Хи­кәя-памф­лет 9 страница

Ха­лык бе­лән мин дә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ның сал­лы итеп җа­вап кай­та­ру­ын те­лә­гән идек тә, ул ба­ры тик ел­ма­еп кы­на ал­ды да, мөн­бәр­дән тө­шеп, уры­ны­на ба­рып утыр­ды. Аның үзен ты­ныч то­туы кай­бе­рәү­ләр­не үп­кә­ләт­те. Ал­га та­ба док­лад­лар төс­сез һәм та­гын әһә­ми­ят­сез то­е­ла баш­ла­ды­лар. Урын­нар да бу­шый төш­те. Ми­нем чы­гыш­ны шу­лай ук игъ­ти­бар би­реп тың­ла­ды­лар дип әй­тә ал­мыйм. Бу­ша­ган урын­нар­ның бер­се­нә ки­леп утыр­дым. Дөнь­я­ның кы­зы­гы кит­те сы­ман. Яным­да­рак уты­ру­чы ике яшь га­ли­мә кыз, ас­пи­рант­лар иде­ләр бул­са ки­рәк, без­нең мон­да ки­рә­ге­без дә юк, сүз­лә­ре­без­гә ко­лак са­лу­чы да кү­рен­мә­де ди­я­рәк сөй­лә­шеп ал­ды­лар һәм ты­ныч кы­на чы­гып кит­те­ләр. Алар өчен фән­ни мәсь­ә­лә­ләр­нең бө­тен­ләй дә әһә­ми­я­те юк иде бу­лыр­га ки­рәк.

IV

Кон­фе­рен­ци­я­нең йом­гак­лау уты­ры­шы һәм ка­ра­лар ка­бул итү, фи­кер алы­шу өле­ше бө­тен­ләй дә бул­ма­ды ди­яр­лек. Вә­карь­ле ди­рек­тор әфән­де, тор­ба эче­нә сөй­лә­гән ке­бек яка ас­ты­на гы­на ал­ты-җи­де җөм­лә әй­теп, эш­не йом­гак­лап та куй­ды. Ул гү­я­ки: “Иң шә­бе ми­нем док­ла­дым бул­ды, га­лим әфән­де­ләр!”— ди­гән ке­бек иде.

Ә ан­на­ры алар кон­фе­рен­ция ку­нак­ла­ры өчен мах­сус әзер­лән­гән та­бын­га кит­те­ләр. Исем­лек­тә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов юк иде бил­ге­ле. Ча­кы­рыл­ма­ган ку­нак­ның нин­ди хә­тәр икән­ле­ге ба­ры­быз­га да мәгъ­лүм.

Без бер­гә кайт­тык. Мин аңар­дан:

— Ал­тын Ур­да­да там­га сис­те­ма­сы бул­ган­лы­гын алар бел­ми­ләр­ме­ни соң?— дип со­ра­дым.— Бу бит мәк­тәп дә­рес­лек­лә­рен­дә үк бар!

Фа­зыл әфән­де ты­ныч кы­на кө­лем­се­рәп ал­ды, ан­на­ры әй­теп куй­ды:

— Бик ти­рән­гә ке­реп кит­кән­нәр, шу­ңа кү­рә­дер, ха­кый­кать­не кү­реп бе­тер­ми­ләр!

Ми­ңа да аның фи­ке­ре кы­зык­лы бу­лып то­ел­ды. Чын­нан да, ха­кый­кать өс­тә кү­ре­неп ят­мый­мы­ни ул?

Көз­ге ва­кыт иде. Без фән­дә “ф­лю­гер­лык” ха­кын­да да, карт­лык­ның яшь­лек­не “а­ша­вын” да, ягъ­ни, әү­вә­ле бер төр­ле рас­лап ки­леп, ан­на­ры аңа кап­ма-кар­шы фи­кер­ләр­не бә­ян итү­че га­лим­нәр ха­кын­да да сөй­ләш­тек. Ул:

— Фән­нең үсе­ше, го­му­мән иҗа­ди үсеш­нең төп ка­ну­ны шун­дый ин­де аның — мо­ңа ка­дәр­ле бул­ган, та­был­ган гый­лем­не ин­карь ит­ми­чә, яңа­сы ту­мый. Шул ин­карь итү­дә ха­кый­кать ачык­ла­на,— дип аң­ла­тып бир­де.

Аның бе­лән җи­ңел ки­леш­тем. Юк, шу­лай ки­рәк бул­га­ны өчен тү­гел, бәл­ки шу­лай бу­лу­ын та­ну­ым ар­ка­сын­да.

Шә­һәр урам­на­ры буй­лап фа­ра­ла­рын­да ут ка­быз­ган ма­ши­на, трам­вай һәм ав­то­бус шәү­лә­лә­ре йө­ге­рә тор­ды­лар. Яф­рак­лар әле ко­е­лып бет­мә­гән, йом­шак һәм җи­ңел­чә яң­гыр да үзе­нең яу­га­нын сиз­дер­мәс­кә ты­ры­шып си­бә­ли. Мин ин­де фән ту­рын­да сөй­лә­шү­не кал­ды­рып то­рыр­га ни­ят­ләп ба­рам. Фа­зыл әфән­де үз уе бе­лән ат­лый. Без­нең кар­шы­га та­ба төр­ле-төр­ле ха­ным­нар агы­ла. Узып ки­тә то­ра­лар. Ка­зан­да ха­лык биг­рәк­ләр дә сы­лу ин­де!

— Фа­зыл! Хә­ер­ле кич! Сез­ме дип ки­ләм!

Без бе­раз­га тук­тал­дык. Ми­нем бе­лән исән­лә­шү­че бул­ма­ды. Фа­зыл әфән­де­не дә­шеп тук­тат­кан ха­ным­ны тан­ма­дым. Бел­гән ке­шем тү­гел иде. Хә­ер, йө­зе аер­ма­чык кү­рен­мә­де, та­вы­шы да ят. Җит­мә­сә әле: “Шә­һәр ут­ла­ры­ның як­ты­сын­да да та­ный­лар үзен ха­тын­нар!”— ди­я­рәк уй­лап өл­гер­дем.

— Мин кай­та то­рыйм!— ди­дем шун­да Фа­зыл әфән­де­гә.

— Ашы­га­сыз­дыр,— ди­де ул,— хә­ер­ле юл! Бәл­ки та­гын оч­ра­шыр­быз әле!

Озак уй­ла­нып кайт­тым. Ми­нем кү­ңел­дә бу кон­фе­рен­ци­я­нең йом­гак­ла­ры шәй­лә­нә баш­ла­ды­лар. Ул ни ба­ры­сы бер­ни­чә сүз­дән ге­нә гый­ба­рәт иде: мон­дый гыйль­ми уты­рыш­лар нәр­сә­гә ки­рәк?

Күп­ләр ул кон­фе­рен­ци­я­ләр­гә док­лад­ла­рын ашык-по­шык кы­на язып әзер­ләп ки­лә­ләр, яи­сә әл­лә кай­чан языл­ган, әм­ма ке­ше кү­зен­нән чит­тә кал­ган дип бе­леп, бер үк док­лад­ны җи­ден­че кат укып чы­га­лар. Ку­ел­ган, кү­тә­рел­гән мәсь­ә­лә­нең асы­лы­на тө­шәр­гә ом­ты­лу­чы Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов ке­бек­ләр бе­рән-сә­рән ге­нә бит алар фән дөнь­я­сын­да да!

Шун­да күз ал­дым­да як­ты нур бал­кып ал­ган­дай бул­ды. Акы­лым ачы­лып кит­те. Әйе, әйе, бу кон­фе­рен­ци­я­ләр Фа­зыл Код­рә­тов ке­бек бе­рән-сә­рән ге­нә бул­ган чын га­лим­нәр­нең фи­ке­рен тың­лар өчен оеш­ты­ры­ла! Ал­тын бөр­те­ген дә ком­нар­ны юа-юа эз­ли­ләр тү­гел­ме соң?

Әм­ма ты­ныч­ла­ныр­га һәм бу як­ты уем­нан ваз ки­чәр­гә өл­гер­дем. Әгәр дә ул фи­ке­рем дө­рес­кә чык­кан бул­са, Фа­зыл Код­рә­тов­ның уры­ны да­и­ми түр­дә һәм үзе дә, сү­зе дә хөр­мәт­тә йөр­те­лер­ләр иде бит!

Мин та­гын фән­нән ерак­лаш­тым. Тор­мы­шым үз җа­ен­да, гү­я­ки ка­мыш­лар ара­сын­нан ак­кан инеш ке­бек, ты­ныч кы­на ба­ра бир­де. Ә кон­фе­рен­ци­я­ләр оеш­ты­ры­луы, бу­луы ха­кын­да һа­ман да хә­бәр­ләр га­зе­та­лар­да ки­лә тор­ды­лар, док­лад­лар һәм чы­гыш­лар да сөй­лә­нә бар­ган­нар­дыр ин­де. Алар­ның эшен­дә кат­на­шыр­га те­лә­гем әле­гә уян­ма­ды. Элек­ке­чә үк инс­ти­тут­та укы­та би­рәм. Без­нең ка­фед­ра­да гы­на тү­гел, гый­лем йор­ты са­нал­ган фән учак­ла­ры­ның бе­рәр­сен­дә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов ке­бек, һич югы аның кү­лә­гә­се исәп­лә­нер­лек бе­рәр га­лим­не атый алам­мы? Һәр­хәл­дә ан­дый­ны бел­мим. Без­дә сту­дент­лар Код­рә­тов­лар­дан бе­лем ал­мый.

Ә Фа­зыл әфән­де ха­кын­да күп­тән ин­де чит ил­дә яши икән дип ишет­тем. Аның лек­ци­я­лә­ре тө­ше­мә дә кер­мә­гән Гар­вард­та да, Сар­бон­на­да да бу­луы ха­кын­да олы га­зе­та­лар­дан укы­га­ным бар. Чит­лек ише­ге ачы­лу­га, асыл кош­лар оч­ты­лар да кит­те­ләр — дө­рес тү­гел­ме­ни?

Бә­хет­ле ул. Ми­ңа ан­дый бу­лу­ны Хо­дай на­сыйп ит­мә­гән­дер ин­де. Сту­дент­ла­рым да лек­ци­я­лә­рен ме­нә ан­нан тың­лар­га ти­еш иде­ләр тү­гел­ме?

16 ок­тябрь, 2007 ел.

КҮЗ­ЛЕ БҮ­КӘН­НӘР

Хи­кәя-памф­лет

I

Ке­ше­ләр­нең бер-бер­се­нә ох­шаш бу­лу­ла­ры баш­ка­лар­да бу­таш­ты­ру ту­ды­ру­чан. Биг­рәк тә йөз­лә­ре, кы­я­фәт­лә­ре бе­лән үза­ра тар­тым су­рәт­тә икән­нәр, алар­ны та­ны­мый­ча, бу адәм шул, шу­шы­дыр, ди­я­сең. Ә ул баш­ка­сы бу­лып чы­га. Кай­ва­кыт­та күп­лә­ре­без фа­ми­ли­я­дәш ке­ше­ләр­не ту­ган­нар исә­бен­дә, бер­се — яшь, икен­че­се — карт икән, ата­лы-ул­лы дип йөр­тә. Бе­лә­без, та­ный­быз, имеш. Бак­сак, алар бө­тен­ләй үза­ра дош­ман да икән­нәр әле! Ме­нә си­ңа “а­та­лы-ул­лы”!

Ярый, ул ка­дә­ре­се шу­лай да бул­сын ди, әм­ма бит әле аның үза­ра ох­шаш ке­ше­ләр­дә шу­ны­сы да ки­леп чы­га: бер­се­нең шөһ­рә­те икен­че­се­нә ия­реп куя, гү­я­ки бә­хет­лә­ре үз­лә­ре­нең ия­лә­рен бу­та­ган сы­ман ки­леп чы­га.

Сез мо­ңа ышан­мый­сыз­дыр ин­де? Мин дә нәкъ сез­нең ке­бек уй­лый тор­ган идем аны, әм­ма ял­гыш­кан­мын. Хо­дай­ның хик­мәт­ле эш­лә­рен аң­ла­тып та, тө­ше­неп тә бе­те­реп бу­ла­мы соң? Әл­бәт­тә һич юк!

Укыт­кан сту­дент­ла­рым ара­сын­да ике иге­зәк кыз бар иде. Алар­дан, кы­зык­сы­нып:

— Сез­не әти-әни­лә­ре­гез кай­сы­гыз­ның кем икән­ле­ген та­ный­мы?— дип со­ра­дым. Исем­нә­рен дә тап­кан­нар бит: бер­се — Эль­ви­ра, икен­че­се — Эль­ми­ра, нәкъ за­ман­ча!

Кыз­лар кө­леш­те­ләр.

— Дө­ре­сен бе­лә­сем ки­лә иде. Һич яшер­ми әйт­сә­гез иде?— дип ка­бат үтен­дем, алар­ның ми­не дә ша­яр­тыр­га те­ләк­лә­ре бар­лы­гын аң­лап.

Җа­вап бир­де­ләр:

— Әйе, бу­тый­лар иде,— ди­де­ләр.— Бу хәл бул­ма­сын өчен бе­ре­без­гә кы­зыл бант, икен­че­без­гә ал­су бан­тик бәй­ли­ләр иде.

— Әм­ма Эль­ми­ра­га бү­ген кы­зы­лын бәй­лә­сә­ләр, ир­тә­гә ми­не, ул дип бу­тап, шул кы­зыл бан­тик­ны ми­нем чә­че­мә та­га иде­ләр.

— Сез Эль­ви­ра ин­де, әйе­ме?— ди­дем, гү­я­ки та­ныйм­дыр сы­ман кы­я­фәт чы­га­рып.

— Әйе,— ди­де ул.

Әгәр дә им­ти­хан­нар­га бер­се уры­ны­на икен­че­се кер­сә, ни­чег­рәк бу­ла­сын кү­зал­ла­дым. Со­рар­га­мы үз­лә­рен­нән бу хак­та дип уй­ла­дым. Бу төп­че­нү­ем алар­ның ко­ла­гы­на шу­лай эш­ләр­гә пы­шыл­дау бул­ма­сы?

Тиз­дән ши­гем рас кил­де, бил­ге­ләр­не алар­га бу­тап куй­дым: бер­се­нә ку­я­сы “биш­ле” икен­че­се­нә на­сыйп иде. Бу га­дел­сез­ле­ге­мә хәй­ран ит­тем. Ул гы­на да тү­гел: “А­лар го­мер буй­ла­ры­на ке­ше­ләр­не бу­та­лыр­га мәҗ­бүр ит­те­реп яшәр­ләр бит ин­де! Алар­ны бу­тап адәм­нәр тә­мам ап­ты­рар­лар ин­де!”— дип, ят­лар­ның хәс­рә­те­нә дә би­ре­леп ал­дым.

Ә ан­дый, бу­та­лу-бу­та­лу ке­бек хәл­ләр бул­га­лый икән ул. Мо­ның бе­лән Ал­ла­һы тә­га­лә без­нең “күз­ле бү­кән­нәр” бу­лу­ы­быз­ны рас­лый гы­на тү­гел­ме соң?

II

Мөн­теш Хә­ли­лен Язу­чы­лар Бер­ле­ге­нә ал­ды­рыр­га ки­рәк­лек­не дау­лап йөр­гән ке­ше­ләр ара­сын­да, яшь бул­са да, ин­де бер­ни­чә әсә­ре бе­лән исе­мен та­ны­тыр­га өл­гер­гән Хә­ким Ни­я­зов, бел­гә­нем­чә, иң кау­дар­лы ке­ше бул­ды. Мо­ңа без га­җәп­лә­нер­гә ти­еш тү­гел идек. Хәт­та бер ана­дан, бер ата­дан ту­ган һәм бер­гә үс­кән оя ба­ла­ла­ры да төр­ле кы­я­фәт­ләр­гә ке­реп бе­тә­ләр, гү­я­ки якын тү­гел хәт­та ерак ту­ган­нар да тү­гел­ләр. Бу ке­ше — мо­ны­сы­ның бер­ту­ган абый­сы ди­сә­ләр, ышан­мый­ча ап­ты­рап ка­ла­сың. Ә Хә­ким Ни­я­зов­ның хә­лен без аң­лый идек: ни­гә кау­дар­лан­ма­сын, үзе­нең эне­кә­шен Бер­лек­кә алып ки­лер­гә ты­ры­ша бит. Тик ме­нә ниш­ләп ул Мөн­теш Хә­лил исе­мен йөр­тә?

Ми­ңа:

— Ул аның псев­до­ни­мы!— ди­де­ләр. Ягъ­ни, ял­ган им­за­сы бу­лып чы­га.

Язу­чы­лар Бер­ле­ген­дә ту­ган-ту­ма­ча­лык­ны сөй­ми­ләр, мин дә өнәп бе­тер­мим. Шу­лай да Мөн­теш Хә­ли­лен “та­лант­лы” ди­ләр бит. Ши­гырь­ләр яза. Дө­рес, Хә­ким Ни­я­зов­ны да ул ка­дәр бе­леп бе­тер­мим. Аны­сы да яза бу­гай, та­ныл­ган әсәр­лә­ре бар, ди­ләр. Һәр­хәл­дә тел­ләр­дә шу­лай­рак йө­ри. На­чар яз­са, аны Бер­лек­кә ал­мас иде­ләр. Без бит, язу­чы­лар, үзе­без ки­тап­лар язып чы­гарт­тыр­сак та, бер-бе­ре­без­нең әсәр­лә­рен укып тор­мый­быз бу­гай, чөн­ки, бе­лә­сез­дер, баш­мак­чы­ның — баш­ма­гы, бал­та ос­та­сы­ның үз өе бул­мый. Шу­ның ке­бек язу­чы да — ки­тап укы­мый.

Хә­ер, ба­ры­сы ха­кын­да да алай ук кис­те­реп әй­тә ал­мыйм, бәл­ки ара­да укый тор­ган­на­ры да бар­дыр. Ала­ры ин­де итек­ле итек­че­ләр, баш­мак­лы баш­мак­чы­лар ми­са­лын­да­лар, ягъ­ни мә­сә­лән!

III

Бер­ва­кыт ав­то­бус­та кай­тып ки­ләм. Ка­рыйм, Мөн­теш Хә­ли­ле дә ан­да ба­ра. Ин­де та­ныш­лы­гы­быз да юк тү­гел. Ул да кү­реп ал­ды, олы ба­шын ке­че итеп, яны­ма­рак кил­де. Кул би­ре­шеп кү­реш­тек.

— Сез­не Язу­чы­лар Бер­ле­ге­нә ала­сы иде,— дим.

Ел­мая.

— Мин ин­де кер­дем!— ди.— Рәх­мәт Арыс­лан Га­ли­мов­ка, аның яр­дә­ме күп ти­де!

Әйе шул, Арыс­лан Га­ли­мов­ка сук­мак­ны егет са­ла бел­де. Хә­ким Ни­я­зов шу­шы Мөн­теш­не Бер­лек­кә кер­тү өчен ты­ры­шып йөр­де, ә Арыс­лан Га­ли­мов ма­ен-кай­ма­гын, ба­лын, итен чу­мыр­ды. Нәр­сә әйт­мә­сен­нәр, язу­чы­лар алар са­нау­лы ха­лык, ни-нәр­сә­ләр­не кы­лып-ма­таш­ты­рып йө­рү­лә­ре кү­ре­неп, си­зе­леп, бе­ле­неп, сөй­лә­неп то­ра.

— Ки­чә те­ле­ви­зор­дан ши­гырь­ләр укы­ды­гыз. Бик яра­тып тың­ла­дым. Та­лан­ты­гыз­га сок­лан­дым!— ди­дем аңар­га, сүз­лә­рем­не чын кү­ңел­дән сөй­ләп. Әле ку­әт­ле чык­сын­нар өчен “бил­лә­һи” дип тә өс­тә­мә­дем­ме икән?

Ә ул һа­ман ел­мая. Рәх­мәт әй­тер­ме, ди­сәм:

— Мин тү­гел идем лә, Хә­ким Ни­я­зов иде,— ди.

Тә­нем­не гү­я­ки зәң­ге­лә тот­ты. Бе­ра­ра кү­гә­ре­неп кал­дым. Ан­на­ры ка­бат ел­май­дым да:

— Ә, әйе шул,— ди­дем.— Ох­ша­ган­сыз, ту­ган­нар үза­ра ох­шаш бу­ла­лар!— ди­я­рәк, “бик бө­ек” сүз әйт­тем. Тик ул:

— Без ту­ган­нар да, кар­дәш­ләр дә тү­гел!— дип, күз­гә ка­рап кө­леп то­ра бит.

Ярый әле аның тук­та­лы­шы­на ки­леп җит­кән­без икән: ав­то­бус­тан тө­шеп кал­ды. Ә мин уй­ла­нып ба­ра бир­дем. Мө­га­ен бу миз­гел­дә бө­тен дөнья бер төс­тә, бер рә­веш­тә, бер сый­фат­та сы­ман то­ел­ган­дыр. Җәй ба­шы бит, бар­лык ти­рә-юнь яшел­лек­кә тө­рен­гән, шә­һә­ре­без үза­ра иге­зәк­ләр ке­бек ба­сып тор­ган йорт­лар­дан гы­на гый­ба­рәт, урам­на­рын­да да бер ка­лып­тан чык­кан баш­мак­лар, кир­печ­ләр, итек­ләр ке­бек ма­ши­на­лар йө­ге­рә. Стан­дарт­лар за­ма­ны шул. Ке­ше­ләр дә үза­ра ох­шаш­мый кал­мас­лар. Әнә кы­тай­лар, тө­рек­ләр, негр­лар ни­чек бо­дай бөр­тек­лә­ре ке­бек кү­ре­нә­ләр, бер-бер­сен­нән алар­ны ае­рып та­нуы да мөм­кин тү­гел. Ярар, тө­ре­ге әл­лә кем тү­гел әле, алар­ның кы­я­фәт­лә­ре­нә күз­ләр кү­не­геп ки­лә, ә ул вь­ет­нам ка­ве­ме әһел­лә­рен ни­чек бу­сы — ул, мо­ны­сы — те­ге дип бе­лер­гә мөм­кин? Сөй­лә­шү­лә­ре дә чып­чык­лар­ны­кы ке­бек бу­лып, чыр­кыл­дау сы­ман ише­те­лә шу­шы без­гә та­гыл­ган ев­ро­па­лы ко­лак­ла­ры­быз­га.

IV

Мөн­теш Хә­лил­не ав­то­бус­та баш­ка оч­рат­ма­дым. Бер ми­нистр­лык­та зур тү­рә уры­ны­на үр­мә­лә­гән, ди­де­ләр. Мо­ңа бе­раз ап­ты­раб­рак та йөр­дем. Хә­бәр­дар­лы­гым җит­кән ка­дәр бе­лә идем: без­нең ул Мөн­теш әфән­де­без учас­ток инс­пек­то­ры бу­лып эш­ләп, ахыр­да отс­тав­ка­га чык­кан икән­ле­ген. Дө­рес бул­ма­ды ми­кән­ни? Мин бит аны, ул ишет­кән­нә­ре­мә та­я­нып, кы­зыл по­гон­лы хә­лен­дә, тә­мам хы­ял­ла­нып, эш­сез­лек­тән ши­гырь­ләр чы­га­рып ят­кан дип бе­лә идем. Әле ул ка­ра ыс­пай чәч­лә­ре, таш­тан юы­нып эш­лә­гән сый­фат­лы би­те-кы­я­фә­те ин­де ми­ли­ция фу­раж­ка­сын­нан баш­ка күз ал­ды­на кил­ми иде. Ме­нә бит дөнь­я­лар ни­чек, кай­сы­дыр авыл ра­йо­нын­да клуб­лар өчен­ме җи­тәк­че ро­лен дә баш­ка­рыр­га өл­гер­гән, ди­де­ләр. Һәм ме­нә ми­нистр­лык­та үзе­нә би­ек урын тап­кан.

Хә­ер, ул ми­нистр­лык­лар­да бул­га­ла­га­ным бар. Алар­да кем­нәр ге­нә эш­лә­ми, ба­ры­сы да күз­ле-баш­лы, ба­ры­сы да җа­вап­лы­лык­ны үз өс­лә­ре­нә алып тор­мый­ча гы­на “тар­тып” ба­ру­чы­лар. Эш­лә­рен дә кү­реп бе­ләм: үз­лә­ре­нә буй­сын­ган, ягъ­ни үз­лә­ре җа­вап­лы­лы­гын­да­гы хез­мәт юнә­леш­лә­ре бу­ен­ча әү­вә­ле йөк­лә­мә-план­нар­ны җы­еп ала­лар, ан­на­ры шу­лар бу­ен­ча от­чет-җа­вап­ла­рың­ны ки­те­рә­сең, алар­ны бер­гә тер­ки­ләр, го­му­ми­ләш­те­рә­ләр, юга­ры­да­гы­лар­га тап­шы­ра­лар. Йөк­лә­мә һәм үтә­леш ел­лык, квар­тал­лык, ай­лык һәм ат­на­лык­лар­га бү­ле­нә­ләр. Кыс­ка­сы, бер дә эш­сез утыр­мый­лар, шул кә­газь­ләр нир­гә­сен­дә ил­не ал­га әй­ди­ләр.

Мөн­теш әфән­де­не эш өс­тә­ле ар­тын­да күз ал­ды­на ки­тер­дем. Ул ни­гә­дер учас­ток ми­ли­ци­о­не­ры яра­тып кия тор­ган кы­зыл бил­ле фу­раж­ка­дан иде, бер юл ши­гырь язу­га, ке­ше-ма­зар күр­мә­де­ме дип, өс­тәл тарт­ма­сы­на тиз ге­нә са­лып куя да, бе­раз­дан ка­бат ала, тәм­ләп укып ка­рый, ан­на­ры та­гын шу­шы хәл ка­бат­ла­на да ка­бат­ла­на сы­ман.

Тиз­дән аның ул әсәр­лә­ре ки­тап-ки­тап бу­лып ха­лык­ка бас­ты­ры­лып чы­га­ры­ла­ча­гын, төр­ле тел­ләр­гә за­каз бе­лән тәр­җе­мә ите­лә­чә­ген дә бе­ләм. Та­гын да ыша­ны­чым зур: Хә­ким Ни­я­зов­ны оныт­мас, аңа да яр­дә­ме ти­яр!

Һәм ме­нә мо­ны­сын­да ял­гыш­тым.

Эш­лек­ле офис­та идем. Хез­мәт кө­нем шун­да үтә. Кү­зе­мә кү­ре­нә­ме дип то­рам: кар­шы­ма Мөн­теш әфән­де үз шәх­си пер­со­на­сы бе­лән ки­леп бас­ма­сын­мы! Сүз­лә­рен кыс­ка һәм эш­лек­ле тот­ты:

— Сез­нең ке­бек та­ныл­ган жур­на­лист үз фи­ке­рен әй­тер­гә ти­еш! Арыс­лан Га­ли­мов­ның сез­гә дә фай­да­сы ти­гән дип бе­ләм. Ул сез­нең ту­ры­да ях­шы фи­кер­дә. Аны бы­ел дәү­лә­те­без­нең ла­ек­лы пре­ми­я­се­нә тәкъ­дим ит­тек. Мә­ка­лә язу­ы­гыз со­ра­ла!— ди­де, гү­я­ки шун­да хәт­та өс­тәл дә су­гып.

Эш бүл­мәм­дә ярый әле хез­мәт­тәш­лә­рем юк ва­кыт иде, алай-бо­лай кү­реп кал­са­лар, оя­тың­ны кая ку­яр­сың? Ка­ра нин­ди мәгъ­рур йөз, нин­ди шәп тон, нин­ди мәр­тә­бә!

Шу­лай да әй­тә ал­дым:

— Мак­тап языйм­мы­ни?

— Ба­ры мак­тап кы­на! Арыс­лан Га­ли­мов ага­ны бе­лә­сез, күп су­гыл­ды, күп кый­нал­ды. Ин­де рә­хәт­кә чы­гар­га ти­еш. Мин, ша­гыйрь бу­лып та­ныл­гач, шу­ны эш­ләр­мен дип үз ал­ды­ма сүз бир­дем. Бу эш­кә то­ты­ныр­га ва­кыт!

Аның бу сүз­лә­ре кү­ңе­лем­не өшен­дер­де. Шу­лай да аңа, кы­ю­лы­гым җи­теп, ки­ңәш би­рә­се ит­тем:

— Хә­ким Ни­я­зов бе­лән сөй­лә­ше­гез әле. Ул язып ки­тер­сә, бас­ты­рыр­быз! Ка­лә­ме ях­шы, фи­ке­ре дө­рес! Ва­кы­тым шун­дый­рак чак,— ди­дем. Ә эч­тән ге­нә: “Э­шең ба­рып чык­мас­ка то­ра!” дип, мә­кер­ле уй­ның ял­кын­лы утын йө­герт­тем.

Кап­кы­ны­ма кап­ты бит бу: ри­за­лаш­ты. Рәх­мә­тен йот­ты да чы­гып кит­те. Ә бер ат­на ди­гән­дә Хә­ким Ни­я­зов ки­леп җит­те. Мин аңа кү­тә­ре­леп ка­рап куй­дым: күр әле мо­ны, чын­нан да Мөн­теш бе­лән биг­рәк ох­шаш­лар икән!

Үзе­нә дә шул хак­та әйт­тем. Җә­е­леп бер көл­де. Бө­тен­ләй дә дөнь­я­ның төр­ле та­раф­ла­рын­нан икән­нәр, җит­мә­сә бер­се ми­шәр та­и­фә­сен­нән, икен­че­се — Ка­зан ар­тын­нан. Ме­нә бит Хо­да­ның хик­мәт­лә­ре нин­ди!

Хә­ким Ни­я­зов­ка Арыс­лан Га­ли­мов­ның иҗа­ты бер дә оша­мый дип бе­лә идем, ә ул шун­дый итеп, шун­дый итеп яз­ган, хәт­та бө­ек да­һи ясап бе­тер­гән.

V

Мөн­теш әфән­де кү­тә­ре­лә бар­ган са­ен Хә­ким Ни­я­зов­ның мәр­тә­бә­се юк­ка чы­га то­ру­ын без баш­та­рак той­ма­дык, әм­ма ал­га та­ба ул нык си­зе­лә, хәт­та су­кыр күз­гә дә кү­ре­нә, саң­гы­рау ко­лак­ка да ише­те­лә баш­ла­ган ва­кый­га­лар тез­мә­се­нә әве­рел­де. Бу хәл­ләр­гә хәй­ран ит­ми мөм­кин тү­гел. Ме­нә си­ңа яз­мыш ша­яр­туы!

Без­нең Хә­ким әфән­де­без ни­ги­лист иде. Арыс­лан Га­ли­мов­ны мак­тап яз­га­нын укы­гач та, мон­да нәр­сә­дер баш­ка сә­бәп­ләр бар ах­ры­сы дип уй­ла­ган идем, аның кү­ңе­ле ми­не­кен­нән дә ал­да­рак си­зен­гән бул­ган икән. Мөн­теш Хә­лил тиз­дән ни­гә­дер Хә­ким Ни­я­зов­ны юк итү эше­нә ке­реш­те. Иң бе­рен­че итеп ки­та­бын нәш­ри­ят пла­нын­нан сыз­ды­рып ат­тыр­ды, дәү­ләт за­ка­зы бе­лән бас­ты­ры­лу­чы­лар исем­ле­ге­нә бү­тән ке­ше­не­кен ки­те­реп тык­ты. Ул уты­рыш­та мин дә бар идем. Юк, Арыс­лан Га­ли­мов­ны­кын да тү­гел, бел­мә­де­гез: үзе­не­кен! Мон­да дә әле әл­лә нәр­сә уй­ла­ма­дык. Кем­нең ку­лын­да — шу­ның авы­зын­да, ди­гән­дәй, баш ка­ты­ра­сы тү­гел, без­гә нәр­сә, Мөн­теш­не­ке ни дә, Ни­я­зов­ны­кы ни — чы­га тор­сын! Алар бер-бер­се­нә ко­ма­чау ит­ми­ләр. Ни­я­зов­ның да­нын Мөн­теш Хә­лил ур­лый ал­мый, ә Мөн­теш­не­ке Хә­лил­гә буш­ка да ки­рәк тү­гел!

Әм­ма да алай бар­мый икән әле бу дөнья ди­гән­нә­ре. Те­ле­ви­зор­ны ач­тым, бе­рәү ши­гырь укый. Мин аның Мөн­теш икә­нен та­нып тың­лап уты­рам, ха­ты­ным әй­тә:

— Бул­ма­ган­ны! Хә­ким Ни­я­зов хә­зер шу­шын­дый юк-бар ши­гырь­ләр яза баш­ла­ды­мы­ни? Кая тә­гә­ри без­нең та­тар әдә­би­я­ты?— ди.

Мин аң­ла­тып ка­рыйм, Мөн­теш бе­лән Ни­я­зов­ның төр­ле ке­ше­ләр бу­лу­ын әй­тәм. Ә ул сүз­лә­ре­мә тү­гел, күз­лә­ре­нә ыша­на. Та­тар бит. Кем әйт­меш­ли: “Та­тар маң­гай кү­зе бе­лән күр­гән­не ге­нә хак дип бе­лә!”

Бу кич­не Ни­я­зов­ны ша­гыйрь­лек­тән сы­зып таш­лау­чы­лар бер ул гы­на бул­ма­ган икән. Хәт­та жур­на­лист хал­кы да икен­че көн­не ко­лак итем­не ашап бе­те­рә яз­ды:

— Кот чык­кы­сыз,— ди­ләр,— оят! Хә­ким Ни­я­зов ни­чек шун­дый “шар­ла­танс­кий ши­гырь­ләр” яза баш­ла­ган? Ни­чек аны те­ле­ви­зор­дан күр­сә­тер­гә мөм­кин?

Әү­вә­ле алар­га ак бе­лән ка­ра­ны бу­тау­ла­рын әй­теп ка­ра­дым, ан­на­ры:

— Әй, сөй­лә­не­гез лә!— дип, сүз­лә­ре­нә ку­лым­ны сел­тә­дем.

Бу ин­де Хә­ким әфән­де­нең аб­руе бө­тен­ләй бе­тү­гә та­ба юл алу­ның ба­шы иде. Мин мо­ны да соң­рак аң­ла­дым. Хә­ер, ва­кы­тын­да тө­ше­неп өл­гер­гән бул­сам да, аны як­лау өчен таш­лан­сам да, ул ты­рыш­лык­ла­рым ба­та бар­ган ке­ше­гә яр­дәм­гә дип са­лам таш­ла­вым бер бу­ла­чак иде. Ни фай­да?

VI

Әйт­кән идем бит, ке­ше­не үз бә­хе­те дә та­ны­ма­са, баш­ка адәм бе­лән бу­тап ин­те­гер­гә мөм­кин дип. Һай шу­лай икән ул, шу­лай икән! Хә­ер, мо­ңа ыша­нуы авыр. Мин дә ышан­мый идем. Әм­ма ту­ры ки­лә, ниш­ли­сең бит!

Бәл­ки мин күп нәр­сә­не төп­тән бе­леп тә бе­тер­мим­дер? Шу­лай да фи­кер йөр­тер­гә ха­кым бар­дыр сы­ман. Үзем­нең зур акыл ия­се тү­гел­ле­гем­не дә бе­ләм, аң­лыйм. Дө­рес­рә­ге, шыр ти­ле­ле­гем бар, аны­сы. Шу­ңа кү­рә тор­мыш­та яшәр­гә ке­ше­ләр­не өй­рә­тер­гә алын­га­ным юк. Ми­нем гә­җит-жур­нал эшен­дә һәм язу­чы­лык­та аз­мы-күп­ме мәр­тә­бәм, дә­рә­җә­ле исе­мем бу­лу­ның сә­бә­бен дә уку­чы­ла­рым бе­лә­дер: за­ма­нын­да Дәү­ләт имин­ле­ге бе­лән бәй­ле Ко­ми­тет­ның “кың­гыр” эш­лә­ре ха­кын­да мә­ка­лә­ләр яз­дым, шу­ның фай­да­сы ти­де. Алар­ны, дө­ре­сен ге­нә әйт­кән­дә, бө­ек рус мил­лә­те­нең ил­не төп­тән ка­е­рып би­тәр­ләп таш­ла­ган жур­на­лист­ла­ры­на ия­реп, алар­ның фи­кер­лә­ре­нә би­ре­леп ки­теп ке­нә, ми­сал­лар­ны үз җир­ле­ге­без­дән ал­га­лап кы­на яз­ган идем. Шул да җи­тә кал­ды. Ха­лык ярат­ты. Көн ка­да­гы­на су­гу­чы мә­ка­лә­ләр бу­лып кит­те­ләр. Аны­сы — ми­нем бә­хет, ә күп­ләр­гә ул да тә­те­мә­де. Ни­чә­мә ка­ләм әһе­ле әле бү­ген дә үз исе­мен дан­лау өчен әл­лә нәр­сә­ләр май­та­рып ка­рый­лар, сук­мый бит шу­лар­ның сә­гать­лә­ре, сук­мый. Ка­дак­ла­ры кәк­рәя.

Ул ва­кыт­лар­да, ягъ­ни Дәү­ләт ими­ни­я­те Ко­ми­те­ты егет­лә­ре ха­кын­да яз­ган­на­рым­да, бик алай җә­е­леп кит­мәс­кә бер нәр­сә мәҗ­бүр ит­те: бу оеш­ма әле һа­ман да иле­без­нең бү­ге­нен-ки­лә­чә­ген хәл итү өчен ты­ры­шып эш­ли, ке­ше­ләр­не урын­га кү­тә­рү­не кү­зә­теп бар­ган ке­бек, бу про­цесс­лар­да һәм про­це­ду­ра­лар­да ак­тив кат­на­ша, һәр кан­ди­да­ту­ра­ны үз илә­ге аша уз­ды­ра, бә­я­ли, “а­як­ла­ры ак­сар­лык икән”, ан­дый­лар­ны “у­рам­га чы­га­рып таш­лый”. Шу­ңа кү­рә дә имин­лек, һәм нин­ди ге­нә әле, дәү­ләт, ил имин­ле­ге са­гын­да то­ру­чы Ко­ми­тет бит ул. Ан­да­гы егет­ләр, алар­ның “у­ен­на­ры” бе­лән исәп­ләш­мә­сәң, кө­нең­нең ни­чек бет­кә­нен бел­ми һәм сиз­ми дә ка­ла­сың. Иң җит­ди урын­нар­га “к­лю­че­вой”, ягъ­ни төп бу­ын урын­нар­га ки­рәк­ле ке­ше­не шу­шы Ко­ми­тет та­бып куя һәм, һәр­хәл­дә, ан­дый ыша­ныч­лы зат­лар ба­ры тик алар­ның үз ара­ла­рын­нан та­бы­ла то­ра­лар. Әгәр дә шу­шы Ко­ми­тет бул­ма­са, әл­лә кай­чан бу­та­лы­шып, са­та­шып, та­ла­шып бет­кән бу­лыр идек. Шу­ның өчен ге­нә дә ан­дый өрәк ки­рәк, имеш!

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: