек­ләр бул­ган сы­ман, алар­ның ха­кый­кать­кә кар­шы чы­гу көч­лә­ре дә, баш­ка­лар­ны үза­ра туп­лый алу, бәй­ләп, бер­дәм чы­гыш ясар­га өн­дәр өчен ос­та­лык­ла­ры да җи­тәр­лек икән­ле­ген бе­леп тор­са да, бо­лай бу­лыр­га ти­еш тү­гел дип җа­ны-ру­хы бе­лән кү­тә­ре­леп чы­гар­га әзер иде.

Га­лим­нәр­нең төп сый­фа­ты — ике­лә­нү. Ха­кый­кать­не баш­ка юл бе­лән та­нып та, тө­ше­неп тә бул­мый. Га­мир Мәү­лә­то­вич исә гый­лем өл­кә­сен­дә шу­шы ике­лә­нү­лә­ре бе­лән га­җиз иде. Аңа кай­ва­кыт га­ди ге­нә мәсь­ә­лә­ләр­не чи­шүе дә авыр­ла­ша баш­лый: ике як­ның бер­сен сай­лар­га ки­рәк, ә ул ада­шып кал­ган­дай бу­ла. Ку­лын­нан-зи­һе­нен­нән кө­че ки­тә.

Мон­дый хәл аны би­ма­за­лый. Аңа ки­ңәш­лә­шер­лек ке­ше­се ки­рәк. Ә ул кем бе­лән фи­кер­ләш­сен? Тор­мыш­та, аң­ла­шы­ла, ха­ты­ны бе­лән ки­ңә­шә. Әм­ма ан­да да һа­ман-һа­ман аны бор­чу мөм­кин­ме? Ул бит еш кы­на: “Син ир ке­ше, үзең ка­ра!”— дип әй­тә то­ра.

Һәм ме­нә Га­мир Мәү­лә­то­вич саф­са­та­га би­рел­де, тор­мыш­та­гы бор­чы­лу­ла­рын ты­ныч­лан­ды­ру­ның җа­ен тап­ты. Аның ку­лы­на бо­рын­гы за­ман­нар­дан кил­гән кеч­ке­нә ге­нә “Фал ки­та­бы” кер­де. Дө­рес, аны ачу­ның ул бер уен гы­на икән­ле­ген бик ях­шы бе­лә. “Фал ки­та­бы”­ның ав­тор­ла­ры мө­га­ен да бер-бер га­лим­нәр­дән бул­ган­нар­дыр, неч­кә пси­хо­лог­лар­дан, ди! Ике­лә­нү­че­ләр өчен ме­нә ди­гән күр­сәт­мә тө­зеп кал­дыр­ган бит. Аны ача­сың, укый­сың, ан­да нәр­сә ку­шыл­ган бул­са, шу­ны баш­ка­рыр­га уе­ңа ала­сың, әм­ма тор­мыш дул­кын­на­ры­на ке­реп ки­теп, оны­тып ук ку­я­сың. Рә­хәт, ике­лә­неп тә то­ра­сы тү­гел сы­ман. Әм­ма ыша­нып бе­теп ке­нә бул­мый шу­ңа. Эһ, ме­нә ан­сы бул­ма­сын иде. Яз­мыш­ны рух ады­мы бе­лән үл­чәр­гә ки­рәк юк­са!

Га­мир Мәү­лә­то­вич, ка­фед­ра­га ке­реп, эл­геч­тән ал­ган пла­щын ки­де, сә­га­те­нә ка­ра­ды. Соң иде ин­де, ва­кыт кич­ке җи­де­дән уз­ган. Әм­ма урам­да да, бүл­мә­ләр­дә дә як­ты. Сө­е­нер­сең дә шул, җәй­гә та­ба ба­ра­лар бит! Рә­хәт көн­нәр, ямь­ле кич­ләр ки­леп җит­те­ләр.

Уни­вер­си­тет­тан Га­мир Мәү­лә­то­вич 46 нчы марш­рут ав­то­бу­сы бе­лән кай­та тор­ган иде. Бу юлы аңа ке­ше­ләр шыг­рым бу­лып ту­лыр­га өл­гер­гән­нәр икән. Та­гын аяк өс­те ба­сып, кы­сы­ла-изе­лә кай­ты­ла ин­де. Яшь­ләр өл­кән­нәр­гә урын би­рү­не бе­лә­ләр­ме­ни хә­зер!

IV

— Ха­тын, син нәр­сә әй­тер­сең?— дип сүз баш­ла­ды ул кич­ке аш янын­да, сө­ек­ле­се­нә мө­рә­җә­гать итеп.

Алар­ның ба­ла­ла­ры ин­де үсеп җит­кән, ата бе­лән ана­ны ял­гыз кал­ды­рып, үз тор­мыш­ла­рын күп­тән ко­рып җи­бәр­гән иде­ләр. Икәү­дән-икәү ге­нә күз­гә-күз ка­ра­шып кал­ды­лар. Ире­нең со­ра­вын­нан соң, ха­ты­ны хәт­та ашау­дан өзе­леп, ни­дер сөй­лә­гән җи­рен­нән сүз­ләр оны­тып, аңа со­рау­лы ка­раш бе­лән тө­бәл­де. Га­мир Мәү­лә­то­вич әй­тә баш­ла­га­нын дә­вам итәр­гә ашык­ма­ды. Ара­да ур­наш­кан тын­лык, гү­я­ки ярыл­ган җир ни­чек ашы­гыч һәм ки­нәт ки­ңәя ба­ра, шу­лай ара­ла­рын­да уп­кын ха­сил ит­кән­дәй бу­лып то­ел­ды. Ха­ты­ны кем­нәр­нең­дер ае­ры­лы­шуы ту­рын­да сөй­лә­гән ва­кы­тын­да тук­та­лып кал­ган хә­лен­дә иде, шун­лык­тан, мон­дый чак­та шу­лай бит ин­де ул, “әл­лә, Хо­да­ем, без­гә дә бу бә­ла яный­мы” ди­гән ут­ның оч­кы­ны йө­рә­ге­нә үр­мә­лә­вен сиз­де­реп, йө­зен кә­фен­дәй агарт­ты. Ба­шы­на бү­тән төр­ле уй ке­рә ал­ма­вы аң­ла­шы­ла бу­лыр?

— Әл­лә, мин әй­тәм, без­гә дә Фән­нәр Ака­де­ми­я­се­нә әгъ­за-мөх­бир­лек­кә бул­са да га­ри­за би­реп ка­рар­га­мы?— дип, бу юлы ачыг­рак сөй­ләп, ки­ңәш­лә­шү эшен дә­вам ит­тер­де Га­мир Мәү­лә­то­вич, ха­ты­ны­ның уй­ла­ры агы­шын һәм тә­нен­дә­ге кан әй­лә­не­шен үз җа­е­на кай­та­рыр­га бу­лы­шып.

Дөнья берь­ю­лы ямь­лә­неп кит­те. Ха­ты­ны шат­лык хис­лә­ре­нә кү­мел­де. Әм­ма әле­гә бер ге­нә сүз дә ки­ңәш итеп әй­тә ал­мый иде әле ул.

— Әгъ­за бу­лып сай­ла­ну мәҗ­бү­ри тү­гел, әм­ма үзем ха­кын­да, фән­ни эш­лә­рем ту­рын­да бел­де­реп кую, фән­ни ка­за­ныш­ла­рым­ны күр­сә­теп алу ке­бек бер эш тө­сен алыр иде бу. Югый­сә ан­да­гы­лар ми­ңа игъ­ти­бар күз­лә­рен дә кыз­га­на­лар! — ди­де, сүз­лә­рен үз җай­ла­ры бе­лән бер-бер­се­нә ияр­теп.

Га­мир Мәү­лә­то­вич­ның бу ка­ра­рын ха­ты­ны да хуп­лап кар­шы ал­ды һәм, оны­ты­лып ки­теп, ирен­нән мон­дый адым­ны күп­тән көт­кән­ле­ген яшер­ми әй­теп бир­де. Ал­га та­ба эш­нең га­ри­за ил­теп би­рү бе­лән ге­нә чик­лән­мә­я­чә­ген, шак­тый күп до­ку­мент­лар һәм юл­лан­ма-тәкъ­дим ише кә­газь­ләр җый­нар­га ту­ры ки­лә­чә­ген сөй­ләп, Сә­хи Га­ли­мо­вич ке­бек ар­ка­сы нык­лы ке­ше бе­лән яры­шу мөм­кин бу­лыр­мы ди­гән фи­ке­рен әйт­те ире. Бөд­рә чәч­ле, ачык йөз­ле чи­бәр ха­ным ин­де бә­хет ко­я­шы­ның тор­мыш кү­ге­нә бал­кып кү­тә­ре­лә ба­ру­ын той­ган һәм аның әле тиз ге­нә ба­тар­га уй­ла­ма­вын хис итә баш­ла­ган иде ин­де. Бу ха­лә­те аңа ике­лә­нер­гә ирек бир­мә­де.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: