КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 31 страница

Кулларым асы­лы­нып төш­те. Нәр­сә эш­ләр­гә дә бел­ми­чә, ко­ри­дор буй­лап ат­ла­дым. Бу ва­кыт­та бе­рәр­се ниш­ләп йө­рү­ем бе­лән кы­зык­сы­нып тук­тат­са, ул бер га­еп­сез­не дә әй­лән­де­реп җи­бә­рә­се идем. Әм­ма мин­дә һич­кем­нең эше бул­ма­ды. Ка­рыйм — “На­чаль­ник урын­ба­са­ры Лу­ко­я­нов Алек­сандр Дмит­ри­е­вич” дип языл­ган ишек ачы­лыб­рак то­ра. Ан­да ике ке­ше сөй­лә­шеп уты­ра­лар.

Кер­дем.

— Кем ки­рәк иде?— ди­ләр.

Ә мин әй­тәм:

— Ва­лен­тин Ива­но­вич Маст­рен­ко счет­чик ку­яр­быз дип әйт­кән иде, ки­лү­че-куючы га­зчы­лар бул­ма­ды. Бө­тен нәр­сә дә әзер, ди­вар­лар­га ки­рәк­ле ти­шек­лә­рен дә яса­дык. Ни­гә­дер күрен­мә­де­ләр.

— Ни­чек алай?— ди­мә­сен­ме бу адәм, тә­мам бор­чу­лы кы­я­фәт­тә кә­газь­лә­рен ак­та­рып.— Мин әмер бир­гән идем бит! Куй­дык, ди­де­ләр.

— Бәл­ки ад­рес­ны бу­та­ган­нар­дыр?

— Кай­сы әле?

— Ме­ли­то­поль ура­мы.

— Ә ул­мы? Ир­тә­гә кө­те­гез!

— Юри ге­нә әйт­ми­сез­ме?

— Ике сөй­лә­шү юк!— Лу­ко­я­нов ад­ре­сым­ны ка­я­дыр язып куй­ды.— Шу­шы “на­ряд”­ны кул­ла­ры­на бү­ген үк тот­ты­рам. Ир­тә­гә ки­лер­ләр!

Мин ышан­ма­дым. Ышанмый кая ба­ра­сың:

— Ярар, кө­теп ка­рар­быз!— ди­дем дә чы­гып кит­тем. Әмма мыгырдый бирдем: “Мон­да­гы­лар­ның бер сү­зе­нә дә ышан­мыйм ин­де мин хә­зер!”

Август башының эс­се­ле­ге шә­һәр урам­на­рын­да­гы ту­зан­лы то­нык га­зон­нар­да чи­керт­кә­ләр би­ет­те. Ас­фальт юл­лар кай­нар та­ба бу­лып тә­мам кыз­ган­нар, чат­ный ук баш­ла­ган­нар. Күк­тән там­чы да яң­гыр бөр­те­ге та­мар­га уй­ла­мый, бо­лыт­ның әсә­ре дә юк.

Ми­не өй­дә­ге­ләр та­гын да бу юлы мыс­кыл­лап кар­шы ал­ды­лар:

— Ал­да­лап кай­тар­ды­лар­мы?

— Биг­рәк җе­бек ин­де син, бо­ры­ның­нан тар­тып йөр­тә­ләр!

— Бул­ды­ра ал­мый­сың­мы?

Бу мыс­кыл­лау­лар­га тү­зеп то­ру мөм­кин тү­гел иде. Бе­рәү бул­са, дөнь­я­сын ур­та­лай ки­сәр иде дә “дүрт ягым кыйб­ла” дип чы­гып та ки­тәр иде. Мин исә са­быр итәр­гә бул­дым. “Э­һе-һе­һе!— дип уй­лап куй­дым.— Дуслар, әгәр дә мон­дый хәл­ләр­не күр­сә­ләр, бо­зык кү­ңел­не як­тыр­тыр­га, кис­кә­лән­гән җан­ны са­вык­ты­рыр­га ты­ры­шыр, йом­шак сүз­лә­рен кыз­ган­мый юа­тыр иде­ләр!”

Көн эш бе­лән кай­на­шып үт­те дә кит­те. Икен­че көн­не га­зчы­лар ки­ле­ре­нә ыша­ны­чым юк иде. Ир­тән­нән шу­лай ук ике ку­лым­да да эш бул­ды. Әм­ма кар­шы­быз­га бер олы ма­ши­на­ ки­леп тук­та­ма­сын­мы!

— Кем­гә мон­да счет­чик ку­я­сы?

— Ул без­гә иде!

— Бе­лә­без! Күр­сәт!

Егет­ләр сүз­лә­рен ко­ры тот­ты­лар, эш­лә­рен дә озак­ка су­зар ке­бек тү­гел иде­ләр. Шар­тын ту­ры ки­те­реп әзер­лән­гән бар­лык әй­бер­ләр­не ка­ра­ды­лар да:

— Мон­да сез­нең тор­ба кәк­реш­кә­лә­ре юк икән!— дип нә­ти­җә чы­гар­ды­лар.

— Ни­гә?— ди­дем.— Ак­ча­сын тү­лә­гән идем, ан­да бә­я­сен алып кал­ды­лар бу­гай!— Мин алар­ның тел тө­бен аң­ла­ма­ган ке­бек ике­лән­гән­дәй сөй­лә­гәч, бу фор­сат­тан фай­да­ла­ну ягын ка­ра­ды­лар.

— Юк, аны­сы кер­мә­гән!

— Алай икән...— ди­дем, тә­мам бор­чы­лып.— Үзе­гез бе­лән юк­мы соң? Ха­кын да тү­ләр идем.

Ул кәк­реш­кә алар­да, тө­зел­гән “с­ме­та”­сы­на кер­гәч һәм ак­ча­сы тү­лән­гәч, бар ин­де, аны­сы! Ике­лә­неп аптырый­сы тү­гел!

— Юк!— ди­де мы­ек­лы­сы. Кү­ре­неп то­ра, та­тар еге­те ин­де ул, әм­ма урыс­ча су­ка­ла­ган­дай әй­тә.

— Ниш­ләр­гә икән? Бәл­ки эз­ләп ка­рар­сыз, ә?

— Бел­мим ин­де...— Сүз­гә икен­че­се, гәү­дә­гә та­за­ра­гы ку­шыл­ды.— Бәл­ки бар­дыр да...

“Ә­һә,— дип уй­ла­дым мин,— бо­лар хәй­лә­ли. Ак­ча­ны чу­мы­рып со­рар­га ма­та­ша­лар!”

— Күп­ме то­ра соң ул? Бә­я­сен әй­тәм!

Бу сүз­лә­рем­не ишет­кәч, күз­лә­ре­нә, кул­ла­ры­на, йөз­лә­ре­нә җан кер­де. Газ көйләүче өч адәм, бер­сен­нән икен­че­се ос­та­рак зат, үза­ра ка­ра­шып ал­ды­лар.

— Ба­зар­да унал­ты тәң­кә!— ди­де та­тар йөз­ле­се.

— Ә мин оч­сыз­га­рак та күр­гән идем,— ди­яр­гә ту­ры кил­де.— Сез­нең ки­бет­тә ал­ты­дан са­та­лар.

— Ярар алай­са, шу­лай эш­ләр­сең!— ди­де­ләр.

— Ни­чек?

— Алып кайт, ки­леп ку­яр­быз!

— Ни­гә алай?

— Ме­нә шу­лай!

Сөй­ли бел­сәң — сүз, бел­мә­сәң — им­гәк! Алар ки­тәр­гә җы­ен­ды­лар. Бо­лай гы­на җи­бә­рер­гә яра­мый иде.

— Мин бит яз буе, җәй буе көт­тем. Юк ин­де, егет­ләр, ку­е­гыз да, ак­ча­сын тү­ләр­мен!

— Җәм­гы­сы йөз ча­ма­сы бу­лыр!— ди­де­ләр га­зчы­лар, оя­лып та тор­мас­тан, күз­гә ту­ры ка­рап.

— Ярар,— ди­дем.— Би­рер­мен!

— Әй­дә­гез, егет­ләр!

Шу­лай әмер би­рел­де, алар эш­кә дә ке­реш­те­ләр. Үз­лә­рен­дә ки­рәк­ле бар­ча де­таль­лә­ре дә бар икән, кәк­реш­кә­се дә, баш­ка­сы да... Ябыш­тыр­ды­лар, счет­чик­ны куй­ды­лар. Ашар­га да ке­реп то­ра­сы ит­мә­де­ләр. Яр­ты сә­гать­тә эш­лә­рен бе­те­реп, ко­рал­ла­рын җы­еш­тыр­ды­лар.

Йөз тәң­кәм­не тү­лә­дем. “Жәлке шту­ли!” Чәй­гә дә кабат дә­шеп ка­ра­дым. Ә алар:

— Рәх­мәт йө­зен­нән нәр­сә?— ди­де­ләр.

Бер “яр­ты”­ны чы­га­рып тот­тыр­дым. Ар­ты­гын­нан баш тарт­ты­лар. Эчем ту­лы ку­а­ныч, кү­ңел­дә — гау­га, акы­лым — хәй­ран итү­дә, зи­һе­нем­не вәс­вә­сә бас­кан иде. Алар ки­теп бар­ды­лар, мин, оза­тып, арт­ла­рын­нан хә­ер­ле юл­лар те­ләп оза­тып кал­дым. “ШТГ пла­ны” ха­лык­ны шу­шы рә­веш­ле сө­ен­де­рү­ен дә­вам ит­те.

Җир ша­рын­да кон­ти­нент­лар бар, ил­ләр! Алар­ның һәр­кай­сын­да сә­я­сәт, күз уңын­да тор­ган мак­сат ал­га сө­ре­лә һәм шул ил­ләр­нең эчен­дә, олы бул­сын­нар, кеч­ке­нә, ба­ры­бер, ту­лы кан бе­лән ае­рым им­пе­ри­я­ләр яши. Ил-көн­дә алар­ның эше юк! Бу им­пе­ри­я­ләр­дә дә үз сә­я­сәт­лә­ре, икъ­ти­са­ди мак­сат­ла­ры, ка­гый­дә­лә­ре чә­чәк ата, ае­рым ка­ну­нна­ры бар. Алар­ны һәр әһе­ле­-эш­че­се бе­леп то­ра һәм шу­лай бу­лыр­га ти­еш дип ка­бул итә. Ил­ләр тар­ка­ла­лар, пре­зи­дент­ла­ры алы­шы­на, ул им­пе­ри­я­ләр­нең исем­нә­ре ге­нә үз­гә­рә. Берара тәр­тип кер­гән ши­кел­ле то­ел­са да, озак та үтми, ка­гый­дә­лә­ре, мак­сат­ла­ры, сә­я­сәт­лә­ре — бар­ча­сы да элек­ке­ге кы­са­ла­ры­на кай­та, чөн­ки ке­ше­ләр­нең үза­ра мө­нә­сә­бәт­лә­ре һа­ман да ис­ке­чә ка­ла би­рә. Сыналган ка­гый­дә­ләр бу­ын­нан-бу­ын­га тап­шы­ры­ла, тагын хикмәтлерәк итеп яңар­ты­ла ба­ры­ла. Бө­ек “ШТГ пла­ны” да ха­лык­ны әле­гә­чә сө­ен­де­рә би­рә.

­Сен­тябрь-ок­тябрь, 1999.

ИДЕЛ АК­ЧАР­ЛА­ГЫ

Хи­кәя

Бер-бер­сен мо­ңа ка­дәр күр­мә­гән, бе­леш­мә­гән ке­ше­ләр тәү­ге оч­ра­шу­ла­рын­нан са­гыш ут­ла­рын­да янар­га мәҗ­бүр ите­лә­ләр икән, мо­ны без из­ге мә­хәб­бәт, тәкъ­дир бү­лә­ге дип атый­быз. Янар­га, мәң­ге янар­га!

Идел өс­лә­рен­дә ачыр­га­ла­нып кыч­кыр­ган ял­гыз ак­чар­лак­ны кү­рү­дән та­тар­ның бө­ек язу­чы Шә­риф Ка­мал­ның бә­гы­ре сы­зы­лып, мәң­ге­лек са­вы­ты­на ка­лә­ме ман­чы­лып языл­ган по­вес­те мил­ли әдә­би­я­ты­быз­ның та­ри­хы­на күз яше бу­лып там­ган да эзен кал­дыр­ган.

Мин дә күр­дем ул кош­ны. Га­дә­ти кү­рү бер нәр­сә. Әйе, ак­чар­лак­лар Идел өс­тен­дә күп, бик күп, оя-оя. Әм­ма шу­шы ка­дәр мыж­гы­ган төр­кем бу­лып мәш ки­лү­лә­ре­нә юлы­гу бер­ни тү­гел, ара­да ял­гыз­ла­рын оч­ра­туы бик авыр тәэ­сир кал­ды­ра. Идел ак­чар­ла­гы!

Ак­чар­лак ул ял­гыз­лык бил­ге­се. Аны хәт­та төш­тә күр­сәң дә са­гыш­ка юрый­лар.

Идел ак­чар­ла­гы, ә си­ңа бит бә­хет ко­шы бу­ла­сы иде! Си­нең дә ка­нат­ла­рың кү­ңе­лең ке­бек үк ак. Ка­е­ры­лып-ка­е­ры­лып оча­сың. Әм­ма җа­ның ты­ныч тү­гел, аваз­ла­рың — авыр, иң­рәп-иң­рәп чы­га. Нәр­сә бул­ды си­нең бе­лән? Ни­гә ул ка­нат оч­ла­рың тор­мыш­ның ка­ра­сы­на ман­чы­лып ал­ган­нар да, гү­я­ки саф­лы­гы­ңа, пакь­ле­ге­ңә үтеп кер­мәк­че­ләр? Тәкъ­дир­нең яман ша­яр­ту­ы­мы, әл­лә ин­де та­би­гать­нең тан­та­на­сы­мы бу?

Мин ул со­рау­лар­га җа­вап­ла­рны күп бар­ла­дым, әм­ма ха­кый­кать­нең се­ре­нә озак ва­кыт­лар тө­ше­нә ал­ма­дым. Си­нең го­ме­рең үзе бо­лар­га җа­вап тү­гел­ме икән?

I

Күз ал­ды­ма җәй­ге җы­лы көн, ко­яш тан­та­на­сы ки­лә. Син авыл ура­мын ту­зан­га ба­ты­рып кы­зу­ла­ган ма­ши­на ар­тын­нан йө­ге­рә­сең, кыч­кы­ра­сың:

— Әни­ем, әни­ем, кал­дыр­ма ми­не, үзең бе­лән ал!

Йө­зең буй­лап кай­нар күз яшь­лә­рең ер­мак-ер­мак ага­лар. Юлың өс­тен­дә ят­кан таш­ны күр­ми­сең, аңа аяк­ла­рың бе­лән ча­лы­нып егы­ла­сың. Тез­лә­рең­не ва­та­сың. Ап-ак күл­мә­гең бе­лән ту­зан­га чу­ма­сың. Күз­лә­рең­нән яшь­ләр тук­та­мый. Тән ти­рең бә­реп чы­га. Ин­де шак­тый ерак­лаш­кан ма­ши­на ар­тын­нан кү­тә­ре­леп кал­ган авыр ту­зан чәч­лә­ре­ңә, йө­зе­ңә, ак күл­мә­ге­ңә, ва­ты­лып ка­на­ган тез баш­ла­ры­ңа иңә. Син туф­рак бе­лән тә­мам ук­ма­ша­сың. Шун­да яны­ңа ки­лер­гә, кул­ла­рым­ны би­реп, ко­чак­лап кү­тә­реп алыр­га мин дә юк...

Ме­нә ар­тың­нан әби­ең якын­ла­ша. Оры­ша баш­лый. Аның ачу­лы сүз­лә­ре си­нең әле­гә ое­шып та җит­мә­гән юка эл­пә җа­ның­ны пы­я­ла­дай уал­ды­ра. “Кай­да сез, ке­ше­ләр, ник мәр­хә­мәт ит­ми­сез?!.”— дип кыч­кы­ра­сың ки­лә, әм­ма си­не һич­кем ишет­ми. Үз ана­сы таш­лап кит­кән ба­ла кем­нәр­гә ки­рәк бул­сын ди?

Син ме­нә шун­да дө­нья­лык­ның ачы­сы бе­лән бе­рен­че тап­кыр оч­раш­тың. Ә яра­лар тө­зә­лә икән алар, әм­ма авыр­ту­ла­ры гы­на йө­рәк­кә мәң­ге­лек­кә сы­зы­лып ка­ла. Бәл­ки шу­ңар­га­дыр ка­е­ры­лып кыч­кыр­ган­дай итә­сең, и Идел ак­чар­ла­гы!

II

— Исән­ме, җа­на­шым! Исән­ме, бә­гы­рем ки­сә­ге!

Ә син ми­нем бе­лән бер­ва­кыт­та да шу­шы­лай дип исән­ләш­мә­дең. Ан­дый сүз­ләр­не әл­лә бел­ми идең, әл­лә алар­га ыша­ны­чың юк иде?

— Исән­ме, ма­ту­рым ми­нем!

Си­нең ип­тәш­лә­рең-бе­леш­лә­рең ин­де әл­лә кем­нәр бу­лып бет­те­ләр, тор­мыш­ка ябыш­ты­лар. Алар хә­зер Җир ул­ла­ры, Җир кыз­ла­ры. Син ге­нә һа­ман да ни күк­ләр­дән тө­шеп җит­мә­дең, ни җир­ләр­дә ка­ла бел­мә­дең, ша­гый­рә­нә ур­та­лык­та адаш­тың. Са­гыш­ла­рың­ны йөз­лә­рең­нән сы­пы­рып алыр да су­лар­га агы­зыр идем. Ела­ма, күз яше әле бер­кем­гә бай­лык һәм ма­тур­лык алып кил­гә­не юк. Бор­чыл­ма, ба­ры­сы уры­ны­на кай­тыр әле, кай­тыр.

Си­нең хак­та: “А­ның ел­маюы да ял­ган, яз­гы боз сы­ман!”— ди­ләр. Ниш­лә­мәк ки­рәк, алар — хак­лы. Чын­нан да са­гыш аша як­ты ел­маю мөм­кин тү­гел ул!

Дөнья һәм­мә нәр­сә­не үз уры­ны­на куя ба­ра. Аз­мы бул­ды­лар бо­рын чө­еп йө­рү­че­ләр, ке­ше өс­тен­нән сөй­ләү­че­ләр? Ахыр­да алар да сүз һәм те­ләк­лә­рен­дә ти­гез­ләш­те­ләр, са­быр­лык һәм ка­нә­гать­лек тап­ты­лар. Гай­бәт­че­ләр­не ишет­кәч, кем­дер ту­рын­да сөй­ләү­лә­ре ко­ла­гы­ңа ке­рү­дән сә­ер­сен­сәң, бер дә ап­ты­ра­ма һәм тел ай­гы­рын йө­гән­сез ит­мә. Аз ва­кыт та үтәр­гә өл­гер­мәс, яның­нан ки­тү­гә, баш­ка­лар бе­лән ан­дый­лар си­нең хә­лең­не яман­лык­ка алып тел чай­кар­лар.

Ел­маю­ың са­гыш аша, ди­дем. Бәл­ки мин­дә хак­лык яи­сә ха­та бар­дыр, бәл­ки са­гыш аша тү­гел, җә­бер яки ка­нә­гать­сез­лек­не ар­кы­лы үтеп ел­ма­ю­дыр бу? Ке­ше­ләр­нең эч­ке дөнь­я­сын тик­ше­рү­че га­лим-та­бип­лар мо­ңа әл­лә кай­чан җа­вап тап­кан­нар бу­лыр.

Идел ак­чар­ла­гы! Би­ек яр­лар­га ба­сып, Идел ша­вы­на ко­лак ку­еп то­ра­сың да ни­ләр уй­лый­сың икән? Үте­неп со­рыйм, ба­ры ми­не ге­нә исе­ңә тө­шер­мә! Мин си­нең йө­рәк яраң да, са­гы­шың да, хәс­рә­тең дә тү­гел. Ә шу­лай да бу фә­кый­рең бер-бер ки­ңәш би­рә ала икән, ул үзен шу­ның бе­лән бә­хет­ле то­яр.

III

Тор­мыш һа­ман дәрт­ле агы­шы бе­лән ба­ра то­ра ин­де. Син бер­не уй­лый­сың, ул баш­ка­ны ал­ды­ңа ки­те­реп куя. Яшәү бе­лән үлем ара­сын­да ни­ләр ге­нә кү­рел­ми дә нәр­сә­ләр аша гы­на үтел­ми. Син, ятим бул­ма­ган хә­лең­дә, ятим үсәр­гә мәҗ­бүр ител­гән, ерак ка­ла­дан ко­яш­лы бер авыл­га, әби­ең тәр­би­я­се­нә кай­та­рып ку­ел­ган ба­ла. Бәл­ки әти-әни­ең, ял­гыз ба­шы кал­ган әби­ең­не, бе­рүк үз­лә­рен са­гын­ма­сын, ба­ла ба­гып бул­са да юан­сын, ди­гән­нәр­дер? Бәл­ки, бәл­ки... Ә бәл­ки бу хак­та баш­ла­ры­на да ки­те­реп ка­ра­ма­ган­нар­дыр?

Ак­чар­лак­ны тө­шең­дә күр­сәң, ятим­лек са­гы­шын­нан хә­бәр дә әле ул!

Идел — Та­тар йор­ты­ның бө­ек дәрь­я­сы, ту­ган як, ту­ган туф­рак­тан сар­кып чык­кан мең­нәр­чә чиш­мә­ләр­не һәм инеш­ләр­не, ел­га­лар­ны үзе­нә җый­ган. Рух та­мы­ры­быз ке­бек. Та­тар ба­ла­сы шул Идел өс­тен­дә ачыр­га­ла­нып кыч­кыр­ган ак­чар­лак сы­ман ин­де ул.

IV

Син йөр­гән сук­мак­лар­дан, си­нең эз­лә­рең җы­лы­сы кал­ган юл­лар­дан әй­лә­неп уз­дым. Һәр ту­зан бөр­те­ген­дә үзең­не той­дым, һәр ел­май­ган чә­чәк­тә са­гыш­лы са­гы­ну­дан там­ган күз нур­ла­рың­ны тап­тым, һәр хәт­фә үлән тө­сең­не-за­тың­ны сак­лый­лар ке­бек то­ел­ды. Шу­шы тар тык­рык буй­лап син каз бәб­кә­лә­рен, үр­дәк­ләр­не кеч­ке­нә инеш­кә әй­дәп тө­шер­гән­сең тү­гел­ме? Хә­те­ре­ңә ки­тер әле: алар тук­тап-тук­та­лып ка­ла иде­ләр дә үз тел­лә­рен­дә ку­а­ны­шып ни­дер сөй­лә­шә­ләр! Бер га­и­лә, ту­лы оя бу­лып үсү­лә­ре­нә сө­е­нү­лә­рен той­мый идең­ме­ни? Син дә ал­да­гы го­ме­рең­не шу­лай бу­лыр дип хы­ял­лан­ма­дың­мы әл­лә? Бә­хет­ле, ка­мил га­и­лә бу­лып, оя каз­лар ке­бек яшә­ве ила­һи из­ге­лек­нең ка­дер­ле бөр­те­ге шул ул!

Мин үзем дә бу дөнь­я­ның мең­нәр­чә зат­ла­ры ке­бек үк, ягъ­ни һәр­бер җан ия­се сы­ман бе­рен­че, тәү­ге мә­хәб­бәт хис­лә­ре­нең сө­ре­мен­дә кал­ган ке­ше­ләр­дән идем. Йө­рәк­нең кай­да­лы­гын, җан­ның тән буй­лап ни­чек кай­нар­ла­нып йө­ге­реп йөр­гән­ле­ген бел­де­рер өчен­дер Ал­ла­һы тә­га­лә һәр бән­дә­се­нә шул хис­ләр­не би­рә. Алар әле тал үсен­те­лә­ре ке­бек зә­гыйфь­ләр, ял­гыш ис­кән җил­дән дә сы­нып ка­лыр­га мөм­кин­нәр. Мон­дый ва­кыт­та хис­лә­рең­не тө­ен­дә тот­мас­ка, чи­шеп җи­бә­рер­гә, той­гы­ла­рың­ны кем­гә­дер сөй­ләр­гә ки­рәк. Ә аның, сө­ек­лең­нең, ко­ла­гы — “саң­гы­рау”, кү­зе — “су­кыр”. Ул — аң­ла­мас. Җа­ны­ңа ип­тәш ки­рәк. Си­нең дә ан­дый ча­гың бар иде.

Нәкъ шун­дый ва­кыт­та ми­нем күз ал­дым­да чан­дыр йөз­ле, мең яшә­гән Әбу­та­лип пәй­да бул­ды. Ки­ңәш­лә­рен хә­зер дә ко­ла­гым­да ише­тәм, кү­ңе­лем­дә йөр­тәм, ул һа­ман да ми­нем бе­лән ке­бек.

— Син,— ди­де ул ми­ңа, ты­ныч һәм са­быр та­вы­шы бе­лән,— шу­шы та­раф­ка ак­кош бу­лып оч­саң, җы­лы як­лар­га ба­рып чы­га­чак­сың!..

Без авы­лы­быз­ның өс­те­нә бо­рын төр­теп тор­ган Ми­шәр та­вын­да идек. Тү­бән сый­ныф­лар­да ук та­ны­тыл­ган дүрт та­раф­ны да ях­шы бе­ләм. Шу­ңа кү­рә дә Әбу­та­лип­ка ка­ры­шып, аның бе­лән фи­кер ярыш­ты­рып алыр­га, күр­сәт­кән­е­нең нәкъ ки­ре ягын­да ко­тып­ка ба­рып чы­га­сың дип кот­кы са­лыр­га, шө­реп шә­риф­лә­рен бу­ша­тып ка­рар­га өл­гер­дем. Кү­ңел ерак­ка аш­кы­нып куй­ды. Әм­ма мәң­ге­лек­нең бер там­чы­сы бу­ла­рак тә­не­мә иң­де­рел­гән җан кай­нар­ла­на бар­ган хис­лә­рем­нең тез­ге­не­нә бас­ты. Мон­дый ха­ләт­не әле­гә ки­чер­гә­нем юк иде. Акы­лым ша­шын­ды, ара­нын­да аңа кы­сан иде. Һич­шик­сез тел бүл­мә­се­нең йом­шак ирен ишек­лә­рен ач­ты­рып, ак теш кир­тә­лә­рен­дә тук­тал­дыр­мый­ча, сүз йө­ге­рек­лә­рен си­кер­теп чы­гарт­мак­чы иде. Кү­ңел­нең пәһ­ле­ван егет­ләр­чә мо­ңар­чы хис­ләр ай­гы­рын ияр­лә­гә­не бул­ма­ган­лык­тан, бу ха­ләт­тә хә­те­рем ша­шы­на кал­ды.

Ә­бу­та­лип ми­нем аш­кы­ну­ла­рым­ны си­зен­мә­гән­дәй үзен тот­ты. Тау ча­гы­лы­на кар оя­ла­ган ке­бек ка­лы­на­еп кү­пе­реп тор­ган чал һәм куе каш­ла­ры гы­на бе­раз куз­га­лып куй­ды­лар. Бү­ре­не­ке­дәй сы­ек яшел-са­ры күз­лә­ре офык сы­зы­гы­на ябы­шып кал­ган ма­мык ак бо­лыт­лар­га тө­бәл­гән, йө­зен­дә­ге бил­ге­ләр ни­дер әй­те­ре­нә иша­рә сы­ман иде­ләр. Ә ул эн­дәш­мә­де. Бу тын­лык кай­нар­ла­ныр­га өл­гер­гән сүз­ләр та­бу­нын чы­быр­кы шарт­ла­тып ку­ып йөрт­кән­дәй тәэ­сир ит­те...

— Син әле яшь,— ди­де ул ми­ңа, кү­ңе­лем­не ты­ныч­лан­ды­ру те­лә­ге бе­лән бу­лыр­га ки­рәк,— күр­гән-бел­гә­нең дә шу­шы авыл­дан, аның ур­ма­ны, җи­ре, суы, кыр­ла­рын­нан уз­га­ны юк!

Та­гын җа­ным буй­сы­ныр­га те­лә­мә­де. Үзем­не бик-бик күп бел­гән ке­ше­дәй то­йдым, шә­хе­сем­не аның бо­лай ким­се­түе дә кү­ңе­ле­мә хуш кил­мә­де. Әм­ма ул гү­я­ки ми­ңа игъ­ти­бар да ит­ми ке­бек иде.

— Хәй­ра­ның та­шып чы­гар­га то­ра!

Бу сүз­лә­ре та­гын да оша­ма­ды­лар. Тор­мы­шым­ның иң авыр чак­ла­рын­да аның ки­ңәш­чем бу­ла­ча­гын күз ал­ды­ма ки­тер­ми идем әле­гә. Хә­ер, мин әле яшь­лек­кә аяк ба­сар­га ат­лык­кан, әм­ма яшел ки­леш ка­ла бир­гән егет ки­сә­ге ге­нә­мен! Әбу­та­лип­ның сүз­лә­ре­нә ко­лак са­лып то­ра­чак­мын­мы? Аны үзем хы­я­лым­да уй­лап чы­гар­дым, кар­шы­ма ки­те­реп бас­тыр­дым. Оныт­сам — юк­ка чы­га­чак ул. Ми­ңа бер­ке­мем дә тү­гел!

Ә­йе, бо­лар һәм­мә­се ха­кый­кать. Әм­ма мин әле­гә Әбу­та­лип­ның, аны оны­тыр­га те­ләп ке­нә, шул ук миз­гел­дә тө­тен яи­сә рә­шә ке­бек юк­ка чык­ма­я­ча­гын бел­ми идем. Хә­ер, аңа игъ­ти­бар бир­мәс­кә, сүз­лә­ре­нә ко­лак сал­мас­ка ты­рыш­тым. Ул юк бит, тор­мыш­та бу­ла ал­мый дип уй­ла­дым. Аңа да ка­ра­мас­тан, Әбу­та­лип күз ал­дым­нан кит­мә­де. Һа­ман ерак­ка та­ба тө­бә­леп ка­рап то­ра бир­де. Ба­шын­да­гы ак чал­ма­сы да, ку­лын­да­гы яшел та­я­гы да, өс­тен­дә­ге шу­лай ук яшел, әм­ма итәк очын­да ка­ра кай­ма­лы ча­па­ны һәм ак ки­ем­нә­ре дә — бо­лар һәм­мә­се дә хы­я­лым җи­ме­ше иде­ләр. Әм­ма сүз­лә­ре? Ала­рын ни өчен ул мин те­лә­гән­чә әйт­ми?

Ке­ше­ләр үз­лә­ре­нә ки­ңәш­че эз­ләү­чән. Биг­рәк тә тор­мыш­ла­ры­ның кат­лау­лы чак­ла­рын­да. Ярый да уй-хис­лә­рен аң­лау­чы­ны та­ба ал­са­лар! Ме­нә шу­ның өчен ки­рәк ин­де ул дус­лар, ки­ңәш-та­быш итәр­гә. Һәр ады­мың­ны, те­ләк-ом­ты­лыш­ла­рың­ны бе­леп, алар­дан хә­бәр­дар бу­лып тор­ган­на­ры яның­да йөр­сен­нәр. Ме­нә шун­дый­лар­ны ар­ка­даш ди­я­ләр дә ин­де. Әгәр ире­нә ха­ты­ны, ха­ты­ны­на ире те­рәк тү­гел икән, бер­гә яшәү­лә­ре тор­мыш­ны алып ба­руы шу­лай җи­ңел ке­бек то­е­лу­га гы­на ни­гез­лән­сә, мон­дый га­и­лә­ләр тар­кал­ма­са да, эч­ке җы­лы­лык­тан мәх­рүм ка­ла­лар.

Хә­ер, ул ва­кыт­лар­да мин бу фәл­сә­фә­не аң­лап җит­кер­ми идем, шу­лай да аның бар­лы­гын тоя баш­ла­ган чак­ла­рым икә­нен яшер­мим. Әй­лә­нә-ти­рәм­дә ге­нә иде алар: бә­хет­ле, бә­хет­сез, җы­лы, сал­кын га­и­лә­ләр.

Без­нең өй­дә әт­кәй бе­лән ән­кәй һа­ман да бер-бер­се­нә ар­ка­даш бу­ла кил­де­ләр. Алар, биг­рәк тә ән­кәй, көн­дә­лек тор­мыш­та оч­рап тор­ган һәр­төр­ле мәсь­ә­лә­ләр­дә әт­кәй­не үзе­нә ки­ңәш­че­се итә бел­де. Ул сөй­ли дә сөй­ли. Әт­кәй ты­ныч кы­на, уй­ла­нып тың­лый да тың­лый һәм нә­ти­җә чы­га­рып ба­ра:

— Дө­рес эш­лә­гән­сең!

Хә­ер, бу сүз­лә­рен ул си­рәк әй­тә, әм­ма нәкъ ки­рәк җи­рен­дә. Ән­кәй та­гын да бал­кып ки­тә. Йө­зе­нә бә­хет­ле җы­лы­лык җә­е­лә. Сүз­лә­ре­нең дә­ва­мы та­гын да зар бе­лән ту­ла. Ән­кәй үзен сөй­ләү­гә, ки­леп төр­тел­гән тор­мыш мәсь­ә­лә­сен ни­чек чи­шәр­гә ом­ты­лы­шы­на, кем­гә нәр­сә әй­тү­е­нә кү­чә. Әт­кәй та­гын да:

— Дө­рес эш­лә­гән­сең!— дип нә­ти­җә чы­га­ра. Әм­ма кай­ ва­кыт­лар­ны:

— Эн­дәш­ми ка­лыр­га иде!— ди.

Ән­кәй ап­ты­рый. Сү­зе­нең ас­та ка­луы бе­лән бер­гә сөй­лә­гән ва­кый­га­сы да бәл­ки йө­рә­ген тыр­на­ган­дыр? Әт­кәй бе­лән ки­леш­ми. Ә ул та­гын да:

— Мо­ңа ка­дә­ре­сен дө­рес эш­лә­гән­сең, ә ан­на­ры­сын­да эн­дәш­ми ка­лыр­га иде!— дип аң­ла­тыр­га алы­на. Әт­кәй­нең ме­нә шул “эн­дәш­ми ка­лыр­га иде” ди­гән сүз­лә­ре, ахыр ки­леп, ән­кәй­нең җа­нын тә­мам яра­лый. Ул үп­кә­лә­вен бел­де­рә. Шун­нан ты­нып ка­ла­лар. Сүз­лә­ре бе­тә.

V

Тор­мыш диң­ге­зе чай­ка­ла да чай­ка­ла. Ул бе­рәү­ләр­нең яз­мыш көй­мә­сен үзе­нең шау­лы дул­кын­на­ры­на ияр­теп алып ки­тә, икен­че­ләр­не­кен ты­ныч кул­тык­лар­да кал­ды­ра, ә өчен­че­лә­ре­не­кен әй­лән­де­реп таш­лый, төп­кә чум­ды­ра.

Хә­тер­ли­сең­ме, бәл­ки юк­тыр да, ә ми­нем кү­ңел сан­ды­гын­да ул ис­тә­лек­ләр яше­ре­н сак­ла­нып кал­ган­нар.

Җәй­ге җы­лы кич иде. Ав­густ ае­ның ик­мәк исе бе­лән аң­кы­ган ча­гы. Бү­ген-ир­тә­гә, авыл­лар­ны гө­рел­те­гә кү­меп, иген­че­ләр кыр эш­лә­ре­нә тө­шәр­ләр. Күк йө­зе чик­сез йол­дыз­ эн­җе­лә­ре бе­лән чи­гел­гән. Син без­нең авыл­га ку­нак бу­лып кил­гән­сең дә, яны­быз­га якы­на­еп, ве­ло­си­пед­лар­да бер кө­тү җы­ел­ган ма­лай­ла­р кар­шын­да то­ра­сың.

Һич­кем­нең исе кит­мә­де. Ниш­ләп йө­ри икән бу дип игъ­ти­бар итү­че дә бул­ма­ды. Без, бер йо­мар­лам ма­лай­лар, әле­гә ун­бер-уни­ке яшь­ләр­дә ге­нә идек, кү­ңел кү­зе­без ябык чак­лар. Ул ва­кыт­лар­да да авы­лы­быз­га ма­тур­дан-ма­тур, чи­бәр­дән-чи­бәр ку­нак кыз­ла­ры ки­лә тор­ган иде­ләр ми­кән­ни? Ма­лай-ша­лай­лар алар­га күз са­лу­ның нәр­сә икән­ле­ген дә бел­мә­гән­без, ис­кәрт­кә­нем­чә, әле­гә “су­кыр­лар” бул­ган­быз. Ка­ян бе­лик ди кыз­лар­ның кү­ңел күз­лә­ре ир­тә­рәк ачыл­га­нын?

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: