Хи­кәя-памф­лет 10 страница

Бо­лар­ны те­ге чак­лар­да ук аң­лап ал­дым, бу сә­бәп­ле ул егет­ләр­не бик үк алай хур итеп таш­лар­га ба­тыр­чы­лы­гым җит­мә­де. Кур­как­лык­та га­еп­ләр­сез. Әйе, яшер­мим, элек, яшь ча­гым­да, ба­ла­лар, га­и­лә дип өр­кеп яшә­дем, ин­де хә­зер эш уры­ным өчен, сау­лы­гым, карт­лык пен­си­ям дип хәс­рәт чи­гәм. Эһ, ба­тыр ке­ше­ләр бар ул. Мө­гез­лә­рен тыр­пай­та­лар да сө­зеп ке­нә таш­лый­лар, ә мин­нән бул­ма­ды.

Мөн­теш Хә­лил исә бик тә үл­чәү­ле һәм үл­чәм­ле ке­ше, ул ягы бе­лән бе­раз ми­ңа да ох­ша­ган. Эчен­дә­ген ты­шы­на чы­га­рыр­га ярат­мый. Әм­ма ни­чек ши­гырь­ләр яза ала икән соң ул? Эчең­дә­ге ты­шың­да бул­ма­са, их­лас­лык юк икән, си­не сы­гып бер ши­гырь юлы чы­га­рып бу­лыр­мы? Кө­тә бир! Мо­ны гы­на ка­ра ур­ман­да яшәү­че аю да бе­лә тор­ган­дыр?

Мө­теш­нең ши­гырь­лә­рен укып ка­ра­га­ным бар. Яшер­мим, көн­лә­шү-ни­тү юк алар­га ка­ра­та мин­дә, сок­лан­га­ным да бул­ма­ды. Мо­ңа ка­дәр баш­ка ша­гыйрь­ләр яз­ган­нар­ны ка­бат без­гә әвә­ләп кап­ты­ра икән бу ди­гән­рәк той­гы кал­ды­ра аның ка­лә­ме. Шу­лай бу­лыр да, ил­ле яшен­дә ге­нә аның дөнь­я­да бар­лы­гын бел­де­реп бе­рен­че ши­гырь­лә­ре без­нең га­зе­та­да ба­сы­лып чык­ты бит. Әл­бәт­тә әү­вә­ле баш мө­хәр­рир­гә күч­тә­нәч­кә бар са­рык ки­те­реп кит­те, ан­на­ры Арыс­лан Га­ли­мов:

— Егет­ләр,— дип шал­ты­рат­ты.— Ниш­лә­тик? Ши­гырь­ләр яза бит, аның да ба­сы­лып чы­гар­га ха­кы бар! Би­рик ин­де бер олы сә­хи­фә­нең өле­шен аңа!?.

— Сүз ба­шы бу­лыр­мы?— ди­дек.

Әйт­те, ки­те­реп тә бир­де. Арыс­лан Га­ли­мов­ның шул “фа­ти­ха­сын” укы­гач, әдә­би­ят мәй­да­ны­на яңа Ту­кай ки­лү­е­нә сө­е­неп мең шө­кер­ләр әйт­тек. Ша­гый­ре­нең яше­нә игъ­ти­бар ител­мә­де, бил­ге­ле.

Баш мө­хәр­ри­ре­без, шул но­мер ба­сы­лып чык­кач, яр­ты сә­гать­ләп Мөн­теш әфән­де­не мак­тап уты­рыш уз­дыр­ды. Без ин­де үзе­без­не ге­нә тү­гел, бө­тен хал­кы­быз­ны яңа Ту­ка­е­быз бе­лән кот­лар­га ти­еш идек.

Иң бе­рен­че­ләр­дән бу­лып Дәү­ләт имин­ле­ге Ко­ми­те­ты­на бәй­ле егет­лә­ре­без тел­гә кил­де. Алар Мөн­теш әфән­де­не шул­ка­дәр күк­ләр­гә чө­еп сөй­ли баш­ла­ды­лар ки, гү­я­ки күк бе­лән җир урын­на­рын алыш­ты­лар да, ут­ка ку­шы­лып су янар­га то­тын­ды. Бе­лә­сез­дер, язу­чы һәм жур­на­лист хал­кы ара­сын­да те­ге Ко­ми­тет­ка бәй­ле егет­ләр аз тү­гел. Әгәр дә тел­лә­рен­дә һа­ман да “КГБ” ди­гән хә­реф­ләр­не уй­нат­ка­лап то­ра­лар икән, бу яи­сә бе­раз өр­ке­неп, күп сөй­ләү­лә­рең­не ты­ю­га, яки кем­лек­лә­рен бел­де­реп алу өчен фай­да­ла­ны­ла. Юк­са ул Ко­ми­тет­тан ерак ке­ше­ләр­нең те­ле тү­гел, кү­ңел­лә­ре дә аның бар­лы­гын оны­ту­чан бит.

VII

Мөн­теш ул ара­да ми­нистр­лык­та бик тә җа­вап­лы урын­ба­сар иде ин­де. Язу­чы­лар ки­тап бас­ты­ру хәс­рә­тен­дә, ак­ча­га һәм ак­ча­сыз, төр­ле нәш­ри­ят­лар­да том­лык­ла­рын кыч­кыр­тып чы­гар­ту бе­лән мәш ки­лү­не хуп кү­рә­ләр. Шу­ны­сы да бар бит әле аның: ки­тап чы­га, ә са­тып алу­чы­сы да, уку­чы­сы да — юк. Ул “то­вар­ны” кая да бул­са ку­яр­га ки­рәк, буш­ка та­рат­саң — ка­де­ре бе­тә.

Һәм алар дәр­рәү ди­яр­лек Мөн­теш әфән­де­нең ишек тө­бе­нә йө­ге­рә­ләр. Олы мәр­тә­бә­гә ире­шү­ен шун­да гы­на аң­ла­ды ул аб­за­гыз. Аны күп­ләр эл­гә­ре Хә­ким Ни­я­зов бе­лән бу­та­са­лар, хә­зер ин­де ае­рыр­га һәм та­ныр­га өй­рән­де­ләр. Мөн­теш кү­тә­ре­лә бар­ды, “и­ге­зә­ге” тә­мам юк­ка чык­ты.

Бу югал­ту­ны әү­вә­ле си­зен­мә­дек. Дө­рес, ул әле исән иде, әм­ма аның ни исе­мен, ни йө­зен мат­бу­гат­та күр­сә­тү ин­де хә­рәм дә­рә­җә­сен­дә иде. Жур­на­лист­лар — си­зем­ле ха­лык бит, мо­ның шу­лай ки­рәк­ле­ген аң­лап эш ит­те­ләр.

Ул ел­да Язу­чы­лар Бер­ле­ге­нә яңа җи­тәк­че­лек­не сай­лау ва­кы­ты ки­леп җи­теп ма­та­ша иде. Кан­ди­да­ту­ра­ны Дәү­ләт имин­ле­ге Ко­ми­те­ты­на нис­бәт­ле егет­ләр бе­рен­че­ләр­дән бу­лып кү­тә­реп чы­гу­чан. Алар ба­ры­сын да ал­дан бе­леп то­ра. Көт­мә­гән­дә һәм­мә­се бер та­выш­тан Мөн­теш әфән­де­нең исе­мен кү­тә­реп йө­ри баш­ла­ды­лар. Мәсь­ә­лә баш­ка­ча чи­ше­лә ал­мый иде. Эш­нең асы­лын бе­леп бе­тер­мәү­че­ләр исә Мөн­теш әфән­де­гә ки­тап­ла­рын са­тып алу-та­ра­ту­да яр­дәм ит­кә­не өчен рәх­мәт­ле бу­лыр­га ти­еш­лек­лә­рен ис­кәр­де­ләр. Ә күп­ләр­гә Мөн­теш Хә­лил ни дә, Га­лим­җан Иб­ра­һи­мов ни — кай­сы да ярый иде. Хә­ер, Га­лим­җан әфән­де ка­бе­рен­нән ку­ба­ры­лып ки­лә ал­ма­ды, Мөн­теш­не сай­ла­дык.

Ул көн­не иң бә­хет­сез ке­ше Хә­ким Ни­я­зов иде. Эш­нең кая та­ба бар­ган­лы­гын ал­дан бе­леп тор­ган ке­ше сы­ман­рак ул бер поч­мак­ка сы­е­нып кы­на утыр­ды да, бө­тен­ләй юк бул­ды...

Шу­лай да, яр­ты ел­лап го­мер­ләр уз­гач, мин аны оч­рат­тым. Ул үз за­рын сөй­ләп ал­ды:

— Мөн­теш әфән­де шал­ты­рат­кан иде. Ми­ңа, яшер­ми­чә, сез­нең чит­кә ка­гы­лу­ы­гыз­ның төп сә­бә­бе — көн­че­лек. Алар үз­лә­ре сез­нең ке­бек та­лант­лы тү­гел икән­лек­лә­рен бе­лә­ләр, шу­ңа кү­рә кү­мәк җы­ен­тык­ка да хи­кә­я­гез­не керт­тер­мә­де­ләр дип әйт­те. Әү­вә­ле, юк ла, исе­гез кит­мә­сен, ди­дем. Мин­ме ин­де та­лант­лы, кай­сы җи­рем­нән көн­ләш­сен­нәр? Ышан­ма­дым. Бер­лек­кә бар­дым. Ә ан­да кү­мәк җы­ен­тык­ны тө­зү­че­ләр, яшер­ми­чә, Мөн­теш Хә­лил керт­тер­мә­де, үз ку­лы бе­лән исе­ме­гез­не сы­зып таш­ла­ды, ди­де­ләр. Ап­ты­рап кай­тып ки­ләм әле!

Юа­тыр­га ти­еш идем. Аңа:

— Юк, сез та­лант­лы! Көн­лә­шү­лә­ре дә хак бу­луы бар!— дип, мак­тау сүз­лә­ре дә әй­тим­ме?

Кур­как ке­ше бу­ла­рак, ба­ры тик ап­ты­ра­вым­ны гы­на бел­дер­дем. Хә­ким Ни­я­зов, бе­лү­ем­чә, Мөн­теш әфән­де­дән ки­мен­дә ун яшь­кә яшь­рәк иде. Әм­ма да бер там­чы су ке­бек ди­яр­лек үза­ра ох­шаш­лар бит. Хәт­та бә­хет­лә­ре дә алар­ны үза­ра бу­та­ган бу­лыр­га ти­еш!

Дө­рес, ва­кы­тын­да Хә­ким Ни­я­зов­ны юа­та ал­ма­дым. Хә­ер, ти­еш идем­ме соң?

Ин­де ул сөй­лә­шү­дән соң ни­чә ге­нә ел уз­ды. Те­ге ва­кыт­та исе­мен кү­тә­реш­кән язу­чы­лар­га Мөн­теш әфән­де һәр­төр­ле пре­мия-бү­ләк­ләр өлә­шү­дә һәм бир­дер­тү­дә ку­лын рә­хәт­лән­де­реп уй­на­та тор­ды. Шу­ның бе­лән мәр­тә­бә­сен та­гын да кү­тәр­де, аяк ас­тын ны­гыт­ты. Аның хә­зер “та­я­ны­чым — таш, тот­ка­ным — ти­мер” дип яшәр­ле­ге бар иде. Ки­тап киш­тә­лә­ре, уку зал­ла­ры аның төр­ле-төр­ле тел­ләр­дә бас­ты­ры­лып чы­га­рыл­ган ши­гырь том­лык­ла­ры бе­лән тул­ды. Әле ки­чә ге­нә Язу­чы­лар Бер­ле­ге­нең ишек тө­бен­дә ке­рә ал­мый­ча ба­сып тор­ган әфән­де­без, ин­де бү­ген тү­рен­дә уты­ра, әле ки­чә ге­нә бер ши­гы­рен бас­ты­ру өчен са­рык һи­дия итү­че, эте­леп-төр­те­леп ап­ты­ра­ган һәм ап­ты­ра­ту­чы ша­гый­ре­без ин­де бү­ген Дәү­ләт пре­ми­я­сен алыр­га җы­е­на!

Һәм ме­нә та­гын бер яңа­лык: әле хә­зер ге­нә, ба­сар­га әзер­лә­нел­гән но­ме­ры­быз­га, “кай­нар” ма­те­ри­ал ки­леп кер­де: Мөн­теш әфән­де­не Дәү­ләт Со­ве­ты­на де­пу­тат итеп сай­лар­га җы­е­на­лар икән. Исем­лек­нең иң ал­дын­да ди­яр­лек то­ра.

Сай­ла­на­чак! Мо­ны­сы­на ин­де шик бу­ла ал­мый. Пар­ти­я­нең дә кай­сы­на ке­рер­гә икә­нен бел­гән: “Бер­дәм Рус­си­я” ди­гә­не­нә. Әле кай­чан гы­на мил­ләт-мил­ләт дип ши­гырь­ләр яза иде, нәр­сә­гә ки­рәк бул­ды икән?

Ме­нә шун­да мин, хы­ял­га би­ре­леп, Мөн­теш Хә­лил уры­ны­на “и­ге­зә­ге” Хә­ким Ни­я­зов­ны ку­еп ка­ра­дым. Бө­тен­ләй баш­ка ке­ше­ләр икән­лек­лә­рен күр­дем. Хә­ким Ни­я­зов бо­лай ук бул­ды­ра алыр иде­ме? Юк­тыр...

Әл­лә соң ке­ше­не урын кү­тә­рә һәм урын бо­за­мы?

Алай дип тә уй­лар­га бу­ла, әгәр дә на­мус ди­гән тө­шен­чә­не, на­мус той­гы­сын исәп­кә ал­ма­сак. Ул бит иман ке­бек үк. На­му­сың әгәр дә итә­гең­нән тар­тып оял­тып то­ра икән, бер­ни дә кы­ла ал­мый­сың.

Шу­лар­ны уй­ла­дым-уй­ла­дым да, “күз­ле бү­кән” бу­лу­ы­ма ачы­на баш­ла­дым. Ә ан­на­ры ел­ма­еп җи­бәр­дем: мин ге­нә­ме­ни, без, ха­лык, ба­ры­быз да “күз­ле бү­кән­нәр” тү­гел­ме?

Кай­гыр­ма­гыз, ки­се­леп таш­лан­ган бул­сак та, яз җи­тү­гә яф­рак ярар­га ты­ры­ша­быз бит әле!

Ок­тябрь, 2007.

ЯЗ­ГЫ ЧӘ­ЧӘК­ЛӘР

Хи­кәя

I

Ул кыз­ның исе­ме Ро­за иде...

Көз­ге ко­яш­ның тә­мам сү­ре­леп бар­ган ча­гы. Шә­һәр бак­ча­сын­да уты­рам.

Хә­зер мин мон­да еш ки­ләм. Элек­ләр­не, яшь ча­гым­да, сук­мак­ла­рын­нан тиз-тиз ге­нә ат­лап узып ки­те­лә иде. Бу урын­дык-эс­кә­ми­я­ләр­дә әби­ләр, ба­бай­лар уты­ра, кар­шы­ла­рын­да онык­ла­ры уй­ный, кү­гәр­чен­нәр, гөр­лә­шеп, әле кү­тә­ре­лә, әле, том­шык­ла­рын ва­та-ва­та, ас­фальт мәй­дан өс­тен­нән җим чүп­ли иде­ләр. Ин­де алар да юк. Әл­лә урын­на­рын алыш­тыр­ган­нар, әл­лә ми­ңа дип шу­шы­лай буш кал­дыр­ган­нар? Алар күп­ләр иде­ләр, ә без­ләр — бе­рән-сә­рән ге­нә.

Әнә ан­да — чә­чәк клум­ба­сы. Әле бер­ни­чә­се һа­ман бал­кып уты­ра. Ә җәй кө­не ул ак, кы­зыл, ал, зәң­гәр чә­чәк­ләр бе­лән шау­лап то­ра иде, гү­я­ки яшь­ле­гем ада­шым кал­ган сту­дент­лар ту­лай то­ра­гын­да­гы егет­ләр-кыз­лар сы­ман.

Егет­ләр, кыз­лар...

Ки­нәт ке­нә хә­те­рем кай­нар­ла­нып ал­ды. Шун­да кү­ңе­лем­дә бер мә­хәб­бәт та­рих­ча­сы яңар­ды да үз зи­һе­не­мә хәй­ран ит­тем. Мин бит мо­ңа ка­дәр кү­ңе­лем­дә бер олы сер­не яше­реп сак­лап кил­гән­мен. Ту­лы бер го­мер үтеп кит­кән. Бу сер ми­не, бел­сә­гез, күп­ме бә­ла­дән кот­кар­ган. Ә югый­сә аның ва­кый­га­сы бик га­ди, ис ки­тәр­лек тә тү­гел сы­ман. Әгәр уй­лан­саң, аң­лый­сың: тор­мыш шун­дый ха­кый­кать­ләр­дән гый­ба­рәт икән бит!

Ул мә­хәб­бәт та­рих­ча­сы Та­һир бе­лән Зөһ­рә ара­сын­да бул­ган хәл­ләр­дән тү­гел. Егет­нең исе­ме Йо­сыф, ә кыз­ны­кы, ин­де әйт­кә­нем­чә, Ро­за иде. Та­тар­лар әле хә­зер дә рус­ның тел җа­е­на ту­ры кил­сен өчен шу­шын­дый исем­нәр ку­шу­ны мәс­ли­хәт кү­рә­ләр. Кем­нең ин­де авыз ту­ты­рып Хә­ер­ни­са, Миң­ле­ка­мал, яи­сә Хә­биб­рах­ман, Гый­ла­җет­дин дип әй­теп га­зап­ла­на­сы, баш­ка­лар­ны ин­тек­те­рә­се кил­сен?

Мин бел­гән ул Ро­за, хә­те­рем­дә, би­ле­нә җит­кән ка­ра то­лым чәч­ле, ак йөз­ле, кеч­ке­нә буй­лы кыз иде. Ә Йо­сыф, ки­ре­сен­чә, озын буй­лы, гәү­дә­ле бу­ла­рак исем­дә кал­ган, бик тә ип­ле, ке­ше­гә ка­ра­та хөр­мәт­ле, ты­ныч хо­лык­лы, чын мәгъ­нә­сен­дә ка­раң­гы та­тар авы­лын­да та­би­гать ба­ла­сы бу­лып үс­кән дә, зи­һе­не гый­лем ну­ры­на та­ба этә­рү сә­бәп­ле шә­һәр­гә ки­леп укыр­га кер­гән яшь егет...

Бак­ча­да­гы чә­чәк клум­ба­сы бе­лән алар­ның бәй­лә­неш­лә­ре аз, аны­сы. Әм­ма, мон­да ки­леп уты­ру­ы­ма, шул та­ныш­ла­рым күз ал­ды­на ки­лә­ләр дә ба­са­лар, ки­лә­ләр дә ба­са­лар. Һәм ме­нә мин шул Йо­сыф бу­ла алыр идем­ме, мин ул тү­гел идем­ме икән дип тә уй­ла­нып, бе­раз “са­та­шып” ал­га­лыйм.

Ә мин аны бик тә якын кү­рә, хәт­та дус­та­нә бер сок­ла­ну бе­лән эне­кә­шем ке­бек яра­та да идем бу­гай. Ул ва­кыт­та аның ке­бек уй­лый­сым, аның ке­бек бер­кат­лы бу­ла­сым кил­ми иде дә бит, хәт­та шун­дый сый­фат­ла­ры өчен ачу­ла­на да идем. Ме­нә хә­зер ял­гыш­ка­ным­ны аң­лыйм. Җә­мә­гать, ми­нем аның ке­бек яна­сым, кө­я­сем ки­лә! Нәр­сә­гә ул ха­та­сыз, ти­гез ге­нә үт­кән го­мер?

Ин­де Йо­сыф­тан, аның яшь­ле­ген­нән көн­лә­шәм. Хы­я­лым­да аның “су­рә­тен” ки­еп йө­рим. Мин ул — Йо­сыф, мин ул, мин, ди­я­сем ки­лә!

II

Ка­зан­ның “Кы­зыл по­зи­ци­я” дип атал­ган ура­мын­да­гы уни­вер­си­тет сту­дент­ла­ры ту­лай то­ра­гы­ның өчен­че ка­тын­да­гы 150 нче бүл­мә­дән, кух­ня­га чы­гып, чәй­нек­не газ пли­тә­се­нә кай­нар­ла­тыр­га утыр­ту­чы бер ге­нә егет бар иде: ул — Йо­сыф. Тәү­ге курс сту­ден­ты. Авыл гый­ба­ты дип атый­лар ан­дый­лар­ны: бер­кат­лы­ның да бер­кат­лы­сы, са­бый — та­би­гать ба­ла­сы.

Сту­дент егет­ләр пе­ше­ре­неп тор­мый­лар, аш­ха­нә­дә та­мак ял­гар­га яра­та­лар. Бә­рәң­ге әр­чү, аш әзер­ләү, баш­ка­сы — алар­ның сө­ек­сез эше.

Кух­ня­га кил­гә­ләү­че­ләр­дән Ро­за исем­ле өчен­че курс сту­дент­ка­сы да бар. Ул ин­де җит­ди, дөнья кү­рер­гә, ке­ше та­ныр­га өй­рә­нер­гә өл­гер­гән, за­вод­та эш­лә­гән, ан­да ком­со­мол сек­ре­та­ре бу­лып йө­рү­че җил­бә­зәк рус еге­те Игорь ку­лын­нан уз­ган, Йо­сыф ише­ләр­гә сы­тып, юга­ры­дан ка­рар­га өй­рән­гән кыз. Буй тә­бә­нәк­ле­ге­нә бәй­лән­мә­гез, өс­тән ка­рар өчен буй­ның әһә­ми­я­те юк.

Бил­ге­ле, ме­нә бу са­лам-тор­хан Йо­сыф аның, Ро­за­ның, әү­вә­ле ачу­ын ки­те­рә иде: ни­гә шу­шы ка­дәр бер­кат­лы ул, ан­дый бу­лыр­га яра­мый бит! Шу­шы хак­та ип­тәш кыз­ла­ры­ның ко­лак­ла­рын чу­кы­ды. Яшь егет­кә ишет­те­рер­гә иде исә­бе.

Ә ме­нә бү­ген ике­се янә­шә то­рып бә­рәң­ге әр­че­де­ләр. Егет­тән ир­тән­ге йом­шак чык исе ки­лә иде. Ро­за­ның ни­чә тап­кыр гы­на ба­шы әй­лән­гә­ләп ал­ды. Чә­чәк­тән бал та­тып ка­рар­га те­лә­гән шөп­шә ке­бек аңа та­ба бо­ры­нын суз­ды. Егет бер­ни дә аң­ла­ма­ды. Кыз­ны бу хәл та­гын да әр­сез­рәк хә­рә­кәт ясар­га мәҗ­бүр ит­те. Әгәр мөм­кин икән, егет­нең ко­ча­гы­на гы­на тү­гел, эче­нә үк, су­га кер­гән ке­бек итеп, Ро­за­ның чу­ма­сы кил­де. Бу бик тә сә­ер ха­ләт иде. Тә­не буй­лап әр­сез кал­ты­ра­ну йө­гер­де. Ба­шы әй­лә­неп кит­кән­дәй бул­ды.

Йо­сыф, кө­тел­мә­гән­чә кау­шап, чит­кә­рәк тар­тыл­ды:

— Га­фу ите­гез!

Бу ва­кыт­та егет тә чик­сез дул­кын­ла­ну хис­лә­рен ки­чер­де аны­сы. Мо­ңа ка­дәр дә кыз­лар­ның күк­рә­ге­нә аның бе­лә­ге ти­еп кит­кә­не бар иде. Әм­ма бо­лай ук озак­лап һәм га­зап­лап тү­гел.

Ро­за­ның буе, ин­де бел­гә­не­гез­чә, шак­тый ук тә­бә­нәк бу­лып, Йо­сыф­ның ни ба­ры җил­кә­се­нә ге­нә үре­леп ка­рар­лык ча­ма­да иде. Әм­ма сы­лу гәү­дә­се, чи­бәр­ле­ге ни­ка­дәр ым­сын­дыр­са­лар да, ба­ры­бер егет­не: “Мин сез­нең өчен пеш­кән җи­меш тү­гел, ки­те­гез мон­нан, шө­кәт­сез!”— ди­гән ке­бек, чит­кә этә­реп то­ра­лар.

Йо­сыф үзен хәт­та күр­кәм­лек ия­се ише­ләр­дән дә са­ный бел­мә­де. Аның неч­кә йөз ча­лым­на­ры да, бу­ла­чак ир­не зат­лы итә­чәк ты­ныч һәм са­быр хол­кы да, эш сөюе һәм ут­ка-су­га ике дә уй­ла­мый ке­рер­гә әзер ба­тыр йө­рә­ге дә дөнь­я­да су­кыр ти­ен­гә дә тор­мый, бер­ни дә тү­гел­дер сы­ман то­е­ла үзе­нә. Бе­рен­че­дән, чә­че ка­ра тү­гел, коң­гырт, хәт­та яз­ла­рын-җәй­лә­рен са­ры­ла­нып ки­тү­чән, шу­ңа ул ямь­сез­дер, мө­га­ен, чөн­ки, аның фи­ке­рен­чә, чи­бәр ке­ше­ләр ка­ра чәч­ле бу­ла­лар; икен­че­дән, бо­ры­ны да әл­лә нин­ди­дер ке­бек, авы­зы да, күз­лә­ре дә, ко­лак­ла­ры да... Ямь­сез ин­де, ямь­сез!

Һәр­хәл­дә ул үзен бер дә күр­кәм ке­ше­ләр­дән са­на­мый, шун­лык­тан чи­бәр кыз­лар­га күз са­лу­ны уе­на да ки­те­рә ал­мый. Аның өчен тү­гел­дер сы­ман алар. Ул мо­ны мә­хәб­бәт­тә бе­рен­че тап­кыр “а­вы­зы пеш­кәч” үк аң­ла­ды. Авыл­ла­рын­да күр­ше сый­ныф­тан бер чи­бәр­кәй­не “о­за­тып” ка­ра­ган иде, кап­ка төп­лә­ре­нә дә ба­рып җи­тә ал­ма­ды. Кыз, урам ур­та­сын­да, баш­ка яшь­ләр кар­шын­да:

— Йо­сыф, ми­не оза­та­сы­гыз бул­ма­гыз! Мин сез­не ярат­мыйм!— дип кыч­кы­рып әйт­те дә сал­ды. Әгәр җир ярыл­са, шун­да егет, егы­лып, ола­га­сы иде. Хә­ер, нәкъ шу­лай бул­ды да ке­бек: Йо­сыф ка­раң­гы­лык, бә­хет­сез­лек, ми­һер­бан­сыз­лык эчен­дә кал­ды. Бу той­гы­ла­ры аның әле яңа гы­на үзен сиз­де­рә баш­ла­ган яшь йө­рә­ге­нә, күк­рә­ген­дә­ге кай­нар хис­лә­ре­нә таш, сал­кын зин­дан иде. Ул шун­да бик­лән­де.

Егет­ләр­не ела­мый, ди­ләр. Йо­сыф та ела­ма­ды. Ни­чә көн­нәр мә­хәб­бә­те кай­нар­лы­гын­да са­та­шып йөр­гән җи­рен­нән ай­ный да ал­ма­ды. Ул хәт­та үзен оза­тыр­га те­ләп бар­ган­лы­гын ул кыз­ның кай­дан бе­леп алу­ын да аң­ла­ма­ды, се­ре ти­рән­дә дип бе­лә иде.

Бу ва­кый­га­дан соң Йо­сыф­ның ко­ла­гы­на яше­рен итеп ке­нә пы­шыл­дап, аны бер кыз­ның үлеп-үлеп яра­туы ха­кын­да әйт­те­ләр. Мо­ны егет ял­ган бу­ла­рак ка­бул ит­те. Ин­де йө­рә­ге ка­раң­гы зин­дан­га ябыл­ган, дөнь­я­ның ми­һер­бан­сыз­лы­гын­нан тә­мам хәй­ран хәл­дә иде. Әм­ма аның ха­кын­да: “Ул бик те­кә егет, үзен әл­лә кем­гә куя!”— дип тә сөй­лә­де­ләр. Ке­ше­ләр­дән бу сүз­ләр­не ише­тә тор­ды, хак­сыз әй­те­лү­лә­рен үзе ге­нә бе­лә кал­ды. Аңа га­шыйк бул­ган кыз ачу­ын­нан аны ка­һәр­лә­де. Йо­сыф мо­ны да кү­тәр­де. Азы­нып-ту­зы­нып та йөр­мә­де. Ара­кы эч­мә­де, тә­мә­ке тарт­ма­ды. Үз акы­лын­да кал­ды. Әм­ма йө­рә­ге ге­нә ка­раң­гы зин­дан­да ял­гы­зы елый һәм аның сык­рау аваз­ла­ры чик­сез кыр-бо­лын­нар­дай киң кү­ңе­лен­дә ши­гырь юл­ла­ры бу­лып яң­гы­раш ала­лар, ял­гыз кал­ган­на­рын­да тү­ге­леп­ләр кит­кән хис­лә­ре ха­лык җыр­ла­ры рә­ве­шен­дә җы­е­ла, һәм ул җыр­лый иде. Көй­ләр­не җи­ңел от­са да, та­вы­шы ямь­сез, моң­сыз бу­лу­ын үзе бел­мә­де, аң­ла­ма­ды. Ба­ры тик җыр­ла­ды да җыр­ла­ды. Аны ишет­кән ке­ше мө­га­ен да Йо­сыф­ны юләр­лән­гән дип уй­лый, шу­ның бе­лән хак­лы бу­ла ала иде...

Һәм ме­нә бү­ген Ро­за аның бе­лә­ген ку­лы­ның ар­ка­сы, ан­на­ры җы­лы йом­шак күк­рәк ал­ма­ла­ры бе­лән сы­пыр­ды, Йо­сыф шун­да кыз­га ту­ты­рып ка­рап куй­ды. Кыз ел­ма­еп җа­вап бир­де. Аң­лы һәм тәҗ­ри­бә­ле егет­ләр­дән бул­са, эш­ләр­нең кай­сы як­ка та­ба бар­ган­лы­гын тө­ше­нер­лек иде. Йо­сыф бә­рәң­ге­сен әр­чи бир­де, кыз та­бак-са­выт чай­каш­ты­ру­га күч­те.

III

Ро­за­ның кай­чан да бул­са яшь егет бе­лән ша­яр­тып алу исә­бен­дә дә юк иде ке­бек. Ул ба­ры тик Йо­сыф­ка игъ­ти­бар итә баш­ла­га­нын­да гы­на го­ме­ре­нең ак­кан су ке­бек йө­ге­рә ба­ру­ын той­ды. Ро­за да кай­чан­дыр шу­шы­лай ук са­ми­ми иде­ме икән? Бәл­ки Игорь­ның кү­ңе­ле­нә дә шу­ның бе­лән хуш кил­гән­дер?

Ро­за­ның бер дә исен­нән чы­гар­га­ны юк ул ва­кыт­ла­рын. Авы­лын­нан уни­вер­си­тет­ка укыр­га ке­рәм дип кит­те. Бе­рен­че им­ти­ха­нын­нан ук “ко­е­лып” кал­ды. Мин укыр­га ке­рә ал­ма­дым дип ки­ре кай­та­сы кил­мә­де. Әни­се — укы­ту­чы ке­ше, аны олы юл­га оза­та чык­кан­да ук:

— Кы­зым, әгәр ты­рыш­ма­саң, укыр­га ке­рә ал­ма­саң, йө­зем­не ачыр­мас­лар!— ди­де.

Ро­за аң­ла­ды. Әни­се­нә укыр­га кер­гән­ле­ген бел­де­реп хат яз­ды. Үзе до­ку­мент­ла­рын, уни­вер­си­тет­тан алып, һө­нәр тех­ни­ку­мы­на илт­те. Бүл­мә­дәш ип­тәш кыз­ла­ры­на ия­реп баш­кар­ган бу эше дә уңыш­лы ба­рып чык­ма­ды. До­ку­мент­ла­рын алып кал­са­лар да, ин­де со­ңар­ды­гыз, им­ти­хан­нар ба­ра, ди­де­ләр.

Кыз­лар “Мест­ком” ди­гән бүл­мә­гә ба­рып кер­де­ләр. Проф­со­юз­лар­ның шу­шы ко­ми­те­ты алар­дан баш­ка да яшь­ләр бе­лән тул­ган икән ин­де. Ба­ры­сы га­дел­лек та­ләп итә­ләр. Укыр­га ябы­шып ка­ла­сы­ла­ры ки­лә. Ә алар­га өч ай­лык курс­лар­га язы­лыр­га тәкъ­дим итә­ләр. Ан­на­ры Ави­а­тө­зе­леш за­во­дын­да фре­зер­чы-кы­ру­чы бу­лып эш­лә­я­чәк­ләр икән. Ро­за ин­де баш­ка кыз­лар ке­бек бе­ле­шеп тә куй­ган иде: за­вод ста­жың бул­са, укыр­га ке­рү бер­ни тү­гел, имеш.

Өч ай­лык курс­лар­да үзе ке­бек егет­ләр-кыз­лар гы­на иде. Кү­бе­се­нең би­ог­ра­фи­я­лә­ре дә бер үк төр­ле. Авыл ба­ла­ла­ры алар. Укыр­га ке­рә­без дип җи­ңел кул­дан гы­на кил­гән­нәр дә, им­ти­хан­на­рын би­рә ал­мый­ча, мон­да сы­е­ныр урын тап­кан­нар. Шун­лык­тан бер­се­нең “җә”­се­нә икен­че­се­нең “ә”­се әзер.

Эһ, Ро­за, Йо­сыф ке­бек бә­хет­кә та­рып, бе­рен­че ишек ачы­лу­дан уни­вер­си­тет бу­са­га­сын ат­лап ке­рү на­сыйп бул­ма­ган иде шул си­ңа. Ниш­ләп ул егет үзен җи­ден­че кат күк­ләр­дә той­ма­сын, ни­гә дип авы­зын ерып йөр­мә­сен — бар­ча им­ти­хан­нар­ны да “биш­ле”­гә бир­гән ди­ләр аның ту­рын­да. Әл­лә кем ба­ла­сы­дыр әле, бел­мәс­сең!

Алай ди­сәң, ту­лай то­рак­та га­зап чи­геп яшәп ятар иде­ме, фа­тир­да рә­хәт­лә­неп тор­мый­ча?

Бер ел ди­яр­лек Ро­за за­вод­та ти­мер кы­ру­да эш­ләп, ан­на­ры “эш­че­ләр фа­куль­те­ты”н­да әзер­лек курс­ла­ры узып, ба­ры шун­нан соң гы­на те­лә­ге­нә ире­шә ал­ды. Әнә хә­зер ту­ган авы­лы­на кай­та­сы да кил­ми. Әни­сен дә кы­ен хәл­дә кал­дыр­ды бит ул. Аның сер яше­рү­ен тиз бе­леп ал­ды­лар. Мәк­тәп укы­ту­чы­ла­ры ал­дын­да гы­на тү­гел, уку­чы­лар кар­шын­да кы­ен бул­ды аңа, әле хә­зер дә оны­тып бе­тер­ми­ләр, хез­мәт­тәш­лә­ре ят­сы­нып ка­рау­ла­рын яшер­ми­ләр ахыр­сы. Имеш, үз ба­ла­ла­ры­ның яз­мы­шы баш­ка­ча бу­ла­чак! Бел­мим, дөнья күр­сә­тер. Кем­нең кем икән­ле­ге шу­шын­дый кы­ен ва­кыт­лар­да бе­ле­нә бит ул.

Һәр­хәл­дә Ро­за үзе­нең дә га­е­бе бар­лы­гын аң­лый, әм­ма ке­ше­ләр­нең хак­лык­ны сө­ю­лә­ре аңа ми­һер­бан­сыз­лык сы­ман то­е­ла. Ба­ры­сы­на да ул: “Ү­зе­гез соң, үзе­гез!”— дип ябы­шыр­га әзер. Шу­ңа кү­рә хәт­та ка­ни­кул ва­кыт­ла­рын­да да ту­ган авы­лы­на, әни­се, эне­лә­ре, се­ңел­лә­ре, әти­се, ин­де тә­мам кар­тая бар­ган әби­се яны­на кай­та­сы кил­ми. Кай­тыр иде дә, та­гын әни­се:

— Бу сес­си­яң­не “өч­ле”­ләр бе­лән яп­тың­мы?— дип со­ра­я­чак. Ро­за аны ал­да­лар­га мәҗ­бүр бу­ла­чак. Шә­һәр йорт­ла­рын­да подъ­езд­лар юу­чы бу­лып ак­ча эш­ләп, шул ак­ча­га яшә­вен яше­рә­чәк. Ан­на­ры, бу эшен дә озак ва­кыт­ка кал­ды­рып ки­тә ал­мый, әгәр дә ип­тәш кыз­ла­рын­нан эш­ләп то­рыр­га үтен­сә, алар­ның да бер­ни­чә көн­гә ге­нә бул­са әни­лә­ре яны­на кай­тып, ил­гә кү­ре­неп ки­лә­се­лә­ре бар.

Ә Йо­сыф им­ти­хан­на­рын “биш­ле”­гә би­реп кер­гән, әм­ма... Бик тә баш­лы­дыр, ди­сәң, чын мәгъ­нә­сен­дә са­ла бо­за­вы. Ка­ян кил­сен аңа шул ка­дәр зи­һен һәм бе­лем? Ро­за­ның ни­чә­мә тап­кыр егет­не сы­нап ка­ра­га­ны бар, хәт­та га­ди һәм га­дә­ти иша­рә­ләр­не дә аң­ла­мый бит ул. Әнә Игорь ке­бек бул­дык­лы егет­ләр­нең өлеш­лә­ре­нә мон­дый мут тәкъ­дим­нәр чык­сын иде әле — хә­зер идән­гә ке­ләм, өс­кә юр­ган рә­ве­шен алыр иде­ләр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: