Хи­кәя-памф­лет 8 страница

— Рәх­мәт сез­гә!— дип, аның җил­кә­сен­нән ба­ла­сы­тып как­ты һәм ки­теп бар­ды. Ул бу ва­кыт­та гү­я­ки: “Рәх­мәт сез­гә, мин­нән чын йө­зе­гез­не, кем­ле­ге­гез­не һич­ни­чек яше­рә ал­ма­вы­гыз өчен!”— дип әйт­кән ке­бек иде.

Ә ни­гә, чын­нан да шу­лай тү­гел­ме­ни? Га­мир Мәү­лә­то­вич­ның кар­шы­сы­на ки­леп хә­зер алар­ның кай­сы бер-бер сүз әй­тер­гә ба­тыр­чы­лык итә­чәк? Оят­ла­ры бул­мау­ны күр­сәт­сен­нәр­ме­ни? Ул бит алар­ны хә­зер үтә кү­реп то­ра. Ме­нә бү­ген чын йөз­лә­ре ге­нә тү­гел, нин­ди га­лим бу­лу­ла­ры да ачыл­ды. Алар фән­не сай­ла­ды­лар бит. Га­мир Мәү­лә­то­вич тү­гел, бәл­ки үз­лә­ре аның кар­шын­да “я­лан­гач” кал­ды­лар! Аның рәх­мә­те — ул бит мыс­кыл­лан­ган ке­ше­нең рәх­мә­те! Ә хак­сыз мыс­кыл­лан­ган ке­ше­нең рәх­мә­те рән­җеш­нең дә рән­җе­ше ул, рән­җе­тү­че­ләр­гә Ал­ла­һы тә­га­лә­нең ка­һә­рен ки­те­рә­чәк рән­җү сүз­лә­ре бит ул!

Га­мир Мәү­лә­то­вич кир­печ-кир­печ итеп са­лып те­зел­гән таш урам буй­лап ат­ла­ды. Мон­дый ва­кыт­та иң якын ке­шең ге­нә хәс­рә­тең­не ур­так­ла­ша ала. Шун­да Га­мир Мәү­лә­то­вич ке­сә те­ле­фо­нын ал­ды, аны ка­быз­ды һәм ха­ты­ны­на шал­ты­рат­ты.

Хә­бәр­не ише­тү­гә:

— Кит ан­нан!— дип, ха­ты­ны тә­мам хәй­ран ит­те.

— Бор­чыл­ма!— ди­де аңа Га­мир Мәү­лә­то­вич.— Шу­лай яз­ган бул­ган­дыр ин­де! Бор­чыл­ма! Ба­ры­сы да тәр­тип­тә. Мин хә­зер, уни­вер­си­тет­ка ке­реп чы­гам да кай­тып җи­тәм. Чәй­лә­рең­не яңар­та тор!

Таш урам, көн­нең эс­се­ле­ген йо­тар­га те­ләп, чик­сез га­җәп­лә­нү ка­тыш ел­мая, аның са­ен таш­ла­ры ка­ты­ла­на ба­ра­дыр сы­ман иде. Га­мир Мәү­лә­то­вич үзен әле Ил­бәк Чу­ра­ев­ның тә­нә­фес­тә ни­чек итеп мак­тап сөй­ләп то­ру­ла­рын, тәб­рик бе­лән ку­лын кы­су­ла­рын, баш­ка ака­де­мик­лар­ның да зур­лап үз итү­лә­рен, сай­лан­ган Сә­хи Мо­ра­тов­ны да, һич­шик­сез пре­зи­диум әгъ­за­сы мәр­тә­бә­се­нә ире­шә­чәк Җаб­бар Сә­лә­хи­ев­ны да, баш­ка­лар­ны да исе­нә тө­ше­рә-тө­ше­рә уй­ла­нып бар­ды. Ә ме­нә Хә­шәп Хөр­мә­тов­ның сүз кы­лыч­ла­ры ни­чек уй­дыр бит?

Юк, ака­де­мик­лар­ны Га­мир Мәү­лә­то­вич ачу­лан­ма­ды, ул алар­ның бер­се­нә дә мыс­кал ка­дәр­ле дә үп­кә­лә­мә­де, хәт­та рән­җе­мә­де дә. Ба­ры тик:

— Рәх­мәт сез­гә, рәх­мәт! Ях­шы са­бак бир­де­гез!— ди­де.

Әм­ма мәгъ­рур­ла­нып та:

— Мон­нан ары мин сез­гә фән­дә зур ачыш­лар ясап кем­ле­гем­не күр­сә­тә­чәк­мен әле!— ди­мә­де.

— Ки­рә­ге­гез­не би­рә­чәк­мен!— дип тә яна­ма­ды, бәл­ки һа­ман да:

— Рәх­мәт сез­гә, рәх­мәт!— ди­де.

Ул бу ва­кыт­та си­кәл­тә­дә си­кер­теп ку­ю­дан ав­то­бус­та уя­нып кит­кән юл­чы­ны хә­тер­лә­тә иде, гү­я­ки бү­ген ге­нә күз­лә­ре ачыл­ган, сә­ер­се­неп, як-ягы­на ка­ра­нып, аңа­шып өл­гер­гән.

Ә бу чын­нан да яз­мыш си­кәл­тә­се ге­нә иде.

Сен­тябрь-ок­тябрь, 2007, Ка­зан.

КОН­ФЕ­РЕН­ЦИЯ ЙОМ­ГАК­ЛА­РЫ

Хи­кәя-памф­лет

I

Зур мәсь­ә­лә­ләр кон­фе­рен­ци­я­ләр­дә хәл ите­лә, аның ка­рар­ла­рын­да го­му­ми­ләш­те­ре­лә, йом­гак яса­ла, әм­ма тор­мыш та­ра­фын­нан юк­ка да чы­га­рыл­га­лый. Бәл­ки кай­лар­да­дыр баш­ка­ча­рак­тыр, тик без­дә, га­лим­нәр дип атал­ган адәм ба­ла­ла­рын­да, яшә­е­ше­без ка­нун­на­рын­нан бер­се ме­нә шун­нан гый­ба­рәт. Ин­де сез, ул ва­кыт­та бу кон­фе­рен­ция ди­гән­нә­ре нәр­сә­гә ки­рәк, аны оеш­ты­ру һәм уз­ды­ру өчен ни­ка­дәр көч са­рыф ите­лә, чы­гым­нар то­ты­ла тү­гел­ме, ди­яр­сез? Әйе, дө­рес сүз бу. Әм­ма хик­мәт кү­тә­рел­гән мәсь­ә­лә­лә­рен­дә ге­нә тү­гел шул, кон­фе­рен­ция ди­гән­нә­ре­нең адәм ба­ла­сы­на, ягъ­ни без­гә бик тә фай­да­лы нәр­сә­ләр­дән бу­лу­ын­да! Мин мо­ның чын­нан да шу­лай икән­ле­ген бик ях­шы бе­ләм.

Шу­лай бер­ва­кыт үзем­нең дә дөнь­я­да бар­лы­гым­ны фән дөнь­я­сы­на бел­де­реп алу өчен кон­фе­рен­ци­я­дә док­лад бе­лән кат­на­шыр­га бул­дым. Элек­ләр­не мон­дый эш­не баш­кар­га­ным бар иде. Бер ге­нә тап­кыр тү­гел. Хәт­та әле “дөнь­я­кү­ләм” ди­гән­нә­рен­дә дә йө­ге­реп йө­рү­че­лә­ре, “йо­мыш­чы ма­лай­ла­ры” рә­тен­дә тор­га­ным, кө­не-тө­не тир тү­геп, “о­лы агай­лар­да” рәх­мәт­кә дә ла­ек­сыз бул­ган чак­ла­рым иде алар. Ул ва­кыт­лар­да шул кон­фе­рен­ция “баш­лык­ла­рын­нан” гай­рә­тем тә­мам чи­геп кал­ды. Без­дә бит эш­лә­гән ке­ше­нең тү­гел, күр­сәт­мә­ләр бир­гә­ләп бу­таш­ты­рып һәм өс­тәл ба­шын­да уты­рып тор­ган әфән­де­ләр­нең бә­хе­те мул­дан.

Ка­ра­гыз әле, алар­га бик тә үп­кә­ләп кал­ган­мын икән бит, сү­зем са­ен күз яшь­лә­рем тә­гә­ри. Юк, бо­лай яра­мый! Мин дә ке­ше, мин дә док­лад­чы бу­лып кат­на­шыйм, исе­мем­не юк­ка­мы кү­тә­реп йө­рим?

Һәм ме­нә үз ди­гә­не­мә иреш­тем бит, ә! Док­ла­дым­ны кон­фе­рен­ци­я­гә ал­ды­лар. Пле­нар уты­ры­шы­на ук бул­ма­са да, бер зә­гыйфь ке­нә сек­ци­я­се­нә ты­гып куй­ган­нар. И ку­ан­дым ин­де, и сө­ен­дем. Кон­фе­рен­ци­я­нең кө­нен, сә­га­тен “дүрт күз­ләп” кө­теп ал­дым.

Ан­дый нәр­сә­ләр бе­рәр дан­лы-шөһ­рәт­ле гый­лем йор­тын­да уз­ды­ры­ла бит ул. Мин дә шун­дый­лар­ның бер­се­нә, ха­лык­та “Ис­ле­май инс­ти­ту­ты” дип та­ныл­га­ны­на ба­рып кер­дем. Һәм­мә җы­ел­ган­нар гөр­лә­шеп сөй­лә­шү­дә. Бер-бер­сен кү­реп ку­ан­ган чып­чык­лар кө­түе ке­бек тә чер-чер итә­ләр, кү­гәр­чен­нәр сый­фат та гөр-гөр ки­лә­ләр, мин дә ара­ла­ры­на ба­рып ку­шыл­дым. Яңа­лык­лар­ны да бе­ле­шеп өл­гер­дем: кон­фе­рен­ция тө­гәл ун ми­нут­ка со­ңа­рып баш­ла­на­чак! Хә­ер, ул гы­на­мы соң? Ан­да дан­лык­лы, дөнь­я­кү­ләм та­ныл­ган, хез­мәт­лә­ре бе­лән ми­не дә хәй­ран ит­кән га­лим­нә­ре­без­дән Фа­зыл Код­рә­тов док­лад укы­я­чак. Тик ул да пле­нар уты­рыш­та тү­гел, сек­ци­я­дә, ди. Бар да аны тың­лар­га ни­ят­лә­неп то­ра­лар. Әле кай­сы­дыр бе­рәү, кон­фе­рен­ци­я­не оеш­ты­ру ко­ми­те­ты­на хат юл­лап­мы, кә­газь­гә га­ри­за ка­ра­сы тү­геп­ме, шул Код­рә­тов ип­тәш­нең док­ла­дын пле­нар­ный­га кү­че­рү­лә­рен үте­неп со­ра­ган, шу­ның ар­ка­сын­да та­выш куп­кан, кон­фе­рен­ци­я­нең дә тө­гәл со­ңа­рып ун ми­нут­тан гы­на баш­ла­на­сы да шун­нан икән.

“Җа­ны көй­гән” ха­лык­ның са­гы­шы­на ми­не­ке дә ки­леп ку­шыл­ды. Кон­фе­рен­ция ме­нә баш­ла­на, ме­нә ачы­ла дия тор­гач, ун ми­нут кы­на тү­гел, яр­ты сә­гать тә су­зы­лып үтеп кит­те. Го­ла­мә хал­кы бор­чы­лу­ын яше­рә ал­мас хәл­гә җит­те. Һәм, бә­рә­кал­лаһ, пре­зи­диум­ның га­дәт­тә­ге әһел­лә­ре кү­рен­де. Ал­га инс­ти­тут­ның җи­тәк­че­ле­ге һәм мәр­тә­бә ия­се дип са­на­лып йөр­те­лү­че бер­ни­чә га­лим чы­гып утыр­ды­лар. Ди­рек­тор­ла­ры кү­тә­рел­де. Бо­рын­гы ишан хәс­рәт­лә­ре сый­фат­лык, вә­карь­ле һәм ка­лын кор­сак­лы бу әфән­де­без та­вы­шын мөм­кин­чә та­мак тө­бе­нә са­лып кы­на егәр­ле сы­ек сү­зен баш­ла­ды. Ул гү­я­ки аң­ла­еш­сыз то­ма­на бер тел­дә, җан­га һәм ко­лак­ка мәгъ­нә­сез­ле­ге бе­лән ят бер мә­кам бе­лән, йө­рәк яф­рак­ла­рын шиң­де­рер­лек нин­ди­дер әф­сен­ле нә­мәр­сә укый­дыр ке­бек иде.

— Код­рә­тов әфән­де­гә сүз би­ре­лә­чәк­ме?— ди­гән со­рау­ны кай­сы­дыр бер тәр­тә­сез “тәр­тип­се­зе” зал­дан әй­теп сал­ды. Аңа баш­ка­сы:

— Ул кил­мә­гән әле­гә!— дип җа­вап ыр­гыт­ты.

Ты­ныч­лык ур­наш­ты. Ди­рек­тор әфән­де мәгъ­нә­сез әф­се­нен­нән бү­ле­нер­гә мәҗ­бүр бул­ган икән, рәх­мәт төш­ке­ре, хөр­мәт­лә­де, аң­ла­тып би­рү­не мәс­ли­хәт күр­де:

— Код­рә­тов әфән­де­нең док­ла­ды сек­ци­я­гә ку­ел­ган. Әм­ма бу­лу-бул­ма­вы да әле­гә ике­ле. Үзе кил­мә­гән!

Ха­лык­ның ка­нә­гать­сез­ле­ген аң­лар­га мөм­кин иде. Күп­ләр­не мон­да ми­нем чы­гы­шым да, баш­ка­лар­ның док­ла­ды да тү­гел, Фа­зыл Код­рә­тов­ны­кы тар­тып ки­тер­гән икән бит! Бер дә бул­ма­ган­ча зал­ла­ры шыг­рым ту­лы. Гү­я­ки: “Сез­нең сүз­ләр­не ге­нә ишет­кән­нәр бар ин­де, мы­гыр­дый би­ре­гез! Без сез­не тың­лар­га кил­мә­дек!”— ди­гән­дәй, пре­зи­диум һәм аның мөн­бәр әһе­лен “о­ныт­кан” зал­да­гы­лар, баш­та­рак пыш-пыш ки­леп, ан­на­ры тә­мам җә­е­леп ки­теп, үза­ра сөй­лә­шә дә баш­ла­ды­лар. Кон­фе­рен­ция үз җае бе­лән кит­те, ха­лык исә үз тәр­ти­бен­дә гыйль­ми һәм ярым фән­ни мәсь­ә­лә­ләр эчен­дә мәш кил­де. Ул ара­да пле­нар уты­рыш тө­кә­нер­гә дә өл­гер­де. Ка­нә­гать­сез хә­ле­без­дә зал­дан чык­тык. Зи­һен­не як­тыр­тып, һич югы ап­ты­раш­та яки хәй­ран­да кал­ды­рыр­лык бер ге­нә док­лад та бул­ма­ды. Һәм­мә­се со­ры һәм үтә тап­тал­ган төк­се чы­гыш­лар­дан гый­ба­рәт иде­ләр. Ми­нем док­лад ку­ел­ган сек­ция ки­тап­ха­нә­нең уку за­лын­да икән, шун­да кит­тем. Кер­сәм, уты­рыр урын да юк. Игъ­ти­бар ител­мә­гән шул, Код­рә­тов әфән­де­нең док­ла­ды да бу сек­ци­я­дә икән.

Урын юнә­тү хәс­тә­рем­дә си­зен­ми кал­ган­мын, Фа­зыл Код­рә­тов ки­леп кер­гән — ха­лык бер тын­да шым бул­ган. Мин аның озын бу­е­на, си­рәк оч­рый тор­ган тө­гәл сы­зык­лар­дан гый­ба­рәт күр­кәм йө­зе­нә, киң, ак маң­га­е­на, сар­гылт, озы­ная төш­кән, әм­ма зат­лы­лы­гын та­гын да арт­тыр­ган чәч­лә­ре­нә, го­му­мән дә,— энә-җеп­ле ди­сәң, аз бу­лыр,— ки­леш-кил­бә­те­нә элек­ләр­не дә хәй­ран идем. Та­тар­да мон­дый ке­ше ту­мый, бу бер ев­ро­па­лы әдип­тер дип, аның ха­кын­да дус­лар ал­дын­да сүз те­гер­мә­нен тар­тып ма­таш­ка­ным да хә­тер­дә. Әм­ма ул да үз­гә­рә баш­ла­ган икән: зат­лы бо­ры­ны өс­те­нә ал­тын­лан­ган кы­са­лы күз­лек ме­неп ку­нак­ла­ган, чәч та­раш рә­ве­ше дә бе­раз баш­ка­ча юнә­леш алып, уң як­ка та­ба авыш­ты­рыл­ган. Әм­ма да үз-үзен то­ты­шы, кы­я­фә­те, күз йөр­те­ше, исән­лә­шеп ел­ма­ю­ла­ры һа­ман шул зат­лы­лык­ка зат­лы­лык бе­лән тө­рел­гән.

Сек­ция уты­ры­шы ин­де ба­ра, бер яшь ха­ным әле ге­нә баш­ла­ган док­ла­дын ин­де оч­лап ки­те­реп ма­та­ша иде. Әм­ма урын­сыз кал­ган һәм аяк өс­те ди­вар­га те­рә­леп ба­сып тор­ган Фа­зыл әфән­де­нең дикъ­ка­тен янә­шә­сен­дә уты­ру­чы­лар боз­га­лап ал­ды­лар:

— Сез­гә урын би­рер­гә иде! Ба­сып тор­ма­гыз! Уты­ры­гыз!

Ке­ше өс­те­нә ба­рып уты­рыр­га кем дип бел­де­гез ул Код­рә­тов әфән­де­не? Үз уры­ны­гыз­ны би­ре­гез!

Әй­тә­се ки­лә, әм­ма мин әл­лә үзем­не­кен би­рер идем­ме?

Һәм Код­рә­тов әфән­де­гә ка­ян­дыр урын­дык ки­тер­де­ләр. Док­лад­лар дә­вам ит­те. Әм­ма ха­лык­ка, си­зе­леп то­ра, алар­ны­кы ки­рәк тү­гел иде. Шу­лай да, тәр­тип­не бо­зар­га яра­мый, эш дә­вам ит­те. Шу­лай ба­ра то­рып, Фа­зыл әфән­де­гә сүз би­рел­де. Ин­де күп­тән ары­ган, йок­лап та, сөй­лә­шеп-гәп­лә­шеп тә ал­ган ха­лык сих­ри бер “ә­йе” бе­лән шым кал­ды, дикъ­кать­лә­ре кү­ңел ам­бар­ла­ры­на кайт­ты. Ба­ры­быз да Код­рә­тов әфән­де­нең авы­зы­на чу­мар­га әзер хәл­гә кер­дек. Док­ла­ды баш­ла­нып кит­те.

II

Бе­рен­че ка­раш­ка аның те­ма­сы үтә дә га­ди ке­бек иде. Хәт­та ап­ты­рап куй­дым: ха­лык аның фи­кер­лә­рен тың­лар­га тү­гел, үзен кү­рер­гә дип кил­гән­дер тә­га­ен. Код­рә­тов әфән­де ха­кын­да аз­мы ри­ва­ять­ләр йөр­де. Имеш, ул ха­тын-кыз­лар­ны бер күз ка­ра­шы бе­лән әсир итә дә, алар аңа мәң­ге оны­та ал­мас­лык дә­рә­җә­дә га­шыйк бу­ла­лар. Ул гы­на­мы әле, аның ко­ча­гын­да бер кич­не уз­ды­ру­ны олы бә­хет­кә са­нау­чы ту­таш­лар да бар, ди­ләр. Соң­гы ел­лар­да Ка­зан урам­на­ры­на тү­ге­ле­шеп чык­кан “зәң­гәр­ләр” дә Фа­зыл әфән­де­не ау­лап ка­ра­ган­нар икән. Эш­лә­ре дә ба­рып чы­га­сы бул­ган, әм­ма аның үтә дә бер усал дус­ты ул фа­хиш­ләр­не тиз рис­вай ит­кән. Ме­нә бит ул ни­чек! Тик те­ге­ләр бу хәл­не бик авыр ки­чер­гән­нәр, төн­лә ки­леп, са­га­лап алып, дус­тын су­еп та кит­кән­нәр, имеш. Ке­ше сөй­ли ин­де: әл­лә чын, әл­лә ял­ган, бе­леп бе­те­рү юк! Ул әки­ят­ләр бе­лән ко­лак рә­хәт­лән­де­рә­ләр ди­ме­ни?

Шу­шы рә­веш­ле үза­ра узы­шып та­рал­ган гай­бәт сүз­ләр­гә мин ышан­ма­дым. Алар адәм зи­һе­нен чу­ар­ла­ту­чы га­рәп әки­ят­лә­рен хә­тер­ләт­кән­гә, ишет­кән­нә­рем­не кү­ңе­лем­нән чы­га­рып таш­ла­дым.

Һәм ме­нә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ның әл­лә ни әһә­ми­я­те кү­рен­мә­гән док­ла­дын тың­лап уты­рам. Баш­ка­лар дикъ­кать ит­кәч, мин дә аның һәр сү­зен кү­ңел­гә сең­де­реп бар­ган­дай итәм.

Ә те­ма­сы үтә дә га­ди, ди­дем­ме? Идел-Урал буй­ла­рын­да оч­ра­ган ру­ник язу­лы таш­лар ха­кын­да сүз алып ба­ра ул. Аның чы­гы­шы ха­кын­да әйт­кән­дә үк сек­ция җи­тәк­че­се, олы уни­вер­си­тет про­фес­со­ры Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич, ярым кө­леп, тә­мам мыс­кыл­лап ди­яр­лек:

— Сез дә мо­ның ише юк-бар те­ма­лар­га би­рел­де­гез­ме­ни?— ди­гән тел сөң­ге­лә­ре бе­лән төрт­те­реп ал­ды. Бәл­ки аның шу­шы рә­веш­ле хәй­лә бе­лән гай­рәт итү­е­нә зи­һе­нем сү­рүе тыр­ма­лып кал­ган бул­ган­дыр — мин дә кү­ңел­дә­ге шул фи­кер­не шо­мар­тып утыр­дым, әм­ма Код­рә­тов­ның һәр дә­ли­лен ка­бул итә ба­рып, аның бе­лән ки­ле­шү­ем­не той­дым. Ин­де карт про­фес­сор Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич­ның бо­рын ка­бар­тып уты­ру­ла­ры көл­ке то­е­ла баш­ла­ды.

Бу Га­лә­вет­ди­но­вич ди­гән­нә­ре­нең ки­тап­ла­рын күп укыр­га ту­ры кил­де. Ирен­мә­сә дә ирен­ми икән адәм ба­ла­сы юк-бар­ны язар­га ди­гән фи­кер­гә аз­мы кил­дем мин ул ва­кыт­лар­да. Әле һа­ман “саф­та” бит үзе, исең ки­тәр! Те­ше-тыр­на­гы бе­лән ябы­ша бе­лә бит ке­ше. Ан­дый­лар­ның ике ая­гын­нан то­тып сел­ке­сәң дә авыз­ла­рын­нан мәгъ­нә­ле сүз там­мый, ди­ләр. Хак ми­кән­ни? Хә­ер, ниш­ләп те­ше-тыр­на­гы бе­лән үз кем­ле­ге хәс­рә­тен тар­ту­га ябыш­ма­сын ди? Бер ара, мәр­тә­бә ар­ба­сын­нан тө­шеп ка­лып, күп­ме ва­кыт­лар иза чик­те тү­гел­ме соң? Ул хак­та бик тә үп­кә­ләп, ачу ки­лү­лә­рен яшер­ми “Хә­тер ага­чы” исем­ле ки­тап та яз­ган, ди­ләр. Бас­ты­рып та чы­гар­ган әле! Үзе­нә бу­лыш­кан, үзен ке­ше ит­кән һәм­мә­ләр­нең йө­зе­нә тө­кер­гә­не мәгъ­лүм шул ки­та­бын­нан. Дан­лык­лы бер инс­ти­тут­та, рек­тор кә­нә­фи­е­нә ме­неп уты­рып, тор­гын­лык чо­рын­да шәп ке­нә яшәп ят­ка­нын­да, за­ма­на­лар ки­нәт үз­гә­реп, һәм­мә кый­ты эш­лә­ре кал­кып чык­кан да, бу хәл­гә хәй­ран ит­кән тү­рә­ләр “о­чырт­кан” бул­ган­нар үзен. Ан­на­ры да ни­чә­мә эш­ләр­нең ба­шы­на уты­рып, үз җа­е­на шу­лар­ны “чоң­гыл­га төр­теп”, бер дә юнь­ле га­мәл баш­кар­га­ны юк, имеш, ди­ләр. Ул ка­дә­ре­сен та­рих­лар­ның ярым-йор­ты хә­те­рен­нән ак­та­рып эз­ләп та­бар­га бу­ла, әм­ма мин аның үзен­нән ике тап­кыр­га яшь­рәк бер ха­тын бе­лән ир­кә­лә­неп яшәп яту­ын бе­ләм. Дө­рес, аны әфән­де­без үзе дә яшер­ми. Мак­та­нып сөй­ли, ха­ным­ны кал­дыр­мый, янын­да те­атр­лар­га йөр­тә. Хәт­та фән­нәр кан­ди­да­ты яса­мак­чы, ди. Тик ме­нә бү­ген ул ха­ты­ны ни­гә­дер мон­да кү­рен­ми?

Юк-юк! Ак тәү­бә, ка­ра тәү­бә! Әл­лә кай­лар­га ке­реп кит­тем, бө­тен­ләй дикъ­ка­тем бо­зыл­ды. Бо­лай ук шак­шы гай­бәт­ләр­гә би­ре­лү бер дә яра­мый — оят бе­лер­гә ки­рәк! Яшә­сен! Нәр­сә дип әле мин шу­шы Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич­ны ис­кә ал­дым? Ә, исем­дә!.. Ме­нә бит, ул та­гын док­лад­чы­ны сү­зе ур­та­сын­да бүл­дер­де. Ва­кыт чык­ты, имеш.

Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов шун­да ха­лык­ка күз таш­ла­ды, гү­я­ки алар­дан ул: “Дә­вам итим­ме?”— ди­я­рәк со­рый­дыр сы­ман иде.

Аны тиз аң­лап ал­ды­лар:

— Тың­лап бе­те­рик! Шу­ның өчен җы­ел­дык!— ди­де­ләр кыю сүз­ле­ләр.

Әм­ма баш­ка док­лад­чы­лар­ның өле­ше­нә ке­рер­гә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ның тәр­би­я­се һәм на­му­сы ко­ма­чау­лык итә иде бул­са ки­рәк. Ул:

— Йом­гак­лап ку­яр­га рөх­сәт ит­сә­гез иде?— дип үтен­де.

Мо­ңа ка­дәр әл­лә ал­дын­да­гы кә­газь­лә­рен­нән укый, әл­лә кү­ңе­лен­нән сөй­ләп ба­ра иде — төр­ле­чә ка­бул ител­де, хә­зер исә ара­дан ми­ңа ка­рап то­ра баш­ла­ды. Сек­ция җи­тәк­че­се­нең сү­зен көт­те.

— Бер ми­ну­ты­гыз ка­лып ба­ра, сы­е­ша ал­мас­сыз!— дип кис­тер­де Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич, үзен­нән гай­ре һич­кем­не сөй­мә­вен сиз­де­реп. Алар дош­ман­нар иде­ләр­ме, әл­лә ин­де Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ка ка­ра­та бул­ган ха­лык мә­хәб­бә­тен­нән көн­ли­ме — бо­ла­ры ук без­гә сиз­дер­мә­де. Хәй­ран итә­ләр дә ин­де бу адәм ба­ла­сы ди­гән­нә­ре: Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич, ми­ңа кал­са, Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ның ки­сеп таш­ла­ган тыр­на­гы бә­я­се­нә дә тор­мый һәм то­ра­чак та тү­гел!

Әйе, шу­ла­ен шу­лай да бит, әм­ма Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич хә­зер олы уни­вер­си­тет­та ка­фед­ра мө­ди­ре, үз ди­гә­нен эш­ли ала тор­ган баш­баш­так зат, ә Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов — яшь, га­ди, фән эчен­дә эш­ләү­че, фән­гә фән өчен фән бу­лып кил­гән га­лим. Оны­тыл­ма­сын, әле бу ара­да гы­на про­фес­сор дип­ло­мы ал­ды тү­гел­ме? Ме­нә ча­гыш­тыр ке­ше­ләр­не: алар­ның кай­сы кем? Кай­сы зат? Әй­теп тә бул­мый!

Әм­ма мин, мон­да­гы күп­ләр ке­бек, Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ны гый­лем ия­се бу­ла­рак та, ке­ше­лек сый­фат­ла­рын­нан чы­гып та өс­тен кү­рәм. Ул, вак адәм ке­бек, бер дә “ток­мач­ла­нып” то­ру­чы­лар­дан тү­гел. Ә ме­нә Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич кис­кә­лә­нер­гә яра­та, оч­сыз­ла­ныр­га! Бу хәл кем­нең кем икән­ле­ге­нә күр­сәт­кеч тү­гел­ме­ни соң? Вак­ла­ну­чан га­дә­тең бар икән, бе­леп тор, син­нән бө­ек ке­ше чык­мый. Мо­ны­мы ин­де мә­дә­ни ха­лык­лар бел­ми­ләр?

III

— Без­нең та­раф­тан бә­ян ител­гән һәм ку­лы­быз­да бул­ган дә­лил­ләр, факт­лар Идел-Урал буй­ла­рын­да оч­ра­ган ру­ник язу­лы таш­лар­ның ба­ры тик хан­лык һәм бәк­лек, тар­хан­лык ызан­на­ры, ягъ­ни чик буе таш­ла­ры гы­на бу­лу­ла­рын рас­лый­лар. Ул би­лә­мә­ләр­нең йөз ел­лар бу­е­на бер әмир­дән икен­че­се­нең ку­лы­на кү­чә ба­руы элек­ке там­га­лар янә­шә­сен­дә яңа­ла­ры­ның бар­лык­ка ки­лү­е­нә сә­бәп бул­ган. Кай­бер бил­ге­ләр­нең укыл­мас дә­рә­җә­дә бу­лу­ла­ры, ара­дан бер­се­нең яки ике-өче­нең ачыг­рак сак­ла­нып ка­луы да ги­по­те­за­быз дө­рес­ле­ге­нә дә­лил са­на­ла ала. Тел та­ри­хын өй­рә­нү­че га­лим­нә­ре­без­нең ул там­га­лар­ны сүз итеп җы­яр­га ты­ры­шу­ла­ры фән­нең бу өл­кә­дә дө­рес юл­дан кит­мә­вен рас­лый!..

Ха­лык шун­да гөж итеп куй­ды. Аңар­дан бу сүз­не көт­мә­гән иде­ләр, ди­сәм, ял­гы­шам, Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ны “ре­ви­зи­о­нист” бу­ла­рак бә­я­ләү­лә­рен­нән дә хә­бәр­дар­лы­гым бар. Шу­ны­сын да та­ныр­га ти­еш­мен: аның фән­ни ачыш­ла­ры сал­лы дә­лил­ләр бе­лән оза­ты­лып, һа­ман өс­тен чы­га бар­ды­лар. Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич ке­бек дош­ман­на­ры ка­ян кил­мә­сен? Ул бит алар­ның фи­кер­лә­рен һич­бер ва­кыт­та сан­га сук­ма­ды. Ут бе­лән уй­на­ды, ме­нә бү­ген­ге док­ла­ды да шу­шын­дый бу­лып чык­ты. Ха­лык көт­кә­не­нә иреш­те. Сүз со­рап та тор­мый­ча, тел­че дә, та­рих­чы да, әдә­би­ят­чы да бу­лып та­ныл­ган ак чәч­ле карт га­лим Бә­кер Әх­мә­ди­шин си­ке­реп ди­яр­лек уры­нын­нан кү­тә­рел­де һәм, юка да, озын да гәү­дә­сен имән ке­бек нык­лы итеп һәм күк­рәк­лә­рен ки­е­реп то­тып:

— Ял­ган, ял­ган бу!— дип бел­дер­де.

Аның элек­тә бик тә дәрт­ле “бол­гар­чы” бу­лу­ын, ни күр­сә, нәр­сә ишет­сә — шу­ны Идел буе бол­гар­ла­ры­на нис­бәт итү­че сый­фа­тын­да дан алу­ын та­ны­са­лар, за­ма­на­лар үз­гә­реп, сә­я­сәт­ләр бо­зы­лып, Ал­тын Ур­да һәм “та­тар та­ри­хы”, “та­тар хал­кы” ди­гән сүз­ләр кү­пе­реп ки­тү­гә, мәс­лә­ге дә үз­гәр­гән шә­хес икән­ле­ген дә мон­да уты­ру­чы­лар ачык бе­лә иде­ләр. Дө­рес, әү­вә­ле бу үзен­чә­лек­лә­рен ул сиз­дер­мәс­кә ты­рыш­ты. Бол­гар­лар­га бәй­ле хез­мәт­лә­рен бе­раз ту­зан кап­лар­га ти­еш иде. Ә ел­лар узу­чан икән алар, ту­зан көт­тер­ми уты­ру­чан, эз­ләр — бе­тү­чән, сүз­ләр — оны­ты­лу­чан. Хә­зер шу­шы ук Бә­кер Әх­мә­ди­шин бол­гар­лар­ның та­рих­ла­ры­на бәй­ле фи­кер­лә­рен ту­лы­сын­ча чу­аш хал­кы­на “бү­ләк итеп” һәм мо­ны баш­ка­ча мөм­кин тү­гел дип “рас­лап” зур-зур мә­ка­лә­ләр яза, та­тар дип, Ал­тын Ур­да дип ша­пы­ры­на. Сә­я­сәт җи­ле уңа­е­на тук­тау­сыз бор­га­ла­ну­ла­ры сә­бәп­ле “Ф­лю­гер” ку­ша­ма­тын да ал­ды. Һәм ме­нә үзе­нең “те­гер­мә­не­нә су кой­ган” Фа­зыл әфән­де Код­рә­тов­ның док­ла­ды­на кар­шы чы­гып ма­та­ша. Бу хәл җә­мә­гать­че­лек­не бе­раз ап­ты­раш­та кал­дыр­ды. Про­фес­сор Фәл­гать Га­лә­вет­ди­но­вич дил­бе­гә­не кыс­ка то­та тор­ган ке­ше икән­ле­ген шун­да ук сиз­де­рер­гә өл­гер­де:

— Фи­кер алы­шу­лар — ахыр­дан!— ди­де.

Тиз ге­нә икен­че бер док­лад­чы­га сүз­не би­реп, Бә­кер Әх­мә­ди­шин­ның авы­зы­на су кап­ты­рыр­га мөм­кин иде. Әм­ма “Ф­лю­гер”­нең ак йө­зе су­зы­лып кит­кән­дәй то­ел­ды. Ул:

— Ми­не­ке чы­гыш тү­гел, со­рау гы­на!— ди­де.

Про­фес­сор җи­тәк­че аңа юл ку­яр­га мәҗ­бүр бул­ды.

— Фаль­си­фи­ка­ция бе­лән фән­не ту­ты­ра­лар, җә­мә­гать!— ди­де Бә­кер Әх­мә­ди­шин, карт ба­шын ке­че итеп.— Ми­нем мә­ка­ләм бар, һич югы аны Фа­зыл Код­рә­тов укыр­га, аңа күз са­лыр­га ти­еш иде. Ул таш­лар ру­ник язу­лы. Без­нең бо­рын­гы ба­ба­ла­ры­быз­ның та­ри­хы Ор­хон-Ени­сей буй­ла­ры бе­лән ту­ры­дан-ту­ры то­таш­кан. Бу язу­лы таш­лар бо­рын­гы­дан ба­ба­ла­ры­быз­ның Идел-Урал буй­ла­рын­да яшәү­лә­рен рас­лый­лар. Фа­зыл Код­рә­тов та­ри­хы­быз­ны бол­гар­лар­га кай­та­рып кер­тер­гә, без­не чу­аш итәр­гә ма­та­ша. Ул “бол­гар­чы­лар” як­лы!— дип те­зеп-те­зеп сөй­ли баш­ла­ды, әгәр дә ку­ел­ган теш­лә­ре, ас­лы-өс­ле тө­шеп ки­теп, сүз­лә­рен бүл­дер­мә­сә­ләр, кы­за ба­ру­ын­нан тук­та­ту мөм­кин тү­гел иде.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: