Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 23 страница

Ул хак­лы сы­ман иде. Са­би­ра­ның Ну­рул­лов бе­лән кул­га-кул йө­ри баш­лау­ла­рын Хә­ни­фә Га­ли­ев­на бе­рен­че­ләр­дән бу­лып ди­яр­лек бел­де. Шу­шы хәл­не бер дә өнә­мә­де. Әгәр дә кыз ба­ла­ны сак ас­ты­на ал­ма­саң, хә­зер да­ны ил буй­лап җә­е­лә­чә­ген ха­тын-кыз за­ты бик тиз си­зү­чән ин­де, аны­сы. Хә­ни­фә Га­ли­ев­на­ның сүз төрт­мә­лә­ре Кә­ри­мә­нең дә ко­ла­гы­на тук­тау­сыз ише­тел­гә­ләп, кү­ңе­лен са­гай­та иде­ләр. Са­би­ра­ның хис­лә­ре­нә ху­җа­би­кә­нең кай­нар­лык һәм кур­ку бе­лән кар­шы чы­га то­ру­ла­ры кыз­ла­рын шак­тый бор­чы­лыр­га мәҗ­бүр дә ит­те. Нәр­сә, егет­ләр бе­лән та­ны­шу, алар бе­лән дус­ла­шып йө­рү на­чар га­мәл­ме­ни соң ул? Кыз­ла­рын әти­лә­ре Ка­зан шә­һә­рен­дә тоз­лап-бо­рыч­лап кал­дыр­ма­ды­лар бит! Кә­ри­мә дә үзе­нә тиң егет­не та­бар иде дә, әм­ма хис­лә­ре­нә хуш ки­лер­лек егет­ләр бер­дән­бер аңа гы­на ка­ра­мый­лар, ба­ры­сы­ның да үз кыз­ла­ры бар!

Ши­гырь­ләр яза баш­ла­вын Кә­ри­мә мә­хәб­бәт ва­кый­га­ла­ры бе­лән бәй­ли иде әл­бәт­тә. Яшь йө­рә­ген­дә­ге хис­ләр­не куз­га­тып җи­бә­рер өчен бер оч­кын гы­на ки­рәк бул­ган, ярый әле ул нәф­рәт­тән бар­лык­ка кил­мә­гән. Аның га­шыйк бул­ган ке­ше­се дә чит-ят тү­гел, бәл­ки Сар­ман мәк­тә­бен­дә­ге укы­ту­чы абый­сы иде. Юк, алар ту­ган­нар да, якын­нар да тү­гел. Укы­ту­чы­ны абый яки апа дип та­ну, мө­гал­лим­нәр­гә шу­шы рә­веш­ле эн­дә­шү та­тар­да элек­тә кил­гән га­дәт, алар­га ка­ра­та зур­лау, алар­ны якын кү­рү бил­ге­се ге­нә, югый­сә.

Ул алар­ны та­рих­тан укыт­ты. Кә­ри­мә­нең хис­лә­рен бел­ми дә кал­ды, сиз­мә­де дә. Кыз аның өй­лә­нүе ха­кын­да ишет­кәч, авыл­ла­ры Тү­бән Лә­шәү­гә кай­тып ки­теп, мун­ча­га бик­лә­неп ела­ды, ан­на­ры бер ат­на бу­е­на авыр­ды. Ул ва­кыт­та Кә­ри­мә җи­ден­че сый­ныф­та укый иде. Хис­лә­рен­нән әти-әни­се дә хә­бәр­сез кал­ды­лар. Яз­ган ши­гырь­лә­ре дә “я­ра­там”, “сө­ям” сүз­лә­ре бе­лән чу­ар­лан­ган бу­лып, ахыр­да, кай­гы көн­нә­рен­дә, учак ял­кы­ны­на тө­ре­леп ян­ды­лар. Шу­шы авы­ру­ын­нан соң Кә­ри­мә кай­бер чак­лар­да са­гыш­лы, ә ва­кы­ты-ва­кы­ты бе­лән кү­бә­ләк ке­бек хәс­рәт­сез кыз­га әве­ре­леп кал­ды. Аның кү­ңе­лен­дә ши­гырь үз уры­нын тап­кан, ал­га та­ба кем бу­ла­ча­гын сиз­де­реп өл­гер­гән иде ин­де. Ша­гый­рә! Баш­ка­ча һич­кем тү­гел! Ул ин­де хә­зер үзен аң­лап та бе­те­рә ал­мый, хәт­та ур­гы­ган хис­лә­рен күп ва­кыт­лар­да ты­яр­га көч­сез ха­ләт­кә кер­де. Яки тар, сал­кын са­гыш­ка, яи­сә киң бәй­рәм­чә­лек­кә би­ре­лү­лә­ре­нең ахы­ры һа­ман да кү­ңел­сез бе­тә тор­ган бул­ды­лар. Күп­ме та­бак-са­выт ва­тыл­ды, ни­чә­ләр­нең кү­ңел­лә­ре яра­лан­ды. Бо­лар — Кә­ри­мә­нең та­ныш-бе­ле­ше­нә, якын­на­ры­на ки­тер­гән бә­ла­лә­рен­нән иде­ләр. Ярый әле ан­дый ае­ра­та авыр ел­ла­ры үтеп кит­те. Җа­ны кай­нар­ла­нуы да, ут­ны су бе­лән сүн­дер­гән ке­бек, ши­гырь язу­ла­ры яр­дә­мен­дә ба­сы­ла кил­де. Уни­вер­си­тет­ка укыр­га ке­рү­гә, кыз­ның хә­ле та­гын үз­гәр­де. Очып кы­на йөр­гән җи­рен­нән, ки­тап­лар­га-конс­пект­лар­га кү­ме­леп, тын да алыр­га кур­кып, төр­ле фән­нәр­гә чум­ды. Аңа шу­шы рә­веш­ле оны­ты­лып, чик­сез-төп­сез гый­лем диң­ге­зе­нә тө­шеп юга­лу­дан да рә­хәт­рә­ге юк иде.

Са­би­ра­ның Ну­рул­лов бе­лән йө­реп ки­тү­лә­ре ни­чек кө­тел­мә­гән­дә бул­са, дус­лык­ла­ры бо­зы­лу шу­лай ук уй­ла­ма­ган­да ки­леп чык­ты. Кә­ри­мә мо­ны әү­вә­ле сиз­ми йөр­де, ан­на­ры, кы­зык­сы­ну­ын яше­рә ал­мый со­ра­гач:

— Хо­лык­ла­ры­быз ки­леш­мә­де!— ди­гән җа­вап­ны ишет­те.

Нәр­сә-нәр­сә, әм­ма Са­би­ра бе­лән хо­лык­та ки­ле­шә ал­мау мөм­кин хәл тү­гел иде. Ул хәт­та Кә­ри­мә­не дә үз кы­са­ла­ры­на ку­ып кер­тә ал­ды. Кем бе­лән дус­ла­ша­сың, аның хо­лык-та­би­га­тен дә үзе­ңә йок­ты­ра ба­ра­сың икән шул. Баш­та­рак Кә­ри­мә, аны үп­кә­ләт­мәс өчен, үзе­нең кү­бә­ләк­тәй очы­ну­ла­рын ни­чек тә ты­яр­га ты­ры­ша иде. Аңа бу рә­веш­ле үзен ким ку­ю­ла­ры асыл­да өс­те­нә тау ишел­гән­дәй авыр то­ел­са да, ба­ра-ба­ра, яши-яши, күн­де та­гын. Кыз ба­ла­ның бә­хе­те са­быр­лы­гын­да, имеш. Дө­рес, бу са­быр­лык Кә­ри­мә­нең та­би­га­те­нә ки­ле­шеп тә бет­мә­де. Шу­лай да аңа бу юлы да ши­гырь язу­ла­ры фай­да ит­те, дәф­тә­рен­дә кү­ңе­ле­нең та­шып чык­кан миз­гел­лә­ре җыр юл­ла­ры бу­лып те­зел­де­ләр. Ул алар­ның ара­сын­нан уңыш­лы ди­гән­нә­рен сай­лап алып, ма­тур язу­да ак кә­газь­гә кү­че­реп, “Со­вет әдә­би­я­ты” жур­на­лы­на ил­теп бир­де. Та­тар әдә­би­я­ты­ның үт­кә­не, бү­ген­ге­се, ки­лә­чә­ге бе­лән тук­тау­сыз кы­зык­сы­ныр­га ти­еш­ле шу­шы мат­бу­гат ор­га­ны аңа игъ­ти­бар күр­сә­тер­гә бу­рыч­лы иде. Ин­де икен­че ай шул ши­гырь­лә­ре­нең ба­сы­лып чы­гу­ы­на өмет бе­лән яшә­де Кә­ри­мә. Яз­ма­ла­ры яшь­лек хис­лә­ре бе­лән ту­лы иде­ләр. Алар­да ул әле­ге дә ба­я­гы өй­лән­гән, га­и­лә­се бе­лән бә­хет­кә ту­лып яшәп яту­чы укы­ту­чы­сы­на үп­кә­ләү, аяу­сыз рә­веш­тә мә­хәб­бә­тен ки­ре ка­гуы, ка­бул ит­мә­ве, шу­ның бе­лән җа­нын рән­җе­түе һәм баш­ка шун­дый мең төр­ле авыр уй­лар, аһ-зар­лар, күз яшь­лә­ре, кай­нар хис­ләр, ярым ише­те­лер­лек, ярым хис ите­лер­лек моң­нар бе­лән ту­лы йө­рәк аваз­ла­рын би­рә ал­ды. Бо­лар уку­чы­ны җә­леп итәр­гә, ә ад­ре­са­ты, укы­ган оч­рак­та, нин­ди саф һәм сих­ри сөю ия­се сүз­лә­ре­нә тап бу­лу­ын аң­лар­га ти­еш иде. Әм­ма ши­гырь­ләр кү­рен­мә­де­ләр. Ә Кә­ри­мә һа­ман да ши­гырь­лә­ре­нең мат­бу­гат­та ба­сы­лып чы­гу­ын көт­те. Ара-ти­рә бул­сын, ат­на са­ен ту­ры кил­сен, Язу­чы­лар бер­ле­ге­нең “Ту­кай клу­бы”­на ба­рып, ан­да шыг­рым ту­лып утыр­ган бө­ек­ләр­нең тын­чу ис­лә­рен ис­нәп ишек тө­бен­дә кы­сы­лыр урын та­бып, сок­ла­ну ка­тыш га­җәп­се­нү той­гы­ла­рын кү­ңе­ле­нә ияр­теп алып кайт­ты. Те­ге, “Со­вет әдә­би­я­ты” жур­на­лы ре­дак­ци­я­сен­дә ши­гырь кулъ­яз­ма­ла­рын алып кал­ган абый ке­ше­не дә шун­да оч­ра­тып, аның бе­лән исән­ләш­кән­дәй ит­те. Кә­ри­мә­не та­ныр­га те­ләү­че юк иде. Абый ке­ше дә ба­ры тик ап­ты­рау­лы күз ка­ра­шы бе­лән шун­да ук кыз­ның ку­а­ныч­лы ел­май­ган авы­зын сүз әй­тә ал­мас­лык итеп то­ма­ла­ган ке­бек мәгъ­рур рә­ве­шен­дә үтеп кит­те. Кә­ри­мә шун­да үзе­нең мес­кен адәм ба­ла­сы икән­ле­ген ачык тө­шен­де. Әм­ма аның, мо­ңа да ка­ра­мас­тан, уку­чы­сын та­ба­сы, та­тар әдә­би­я­тын­да үз та­вы­шы бар­лы­гын сиз­де­рә­се ки­лә иде. Хә­ер, мо­ны те­ләк һәм нәф­се тү­гел, бәл­ки рух ха­лә­те аңар­дан та­ләп ит­те. За­ма­на­сы ша­гыйрь­лә­ре, ни хик­мәт, һа­ман да узыл­ган чор­лар­ның хис­лә­рен, ин­де ха­ти­рә­ләр­дә ге­нә кал­ган Бө­ек Ва­тан су­гы­шын­да­гы ба­тыр­лык­лар­ны, тыл хез­мә­тен­дә­ге тан­та­на­лы­лык ту­рын­да йө­зен­че әсәр­лә­рен уку­чы­ла­ры­на тәкъ­дим ит­те­ләр. Алар­ны бү­ген­ге көн дә, адәм ба­ла­сы­на бәл­ки го­мер­гә бер тап­кыр би­ре­лер­гә мөм­кин бул­ган мә­хәб­бәт хис­лә­ре дә, яшь­ләр­нең ки­лә­чәк­кә бул­ган өмет­лә­ре дә кы­зык­сын­дыр­мый иде­ләр. Әдә­би­ят­ның төс­сез­ле­ге, һәр укы­ган яңа әсәр­дән ком­му­нист­лар пар­ти­я­се ка­рар­ла­ры һәм мәк­тәп дә­рес­лек­лә­ре исе аң­кып то­ру баш­ка­лар­ны ни­чек биз­дер­сә, Кә­ри­мә­не дә шу­лай туй­ды­рып бе­тер­гән иде­ләр. Хә­ер, яшь ша­гый­рә үзе дә шул ук агым­нар­да йө­зә, яши, иҗат итә тор­ды. Баш­ка­ча бу­ла да ал­мый иде, чөн­ки бү­тән­чә дә мөм­кин икән­ле­ген аңар­га иша­рә яр­дә­мен­дә ге­нә дә аң­ла­ту­чы та­был­ма­ды. Ба­ры тик кү­ңел дөнь­я­сын­да ши­гырь ко­я­шы як­ты­рып ки­теп, ха­кый­кать­нең баш­ка­ча икән­ле­ген күр­сә­теп-күр­сә­теп ала тор­ды. Бу сый­фа­ты бе­лән Кә­ри­мә бә­хет­ле дә, та­лант­лы да, һәм­мә­ләр­дән бер баш­ка өс­тен дә иде. Әгәр ка­нат­ла­ры шу­шы рә­веш­тә ны­гы­са, ул кү­тә­ре­леп ки­тә­чәк һәм га­сыр­лар­га җи­тә­чәк дан кал­ды­ра­чак әле! Баш­ка­ча бу­ла да ал­мый!

Һәм ме­нә Яңа ел бәй­рә­ме җи­тә­се көн­нәр­нең бе­рен­дә Ка­зан зы­я­лы­ла­ры шау­ла­шып ал­ды­лар. “Со­ци­а­лис­тик Та­тарс­тан” га­зе­та­сын­да бер карт тән­кыйть­че­нең әдә­би ел­ны йом­гак­лау ха­кын­да уй­ла­ну­ла­ры бе­лән бәй­ле мә­ка­лә­се ба­сы­лып чы­гып, ул та­тар әдә­би­я­ты­ның урын­нан куз­га­ла ал­мый­ча тап­та­нуы ха­кын­да, шул фи­кер­лә­ре­нә ияр­теп, әдә­би­ят­ка та­лант­лы яшь­ләр­нең кил­мә­ве ту­рын­да да ха­фа­лы җөм­лә­ләр бас­тыр­ган иде. Шу­лар сүз куз­га­лу­га җи­тә кал­ды­лар. Кә­ри­мә үзен та­лант­лы яшь ша­гый­рә сый­фа­тын­да то­еп, бу фи­кер­ләр­нең ту­ры­дан-ту­ры үзе­нә ка­гы­лыш­ла­ры бар икән­ле­ген хис ит­те. Әм­ма ул хак­та уй баш­ка­лар­ның кү­ңе­лен­дә ту­ар­га да өл­гер­ми кал­ды. Дө­рес­рә­ге, алар әле­гә Кә­ри­мә ха­кын­да бел­ми иде­ләр, шу­ңа кү­рә дә аны исәп­кә ала бел­мә­де­ләр. Әдә­би­ят­та яшь та­лант­лар­ның юк­лы­гы — алар­ның бар­лы­гын кү­рер­гә те­лә­мәү­дән дә һәм кү­рер­гә сә­ләт­сез ке­ше­ләр­нең ре­дак­ци­я­ләр­дә төп­лә­неп уты­ру­ла­рын­нан да ки­лә, бил­ге­ле. Ә мо­ны Кә­ри­мә тө­ше­нә ал­ма­ды. Уку­ы­на ко­ма­чау­лык ит­мә­сен дип, ши­гырь­ләр яз­мас­ка иде аның исә­бе, әм­ма бу эше те­лә­гә­нен­чә ба­рып чык­ма­ды. Чиш­мә­нең суы ку­әт­ле икән, бер җир­дә аны то­ма­лау­га ка­рап, икен­че урын­нан бә­реп чык­мас, ди­мә. Кә­ри­мә бе­лән дә нәкъ шу­лай бул­ды. Кү­ңе­лен­дә шигъ­ри­ят та­гын да көч алып кай­ный баш­ла­га­нын ул ин­де сиз­ми дә ка­ла­чак иде. Кай­бер көн­нәр­дә ул, лек­ци­я­лә­рен­дә оны­ты­лып ки­теп, дәф­тә­ре­нә ашы­гып-ашы­гып ши­гырь юл­ла­ры те­зә тор­ды. Кү­ңел­сез алып ба­рыл­ган дә­рес­ләр­дә биг­рәк тә шу­шы хәл­ләр ка­бат­лан­ды, хә­те­ре шу­шы шө­гы­ле бе­лән ямь тап­ты. Го­ме­ре бу­е­на ши­гырь яз­мый­ча гы­на яшәп бу­ла­ча­гын ул бел­ми һәм ши­гырь­сез го­мер уз­ды­ру мөм­кин хәл дип тә кү­зал­ла­мый иде ин­де. Әгәр дә ке­ше үз та­би­га­те бе­лән кө­рә­шә икән, аның кү­ңе­ле ба­ры­бер үзе­не­кен итеп, бер-бер хәл ки­те­реп чы­га­ра, бил­ге­ле. Асы­лың­нан ка­чу юлы юк. Бәл­ки шул асы­лың си­нең чын бә­хе­тең­дер?

IV

Им­ти­хан сес­си­я­сен бик ях­шы бил­ге­ләр­гә тап­шыр­ган Кә­ри­мә кыш­кы ка­ни­кул­га ту­ган як­ла­ры­на, төп йорт­ка кай­тыр­га әзер­лә­неп бе­тер­гән­дә, Са­би­ра ин­де юл­лан­ган иде. Аңа рә­хәт, иле якын­да гы­на. Ә Кә­ри­мә­гә ни­чә җил­дән су­га­ры­ла­сы бар. Әү­вә­ле “Ка­зан­–У­фа” по­ез­ды бе­лән кай­та­чак, ан­на­ры — Әл­мәт­кә, марш­рут ав­то­бу­сын­да, Әл­мәт­тән — Тү­бән Лә­шәү авы­лы­на, юл ча­ты­на ка­дәр утыз чак­рым ара­ны ни­чек тә бе­рәр юлау­чы ма­ши­на­да узар әле. Чат­та тө­шеп ка­лып, ан­на­ры җәя­ү­ләп ат­лар. Ике көн кай­ты­лыр да кай­ты­лыр ин­де. Ар­тык­ка ук кит­мә­сә ярый да бит. Әм­ма ниш­лә­сен, бу — Кә­ри­мә­нең юлы. Әти-әни­се бы­ел да шул авыл­да мәк­тәп­тә укы­ту­да кал­ды­рыл­ган­нар. Элек­ләр­не алар­ны биш ел са­ен бер авыл­дан икен­че­се­нә кү­чер­гә­ли тор­ган­нар иде. Ста­лин за­ма­ны үтү бе­лән бу тәр­тип тә исәп­тән тө­шеп кал­ды, ах­ры­сы. Дө­рес, укы­ту­чы­лар үз­лә­ре “күч­мә тор­мыш”­та яшәр­гә өй­рә­неп җит­кән­лек­лә­ре сә­бәп­ле, әле хә­зер дә ху­җа­лык­ла­рын бул­ды­рыр­га, бер тук­тал­ган урын­да йорт-җир яса­тып, шу­ны ны­гы­тып ко­рыр­га ти­еш­ле икән­лек­лә­рен тө­ше­неп җит­ми­ләр. Хә­бәр­ләр­гә ка­ра­ган­да, хак­сыз рә­веш­тә “ха­лык дош­ма­ны” дип ата­лып сө­рел­гән, төр­мә­ләр­гә ябыл­ган ке­ше­ләр­нең үз ил­лә­ре­нә ки­ре кай­та-кай­та­ры­ла баш­лау­ла­ры да кө­те­лә икән. Әм­ма мо­ны­сы ук әле­гә бө­тен­ләй аң­ла­шыл­ма­ды. Ни­чек ин­де ул алар, ха­лык дош­ман­на­ры бул­ган ке­ше­ләр, ял­гыш хө­кем ител­гән­нәр? Со­вет су­ды ке­бек га­дел, со­ци­а­лис­тик җәм­гы­ять ке­бек дө­рес тор­мыш Җир йө­зен­дә бу­лыр­га мөм­кин­ме?

Кә­ри­мә бу мәсь­ә­лә­дә күп­ләр бе­лән ки­ле­шә ал­мый, Ста­лин­ны, үле­мен­нән соң, хур­лап әй­тел­гән, ан­да-мон­да ише­тел­гән сүз­ләр­не дә ка­бул ит­ми. Пав­лик Мо­ро­зов­ны әти­се, ку­лак, үз әме­ре бе­лән үтерт­кән­ме? Үтерт­кән! Сыйн­фый кө­рәш бул­ган­мы? Бул­ган! Су­гыш­та сат­лык­лар бар иде­ләр­ме? Бар иде­ләр! Әнә Му­са Җә­лил­нең дә фа­шист­лар­га хез­мәт ит­кән­ле­ген әй­тә иде­ләр. Әм­ма баш­ка­ча сөй­ли баш­ла­ды­лар. Тор­мыш бер ге­нә кат­лы тү­гел икән бит! Дө­ре­се баш­ка­ча бул­ган, Му­са Җә­лил фа­шист төр­мә­сен­дә дә Гит­лер­га кар­шы эш­ләр оеш­тыр­ган, та­тар әсир гас­кә­ри­лә­ре ара­сын­да ком­му­нис­тик про­па­ган­да алып бар­ган. Ме­нә бит ул ни­чек! Абау, әле аны тә­мам пыч­рат­ты­лар. Хә­зер ниш­ләр­ләр? Дө­рес, бо­лар ха­кын­да сак­лык бе­лән, ча­ма бе­леп, кы­зык­ты­рып кы­на сөй­ли­ләр әле­гә. Әм­ма ул сүз­ләр ха­кый­кать бу­лып чык­са? Ул ва­кыт­та бу дөнь­я­ны ка­ралт­кан шак­шы сүз­ләр­дән кү­ңе­лең­не ни­чек юып бе­тер­мәк ки­рәк?

Со­вет мәк­тә­бен­дә тәр­би­я­лән­гән Кә­ри­мә­нең уй­ла­ры да, хис­лә­ре ке­бек үк, төр­ле иде. Шу­шы ха­лә­те һа­ман да аның бе­лән ида­рә ит­те. Кар­шы­лык­лар ке­ше­гә дул­кын­ла­ну­лар ки­те­рү­чән. Хис­ләр таш­кы­нын ба­ры тик ши­гырь юл­ла­ры гы­на үз­лә­ре­нә сый­ды­ра һәм сең­де­рә ала­лар. Сер тү­гел, мон­дый ир­ке­нә­еп ки­тү, күз ачы­лу ва­кыт­ла­рын­да кем­нең дә кү­ңе­ле җыр­лый. Ке­ше­нең җа­ны моң­нан мәгъ­нә ала, тор­мыш­тан аны эз­ли баш­лый. Ә сүз­ләр­нең бар­ча уй­лар­ны һәм шик­лә­нү­ләр­не ко­лач­лап бе­те­рер ку­ә­те юк. Шу­ңа кү­рә дә ке­ше­гә, аның акы­лы­на-аңы­на моң­нар яр­дәм­гә ки­лә. Хис һәм уй­ның бер­ле­ген ме­нә шул моң тәэ­мин итә. Ши­гырь­лә­рен яз­ган­да Кә­ри­мә әл­лә нәр­сә­ләр ха­кын­да уй­лап бе­те­рә. Ба­ла ча­гы уз­ган Сар­ман як­ла­ры­ның тау­ла­рын да, киң кыр­лар­дан гы­на гый­ба­рәт та­раф­ла­рын да, исен­дә өс­кә ише­леп тор­ган­дай кур­кы­ныч та­би­гать­ле бу­лып сак­лан­ган ка­ра ур­ман­нар­ны да, боз ке­бек сал­кын чиш­мә су­ла­ры­ның та­тын да — ба­ры­сын-ба­ры­сын да ха­ти­рә­лә­рен­дә яңар­та. Йө­рә­ге аша үзе­нең һәм та­ныш-бе­ле­ше­нең тор­мы­шын­нан һәр миз­ге­ле ди­яр­лек уза. Ул шу­лар­ны кә­газь­гә тө­ше­рә. Тың­лар­га те­лә­сә, Са­би­ра­га да укыр иде. Әм­ма ип­тәш кы­зы үзен ни өчен­дер бик сә­ер то­та. Ярат­мый ул ши­гырь­ләр­не, аның кү­ңе­лен баш­ка төр­ле уй­лар би­ли. Ике­се бер фа­тир­да яшәп тә, бер үк уку йор­тын­да бер­гә, бер үк төр­ле лек­ци­я­ләр­не шул бер үк про­фес­сор­лар­дан тың­лап та, көн­нән-көн­гә ике­се ике төр­ле ке­ше­гә әве­ре­лә бар­ды­лар. Са­би­ра һа­ман да үз дөнь­я­сы­на чу­ма тор­ды. Кә­ри­мә дә нәкъ шу­лай иде, югый­сә. Тик бер­се­не­ке үз эче­нә бик­лә­нә ба­ру бул­са, икен­че­се­не­ке үзәк­кә, бер нок­та­га җы­е­лу, дикъ­ка­тен үз кү­ңе­ле­нә та­ба тө­бәү­дән гый­ба­рәт. Мо­ның кыз­лар ни сә­бәп­ле шу­лай бу­лу­ын үз­лә­ре дә аң­лап бе­те­рә ал­мый­лар. Ва­кыт-ва­кыт ки­рәк­мә­гән­чә үп­кә­лә­шә­ләр, ә ан­на­ры, кө­тел­мә­гән­чә ачы­лып та ки­тә­ләр. Ба­ры­бер дә бер-бер­сен аң­ла­вы алар­га авыр­ла­ша ба­ра. Са­би­ра үзе­нең Ну­рул­ло­вы­на да әле якы­ная, әле ера­гая. Кә­ри­мә өчен ул ке­ше бө­тен­ләй бер­кем дә тү­гел. Ул аны хәт­та укы­ту­чым дип тә әй­тә ал­мый. Укы­ган лек­ци­я­лә­ре дә оша­мый, үз-үзен то­ты­шы да. Көт­мә­гән­дә Ну­рул­лов, дә­рес ур­та­сын­да кә­е­фе бо­зы­лып ки­теп, бе­рәр­се­нә бәй­лә­неп тә ала. Са­би­ра аның мон­дый чы­гым­лау­ла­рын “ша­яр­ту” дип атый.

— Бү­тән про­фес­сор­лар ке­бек тоз­сыз мә­зәк­ләр сөй­ләп ап­ты­рат­мый бит, аның ул ша­яр­ту­ла­ры — үгет-нә­сый­хәт дә­ре­се ге­нә!— дип, “җан­ки­сәк­кә­ен” кү­тә­реп мак­тар­га то­ты­на. Аң­ла­мас­сың, әл­лә кай­чан үп­кә­ләш­те­ләр, ме­нә та­гын ара­ла­ры җай­ла­ныр­га то­ра, ах­ры­сы?

— Абау, дус­тым, әл­лә син аны яра­та­сың ин­де!— дия-дия үр­тәп, Кә­ри­мә мон­дый ва­кыт­лар­да рә­хәт­лә­неп кө­лә, сө­е­нә. Шу­шы ми­нут­ла­рын­да аның бә­хе­те ар­тып кит­кән­дәй то­е­ла. Ип­тәш кы­зы өчен ку­а­ну­ы­мы бу, әл­лә үр­тә­ве ар­ка­сын­да кы­зык та­ба­мы — бо­ла­рын ук аң­лап та бе­те­рер­лек тү­гел.

Алар яры­ша-яры­ша укы­ды­лар, прак­тик-се­ми­нар дә­рес­ләр­гә әзер­лән­де­ләр, ки­тап­ха­нә­нең уку за­лын­да соң­га­ча утыр­ды­лар. Нәр­сә өй эше итеп би­рел­сә, шу­ны өй­рә­неп ба­рыр­га ты­рыш­ты­лар. Алар­га баш­та­рак гый­лем ни­гез­лә­ре­нең күп як­ла­ры аң­ла­шыл­мый да ке­бек иде. Әм­ма укый, өй­рә­нә-өй­рә­нә, зи­һен­нә­ре ны­гый бар­ды. Әл­лә нин­ди авыр һәм кат­лау­лы бул­ган гый­лем­нәр, ак­рын-ак­рын “ки­ме­ре­лә” тор­гач, җи­ңе­ләя һәм “йом­ша­ра” төс­ле то­ел­ды­лар. Әү­вә­ле про­фес­сор­лар кул­ла­на тор­ган сүз­ләр алар­га авыр һәм сер­ле сы­ман уй­лан­са­лар, ин­де га­ди һәм га­дә­ти­гә әве­ре­леп кал­ды­лар. Тел — әдә­би­ят­тан, әдә­би­ят — тел гый­ле­мен­нән ае­рым­ла­на, ерак­ла­ша, үза­ра кат­наш­ла­ры бул­ма­ган өл­кә­ләр рә­ве­шен­дә­рәк аң­ла­шы­лып, Са­би­ра күп­че­лек оч­рак­лар­да тел фән­нә­рен сө­ю­чән, Кә­ри­мә әдә­би­ят­ка мө­киб­бән сту­дент­лар­га әве­рел­де­ләр. Бу да алар­ның зи­һен­нә­ре һәм та­би­гать­лә­ре аер­ма­лы бу­лу ха­кын­да сөй­ли иде.

Кә­ри­мә­не шигъ­ри­ят­тә­ге уңыш­сыз­лык­ла­ры эч­тән ге­нә из­де, эч­тән ге­нә ян­дыр­ды. Ул үзен, бе­рен­че ши­гы­рен уку­ла­ры­на ук, әдә­би­ят хал­кы кү­тә­реп алыр дип ыша­нып көт­кән иде, әм­ма аңа игъ­ти­бар итәр­гә те­ләү­че та­был­ма­ды. Ка­лын дәф­тә­ре­нә шак­тый гы­на ши­гырь­ләр тер­кә­де, алар­ны үзе хәт­та ела­мый­ча укый да ал­мый. Әм­ма баш­ка­лар­ның кү­ңе­ле­нә тү­гел, хәт­та ко­ла­гы­на да ба­рып иреш­мәү­лә­ре бик сә­ер. Са­би­ра да, аңа бер­ва­кыт укып күр­сәт­кәч:

— Бо­лар нәр­сә ин­де? Авыл так­мак­ла­ры­мы? Сез­нең авыл­да шу­шын­дый так­мак­лар чы­га­ра­лар­мы­ни?— дип мыс­кыл­лап әй­теп таш­ла­ды. Аңа кар­шы Кә­ри­мә, елар­га җи­те­шеп:

— Бу ми­нем ши­гырь­лә­рем бит! Нин­ди так­мак бул­сын­нар? “У­мыр­зая чә­чәк­лә­ре сы­ман си­не көт­тем кү­зем чы­ла­нып!” Кая мон­да так­мак?— дип, ә ан­на­ры ап­ты­рап кал­ды, кү­ңе­ле ут­тан су­га, су­дан ут­ка төш­те. Әм­ма Са­би­ра­ның мо­ңа исе дә кит­мә­де:

— Мин дә яз­ган идем ан­дый так­мак­лар­ны: “Кил­сәң иде ми­нем ал­ла­ры­ма, кө­тәм, бәгъ­рем, си­не са­гы­нып!”— ди­де дә, авыр­лык бе­лән әйт­те дә сал­ды.

Ул кич­не Кә­ри­мә ка­ра­ват­ка кап­ла­нып елый-елый йок­ла­ды. Аның хә­те­ре шу­шы ка­дәр җи­ме­рел­гә­не юк иде. Хәт­та укы­ту­чы­сы­на бул­ган һәм бе­рен­че мә­хәб­бәт сы­ман то­ел­ган хис­лә­рен дә ка­һәр­ләп чык­ты. Тө­не буе са­таш­ты. Авы­рып та ал­ды. Аңа укып йө­рү­лә­ре­нең ка­де­ре дә, әһә­ми­я­те дә югал­ган ке­бек то­ел­ды. Ул бит шу­шы ши­гырь­лә­ре өчен дип уни­вер­си­тет­ка укыр­га кер­де, хә­зер ту­ган­на­рын­нан, әти-әни­сен­нән, ту­ган як­ла­рын­нан, аның ми­ләш­лә­рен­нән, ка­ен­на­рын­нан, ти­рәк­лә­рен­нән, чиш­мә­лә­рен­нән — һәм­мә­сен­нән-һәм­мә­сен­нән ае­ры­лып яшәр­гә мәҗ­бүр. Ә аның ши­гырь­лә­ре га­ди авыл так­мак­ла­ры гы­на бу­лып чык­ты­лар. Ни­чек бо­лай ал­дан­ды ул? Йө­рәк тү­рен­дә йөрт­кән сер­лә­ре дә, як­ты хис­лә­ре дә, өмет­лә­ре, сө­е­не­че, бә­хе­те — ба­ры­сы-ба­ры­сы да буш, ял­ган һәм са­таш­ты­ру­чы бу­лып чык­ты­лар. Ниш­лә­де ул, ниш­лә­де? Ин­де хә­зер га­ди укы­ту­чы гы­на бу­ла­сың­мы? Аңа бит ул эш бө­тен­ләй дә оша­мый. Бе­леп то­ра, хәт­та әти­се, әни­се дә, яшь­лек­тә ком­со­мол ку­шуы бу­ен­ча гы­на, зи­һен­нә­ре ях­шы­лык, тәр­би­я­лә­ре күр­кәм­лек ар­ка­сын­да гы­на укы­ту­чы бул­ган­нар. Го­мер бу­е­на авыл­дан-авыл­га кү­че­неп, бер юнь­ле йорт-җир дә яса­та ал­мый­ча, ан­да бал­чык­тан, мон­да та­як­тан эш­лән­гән сал­кын, тар, авыр ис­ле хө­кү­мәт өен­дә яшәп эш­ләр­гә мәҗ­бүр иде­ләр. Кә­ри­мә дә алар­га ия­реп йө­реп, көн­нә­рен мәк­тәп­тә уз­дыр­ды. Төн­гә кар­шы гы­на, дә­рес­ләр­дән, класс­тан тыш эш­ләр­дән, “Ыз­ба уку­ла­ры”н­нан, ата-ана­лар бе­лән аң ага­ру әң­гә­мә­лә­рен­нән соң, сал­кын, мич­лә­ре боз бу­лыр­га өл­гер­гән, шык­сыз, җи­һаз­сыз өй­гә кай­тыр иде­ләр дә, тө­тен бе­лән бө­тен бүл­мә­не ту­ты­ра тор­ган, ак­шар­ла­ры ко­е­ла баш­ла­ган кот­сыз мич­не ягып, аның җы­лын­га­нын кө­тә-кө­тә, юр­ган ас­тын­да кал­ты­ра­нып йок­лап ки­тә тор­ган иде­ләр. Кай­да бар­са­лар да шу­шы хәл­ләр ка­бат­ла­на тор­ды. Ул хө­кү­мәт йорт­ла­ры юри шу­лай эш­лә­нел­гән­нәр ке­бек­тер сы­ман то­е­ла­лар аңа әле хә­зер дә.

Әти­се дә, әни­се дә зар­ла­на бел­мә­де­ләр. Алар ятим үс­кән иде­ләр. Бо­ла­ры да зур бә­хет ке­бек то­е­ла иде алар­га. Дө­рес, Кә­ри­мә­ләр­нең ерак авыл­да ак әби­лә­ре дә бар иде. Ул аның әни­се­нең әни­се­нә апа иде. Әм­ма аны ул “ә­би­ем” дип ыша­нып үс­те. Үз ту­ган әби­се тү­гел­ле­ген соң­рак кы­на бел­де.

— Ни­гә ми­нем үз әби­ем юк?— ди­гәч, әни­се, аны юа­тып:

— Шу­шы ак әби­ең ми­нем ән­кәм бул­ды. Ту­ган ча­гым­да ук ятим кал­ган­мын. Аның ку­лын­да үс­тем!— дип аң­ла­тып бир­де. Ни өчен әби-ба­бай­ла­ры юк­лы­гын Кә­ри­мә шу­шы хә­бәр­дән чы­гып тө­шен­де. Ан­на­ры аңа ки­тап­лар да яр­дәм ит­те­ләр. Алар­да элек­ләр­не тор­мыш­ның бик авыр бул­ган­лы­гы, ке­ше­ләр­нең озак яши ал­мау­ла­ры ха­кын­да языл­ган иде. Пат­ша хө­кү­мә­тен ка­һәр­ләп, со­вет илен яра­тып үсү­ен­дә бу укы­ган­на­ры­ның әһә­ми­я­те чик­сез зур иде. Кә­ри­мә авыл­да­гы баш­ка әби­ләр­нең-ба­бай­лар­ның со­вет влас­те ар­ка­сын­да гы­на шу­лай озын го­мер­ле бу­лу­ла­рын бел­де. Ан­дый бә­хет аның үз әби-ба­ба­сы­на гы­на тә­те­ми кал­ган икән бит. Аңа әгәр дә “Һа­ди Ат­ла­си эше” ди­гән та­тар мил­ли зы­я­лы­ла­рын кы­рып бе­те­рү мак­са­ты бе­лән оеш­ты­рыл­ган егер­мен­че ел­лар ахы­ры-уты­зын­чы ел­лар ба­шын­да­гы хәл­ләр­не сөй­лә­сә­ләр, ул мон­дый ва­кый­га­лар­ны әки­ят­кә са­нар, алар­га ыша­на да ал­мас иде. Хә­зер дә әле Ста­лин­ның га­мәл­лә­рен хур­лап тел­гә алу­чы­лар­ны аң­лый ал­мый, мон­дый хәл аның ба­шы­на сый­мый. Ни­чек ин­де бө­тен ил бе­лән бер ке­ше­нең ку­бы­зы­на би­е­гән­нәр? Шул адәм­нең йө­зе­нә бә­реп кем икән­ле­ген әй­тер­лек ба­тыр­лар кая бул­ган­нар?

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: