ТОР 5 статей: Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы КАТЕГОРИИ:
|
Гөлдерсен» дастанына 600 ел тулуга багышлана. 1 страницаФӘРИТ ЯХИН
САЙЛАНМА ӘСӘРЛӘР
БЕРЕНЧЕ ТОМ
Яхин Ф.З. Сайланма әсәрләр: Проза.— Беренче том.— Казан: Моя электронная книга, 2006.— 483 б.
Бу томга авторның, кайбер тәүге проза әсәрләреннән алып, 1980-1990 елларда язылган, 2000 нче елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыккан “Ак әбиләр догасы” җыентыгына кертелгән хикәя һәм повестьлары тупланып бирелде. Томлыктагы кайбер повесть һәм романнары беренче тапкыр дөнья күрә һәм әдипнең башлангыч чоры иҗат дәверен укучыга тулы күз алдына китерергә ярдәм итә. Язучының иҗат үзенчәлекләре, темаларны сайлап алу һәм ачып бирү осталыгы башкалардан шактый кискен аерылып тора, әсәрләре татар әдәбиятында яңа әдәби күренеш булдылар, укучының дикъкатен яулый алуы белән дә сокландыра.
© Яхин Ф.З.
АК ӘБИЛӘР ДОГАСЫ Хикәя
Мең тугыз йөз җитмеш өченче елның җәе бик эссе килеп, иген һәм үләннәр генә түгел, хәтта урман һәм агачлар да июль башыннан саргылт-кызыл төскә керде. Ил өстенә ачлык куркынычы төшеп, көннәрнең яме бозылды, маллар да җәйләүдә кипкән үлән эзләнеп, арыкланганнан-арыклана бардылар. Корылык һәм ачлык бәласеннән котылу мөмкин түгел кебек иде инде. Коткарса, бары тик могҗиза гына коткара ала. Ул да булса — яңгыр, атна буе явып торган яңгыр гына... Корыган чишмә һәм елга үзәннәре комга әверелгән шундый көннәрнең берсендә ак әбиләр тау-сырт өстенә җыелып Коръән чыга икән дигән хәбәрдән Дүсем авылы тынып калды. Заманында Әүлияләр зираты һәм Әүлияләр чишмәсе белән дан тоткан тауда икән алар! Без, малайлар, тау итәгенә йөгерештек. Могҗизаны үз күзебез белән күрәсебез килә иде. Мәктәптә «Алла юк!» дип, өйрәтсәләр дә, өйдә «Аллаһы әкбәр!» дип, өстәл янында амин тотып үскәнлектән, Аллаһы тәгаләнең кодрәтенә ышана идек без. Тау сыртында ак әбиләр: Сәкинә, Нурлыхода, Икълимә, Мәүлидә һәм тагын ун-унбиш абыстай, актан киенгән, намазлыкларын җәеп салып зекер әйтәләр һәм Коръән чыга иделәр. Без тау итәгеннән ары күтәрелмәдек. Мыштым гына күзәтеп тордык та, кире үз очларыбызга таралышып, яңгыр көтә башладык. Ак әбиләр догасы яңгыр яудырачак! Ләкин күктә хәтта ак болыт әсәре дә күренми иде. Ак әбиләр, көннәр буе ураза тотып, дога кылып, шул тау башында кыйбла тарафына йөз сөртүләрен дәвам иттеләр. Бер көн, ике көн, өч көн үтте. Яңгыр килмәде. Безнең, авыл малайларының, күңеле икегә ярылды. Бер яртысы — дәһри, динсез, икенчесе әле һаман пакь һәм иманлы хәлендә иде. Могҗизага бик тә, бик тә ышанасы килә иде. Дүртенче көн инде. Без капка төбенә өелгән бүрәнәләр өстендә утырабыз. Моннан догадагы ак әбиләр яхшы күренеп тора. Ә күктә исә сыңар болыт әсәре дә юк. Дәһрилеге белән танылган ата коммунист, тәбәнәк буйлы, башын пеләшкә кырдырган, гомер бакый култык астына кызыл папка кыстырып йөрүче Гыйльметдин абзый безнең янга килеп утырды һәм: — Юк эш, ишетер, бар, көт. Намаз укып, ураза тотып кына яңгыр чакырып булса, электән шулай эшләрләр иде. Гарәп чүле күптән гөлбакча булыр иде,— дип, җайлы-җайсыз сөйләнгәләп куйды. Без эндәшмәдек. Мин генә, бераздан соң телгә килеп: — Гыйльметдин абзый, шулай...— дип сүз башлаган идем, янымда утыручы абыем касыгыма шундый итеп төртеп куйды ки, сыным катты, телсез калдым. «Бу баланы Алла сукты!»— дип, уйладымы, әллә үз сүзеннән үзе өректеме, Гыйльметдин абзый җәһәт кенә урыныннан купты, безгә карап куйды һәм ашыгып үз очларына таба китеп барды. Ә без могҗиза көтеп кала бирдек. Күктә болыт әсәре дә күренмәде. Әмма өмет белән тулы җаннарны Гыйльметдин абзый вәсвәсәсе дә шактый чайкалдырган Һәм түккән иде. Күңелебез бозылып калды. Шулай сәерсенеп утырганда урам буйлап җен туен йөгертә-йөгертә җил үтеп китте. Ул тузына, кәгазь вә чүпләрне биеккә-биеккә бөтереп күтәрә, әле еландай нечкәреп югарыга ашкына, әле түбәнәеп, юанаеп китә. Ишеткәнебез бар иде, мәгәре шушындый җен туена килеп эләксәң, күтәреп ала да, еракка-еракка илтеп, үтереп ташлый икән... Без бүрәнәләргә ябыштык. Җен туе безнең яныбызга якын да килмәде, югары очка таба менеп китте. Әмма ул үзе артыннан яңгыр исе, дымлы һәм җиңел һава калдырган иде. Безнең сулышлар иркенәеп китте, авызлар ерылды. Әмма ул көнне дә яңгыр булмады. Ак әбиләрнең дүртенче көн ураза тотып, эсседә, тау сыртыңда һаман да догада булулары сәбәпле, алар өчен күңелләребез сызлый иде. Теләкләре кабул булмас микәнни? Үтенечләренә күкләр колак салмас микәнни? Югары очтан Абзалый абзый төшеп килә иде. Башындагы киез эшләпәсен салып, кесәсеннән ак чүпрәк чыгарып маңгаен сөртә-сөртә безнең янга килеп утырды. — Хәлләр ничек, угланнар? — диде ул, күңелдәгесен теленә чыгарып.— Радиодан бер дә яңгыр булыр дип әйтмәделәр. Игеннәр көя, басулар каралып килә икән. Болайга китсә, бәласе күп булыр,— дип, башын күтәрмичә генә сөйләде дә, утырган җиреннән торып, юлын дәвам итте. Юыла-юыла агарып беткән кәчтүм-чалбары, чалбар балакларын кыстырып куйган оекбашлары, йомшак башмаклары, киез эшләпәсе һәм дә кызу-кызу адымнары аңа бик килешеп тора иде. Әйтерсең лә йөзьяшәр карт ул. Бүген көтү, ни сәбәптәндер, иртәрәк кайтты. Сыерны абзар астына куып керттем дә читән араларыннан әрекмән җыеп кайттым. Әнкәй: — Кигәвен ашап бетергән малкаемны,— дип, йомшак тавышы белән иркәли-иркәли сыер сауды. — И малкай, сөтең һаман кими, җәйләүдә дә тукланыр әйбер юктыр инде,— диде. Мин аңладым һәм тагын әрекмән җыярга киттем. Ашасын әле. Капчык тутырып кайтканда, кич иңгән иде инде. — Күп бирмә, эче китәр,— дип әйтте әткәй.— Он ялатсаң иде аңа! Малларга түгел үзебезгә дә он бетеп килә инде. Шунлыктан мондый сыйдан малкаебыз мәхрүм калачак. Мин моны аңлый идем. Аңа бераз әрекмән бушаттым да өйгә кердем. Йокларга вакыт җитеп килә иде инде. — Бүген дә яңгыр яумас микәнни? — дип әйтеп куйдым мин чәй янында. — Яңгыр җилләре искәли, булмас микән, төнлә явып китәр төсле,— диде әткәй, минем сүземне игътибарга алып. — Яхшы булыр иде. Озакка китте бит,— диде әнкәй, әткәйнең әйткәннәренә кушылып. Могҗизаны минем күрәсем бик килә иде. Чәйдән соң ишек төбенә, болдырга чыгып утырдым. Яңгыр җиле исеп куйды. Ерактан гөрелдәгән тавыш ишетелде һәм дөнья тынып калды. Минем күңелгә курку йөгерде. Нишләп ялгызым гына болай батыраеп утырам соң әле?! Абый әллә кайчан яткан бит. Өйгә кереп, юрган астына тәгәрәдем. Җылы, бик җылы иде. Изрәп йоклап киткәнмен. Иртәгесен мин уянганда, кояш шактый биеккә күтәрелгән иде. Абый өйдә юк. «Бүген дә яңгыр яумаган икән!» — дип уйлап куйдым. Битемне юарга ишегалдына чыктым... Чыктым һәм сәерсенеп калдым. Туйганчы, тәмам сеңдереп һәм гөрләвекләр йөгертеп, бөтен дөньяны суга батырып яңгыр явып үткән иде. Гүяки җир йөзендә барысы да алмаштырып куелган. Һава саф һәм чиста, кошлар шатланышып тавыш бирә, агачлар һәм куаклар кабаттан яшәү дәрте белән тураеп киткәннәр. Кичә сары булып күренгән урманга да бүген ямь-яшел иде. — Һай, могҗиза! Яланаяк кына урамга йөгердем. Бүрәнәләр өстенә басып, Әүлияләр тавы сыртын күзәттем. Анда кеше юк иде. Ак әбиләрнең догасы кабул булды бит! Берничә көн рәттән килеп шулай яңгыр яуды. Хәтта кечкенә-кечкенә болытлар да авыл өстендә явыштырып китә торган булдылар. Игеннәргә корылыктан шактый зыян килгән икән, шулай да аларга да яңгырның файдасы тиде, тәмам корып-янып бетүдән сакланып калдылар. Әмма дә бәрәңгегә шәп булды инде. Күкрәп үстеләр. Маллар да көтүдән тук кайта башладылар. Доганың кайчан зыянга булганы бар? Ак әбиләр күрсәткән могҗизадан соң безнең — балаларның да күңелләре ныгып калды. Бу тормышта үзебезгә ышанычлы терәк барлыгын күрдек. Аны мәңге югалтмаска иде... Бу вакыйгадан соң шактый күп сулар акты, дөньяда олы-олы кискен үзгәрешләр булды. Ак әбиләрнең күбесе инде ахирәткә күчтеләр. Әмма алар биргән сабак һаман да күңелемдә саклана минем. Аларга рәхмәтем зур! Әгәр дә ул ак әбиләрнең Ходайга ялваруы белән могҗиза булмый калса, хәлләр яманга, бик яманга чыгачак иде бит. 1993.
СОҢАРГАН ОСТАЗ Тарихи хикәя
Котбетдин әр-Рази хәзрәтләренең Сарайга килгәненнән алтынчы елында Үзбәк хан көтмәгәндә вафат булды. Шөһрәте белән уң-сулны дер селкетеп торган олуг тәхет иясенең кабергә керүенә үк мирасын бүлешү башланып, көннәр хәвеф эчеңдә туа вә бәндәләрне тетрәндерә башлады. Ханның Җанибәк белән Танибәк исемле угыллары арасында оят вә үзара хөрмәт хисе калмады. Бүген булмаса, иртәгә ике яктан да гаскәр күтәреп, ут уйнатып, кылыч айкап, бер-бер ахмаклык эшләп ташлыйсылар иде. Котбетдиннең бәгыре көйде. Тирә-якта шөһрәтле вә мактаулы Алтын Урдада бара иде шул бу хәлләр. Әле кайчан гына Танибәк аның каршында тез бөкләп дәрес ала иде. Зирәк вә сизгер булуы белән сокландыра торды. Хәзер остазы сүзенә колак та салмый, киңәш-табыш та итми башлады. Угланнар ут белән генә түгел, тәхет вә баш белән дә уйный иделәр, аңлаган кеше генә моның нинди аяныч хәлләрдән икәнлеген сизенеп тора. Иделдә боз соңарып күтәрелде, сулар каралып ташыды. Җәй башларында су улаклардан басуларга йөгерде, буа һәм ермакларны бүсеп чыкты, иңкүлекләрдәге чәчүлек җирләр ташкын астында калды. Болгар иленнән арырак көнчыгышка таба җәелгән нугай башы җәйләвендә Агыйделгә килеп кушылган Чулман дәрьясы хакында исә “хәтәр күперде” дип сөйләде сәүдәгәрләр. Элек бу вакытларда базар кайнап тора иде инде. Быел Гыйрак, Һират вә Рум ягыннан сәүдә кораблары килә алмады. Кәрвандагы бер дөя хакы, былтыргы белән чагыштырганда, унына бәрабәр тора башлады. Бәркә ханнан бирле урнашып калган кануннар какшады. Бигрәк тә салым вә ясак күләме артты, хак вә бәя үсте. Халык арасында “казнаны Танибәк талап, Җаек суы артына качкан икән” дип сөйләделәр. Җанибәк исә аның иярченнәрен аулады. Котбетдин үзенең дә исемлек башында торганлыгын аңлады. Үгет-нәсыйхәт биреп, сөекле укучысы Танибәккә ярдәм кулын сузмакчы булды. Ут белән уйнамасын, күңелен тындырсын, абыйсы Җанибәк белән дуслашсын, диде! Инде икенче кичәне Котбетдин әр-Рази шигырь язуга, бәетләр тезүгә багышлады. Төрки вәзен белән шигырь төзү аңа җиңел вә рәхәт иде. Бала чактан күңеленә сеңеп калган угыз теле аның анадан килгән мирасы булып, фарсы вә гарәп исә үзенең иҗтиһат җимеше иде бит. Ничәмә-ничә тарихи, дини вә фәлсәфи дәфтәр һәм китапларны гарәптә, кайвакыт фарсыда төпләгән, теркәгән, төзәткән олуг остаз өчен кабаттан төркигә кайту ничектер күптән хәтереннән чыккан бала чагын күңелендә яңарттырды. Яратып укыган әсәреннән берсе Низами хәзрәтләренең «Хөсрәү вә Ширин» дастаны иде. Шушы борынгы тарихи язмышлар белән Алтын Урда хәлләренең тәңгәллеген күреп, Котбетдин әр-Рази башта курка калды, аннан соң бу хакта шәкерте ханзадә Танибәккә аңлату кирәклеген төшенде. Искәндәр Зөлкарнәйн хәзрәтләрен голамәи Ариста рухи азык белән тукландырып, ничек итеп илаһи каһарман ясаган булса, Котбетдин дә Танибәкне шул рәвешле шәхес дәрәҗәсенә күтәрергә өметләнде. Әмма Танибәк вак җанлы, артыгы белән кайнар һәм киңәштән үзен өстен саный торган шаһзадә иде шул. Алай да зирәк һәм эшлекле булуы сәбәпле, остазы күңелендә аңа ышаныч вә сөенеч тә яши бирде. Боларны уйлап, Котбетдин авыру кешегә ярдәм кулын сузмаган табип кебек сизде үзен. Җәй уртасы җиткәндә Котбетдин дастанны тәмам итү алдында иде. Җәйләүгә чыккан Сарай шәһәре таифәсе шаулашып, тузан күтәреп, кубарылып кире кайта башлады. Барчасының да күңелләре кузгалган, күзләре аптыраш вә хәерсезлек белән акайган иде. Тәхетен Җанибәк ташлап качты дигән хәбәр тиз арада таралып өлгерде. Шәһәрне Танибәк урдасы камап алган иде. Сарай сугышсыз бирелде. Тәхеткә менеп утырган яңа ханны котларга бай сәүдәгәрләр һәм галим-голамә кичкә таба җыела башлады. Танибәк тәбрик сүзе белән килгән Котбетдинне дә кабул итте. Остаз һәм шәкерте шаһзадә очраштылар. — Йа остазым! — дип фәрман кылды Танибәк хан.— Син хәзер миңа нәрсә әйтерсең? Котбетдиннең акылы кайнады, күңел кошы күкрәк читлегендә бәргәләнде. Ничек җавап бирсә дөрес булыр икән? — Син минем тәхет каршында булырсыңмы? — диде шаһзадә, үзалдына канәгатьлек табарга теләп. Озакка сузарга ярамый иде. Котбетдин әр-Рази әле ахырына кадәр ирешмәгән дастанны аңа сузды: — Бу сезнең игътибарыгызга тәгаен кылынган иде,— диде ул, түбәнчелек белән. Танибәк хан каләм иясе Бәркә Фәкыйһка ым какты. Тегесе җәһәт кенә Котбетдин кулыннан дәфтәрне алды һәм укый башлады. Аны хан түземсезләнеп бүлдерде: — Кирәк җиреннән укы! Бәркә Фәкыйһ буйсынды, Аллаһы тәгаләгә, Мөхәммәд пәйгамбәргә һәм сәхабәләргә дан җырлау урыннарына күз йөртеп кенә узды да, үз табышына сөенеп, Танибәк исеменә аталган юлларны укып китте. Ханга шушы кирәк иде. — Бүләгең белән олыладың, тугрылыклы булуың өчен сөендерү ләзем булыр үзеңне,— диде Танибәк, яшь йөзенә ирлек төсе чыгарып. — Ханым, дастан әлегә ахырына ирешмәде,— дип өстәде аңа Котбетдин. Бу сүзләре бал тәпәненә дегет кашыгын китергән кебек булса да, яшь хан үзен бөтенләй башкача тотты. Әллә олыларча уйлый алмый иде, әллә остазына хөрмәте зур идеме? — Хәзергә монысы да җитәр! Тәмамын көттермә, вакытны аз таләп ит, кичәләребездә укып сөендер!— дип белдерде ул. Котбетдин шул рәвешле Сарайда калды. Язылган һәр бүлекне хан тыңларга ашыкты. Әмма Җанибәкнең, тәхетне даулап, ауга киткән җиреннән олуг гаскәр белән кайтып килгәнлеге беленде. Шәһәр халкы Танибәк ягыннан Җанибәк тарафдарына әверелде. Сарай бушап калды. Танибәккә бер чара бар, ул да булса — тәхетне ташлап качу иде. Бу хәл Котбетдинне тетрәндерде. Дастан язу белән артык мавыгып, Хөсрәү белән Шириннең мәхәббәт тозакларын сөйләү белән дәртләнеп, тормыштан артка калган, хакыйкатьтән читләшкән икән шул ул. Бу вакытта әсәре Фәрһаднең Ширингә гыйшкын сурәтли иде. Хәбәрне аңа Танибәкнең бахши-кәтибе Бәркә Фәкыйһ китерде. Тизлек белән җыенырга һәм Сарай таифәсе белән кузгалырга кирәклеген хан фәрманы буларак җиткерде. Котбетдин монда кала алмый иде. Танибәк хан йорты белән бергә Җаек ягына таба кузгалды. Җанибәкнең Болгар иле белән куа килүеннән өректе ул. Җаек буендагы Алатау җәйләвенә чатырлар корып урнаштылар. Котбетдин, киңәш тотып, ханның катына барды, әмма кабул кылынмады. Хәле авыр, диделәр. Ә чынлыкта Танибәк, үз туганы Җанибәктән хурлыклы рәвештә сугышсыз качуыннан соң, остазының күзләренә туры караудан ояла һәм үз йөзеннән үзе чиркана иде. Котбетдин моны аңлады. Кире кайтып, дастанны төгәлләү эшенә кереште. Әмма уе буталып, кулыннан каләме төште. Иртәгәсе көн барча ил-йорт халкы бер хатынның ачыргаланып кычкыруыннан шаша калды. Күкрәгенә хәнҗәр кадалган хәлдә Танибәк урын өстендә канга батып ята иде. Тәненең суык булуыннан аның инде төн урталарында ук үтерелгәнлеген һәркем аңлап алды. Үтерүчеләрне куа чыгарга соң иде. Тарих кабатланды. Хөсрәү ничек мәкерле һәлак ителсә, Танибәк тә Җанибәк ханның шымчысы тарафыннан шулай үтерелде. Котбетдин әр-Рази үзенең укучысы шаһзадәгә “Йәсин” чыкты. Күзләре яшьләнде һәм башка һичвакыт сарай тирәсендә кайнашмаска сүз бирде. Аңа хәзер бу илдә калырга ярамый иде. Гыйракка — үзенең туган иленә, төбәп юлга төште. Артыннан тансык дала җиле куа килде. Хәзер кая бара? Кемгә килә, аны нәрсә көтә? Берсе дә билгеле түгел. «Хөсрәү вә Ширин дастаны» инде тәмам булды. Аны да бар китаплары белән бергә бахшигә тапшырды. Танибәккә үгет-нәсыйхәт, киңәш-табыш бирәчәк әсәре хәзер инде аталган кешесе колагына барып ирешмәс. Бу — остазның тарихларны айкап йөрүе аркасында соңаруы иде.
ШАҺЗАДӘ СӨҺӘЙЛ Тарихи хикәя
Алтын Урда шагыйре Сәйф Сараиның «Сөһәйл вә Гөлдерсен» дастанына 600 ел тулуга багышлана. (1394—1994)
Ханнар өчен дә җәза кадерсезлек икән. Моны Алтын Урда хөкемдары Туктамыш хан яшьлегеңдә аңлап, балаларына рәхәт вә бәхетле тормыш бүләк итәргә һәрвакыт әзер булып яшәде. Ул бигрәк тә улы Сөһәйлне артыграк ярата төшә һәм аның өчен җан ата иде. Һәм менә бу сөекле шаһзадә, тәрбияче-инәкәйләре куеныннан чыгуга, ат өстенә утырды, көннәр буена сахра вә далаларга китеп югала һәм ни эшләп йөрүләре хакында хәбәрен дә бирмичә, угланнар белән елкы уйнатып, сунарчылык вә аучылык кылып, ил эчендәге кавем-кабиләләрнең гореф-гадәтләрен дә санга сукмыйча, рәнҗеш җыеп йөрүчегә әверелгәләде. Бу хакта олуг хан ишетә калса, җаны калтырап, кимсетелгән бәндәсен дәштерә, баштарак бүләк биреп, ярлыкау үтенә, соңрак зиндан яисә чыбык суктыртып җәза кыла башлады. Әмма улыңа бер генә дә яман күз карашы ташламыйча, киресенчә, аны үзенә дәштереп бүләкли һәм яратып сөя торган иде. Моның сәбәпләрен Сөһәйл аңламады, шулай кирәк дип кабул итте. Бүген газиз әткәсе аны алтын йөзекле итсә, иртәгә аңа яхшы ат, берсекөнгә күннән тегелгән ияр бирде. Болай да сараенда басып йөргән җире яхшы келәм, кигәне йомшак ефәк күлмәк-чапан булуга карамастан, ул барыбер дә үзен ул әйберләргә мохтаҗ итеп хис итте. Йөзенең күркәмлеге, буй-сынының арада бер булуы аның кадерен Сарайда гына түгел, ил эчендә дә танытканлыктан, масаючан егетне шул сыйфатлары һавалы халәт эчендә акылсызлык кылырга этәрә, җитмәсә гади шаяртулардан башлаган эше-фигыле дә көлкедән узып китә иде. Ул гомерендә бер мәртәбә дә йөрәген мәхәббәт хисенә төрмәде, киресенчә, үзенә биһуш кыз вә хатыннарның дәрте эчендә чәчәк төсле иркәләнде, теләгәндә җимеш өзде, теләмәгәндә, сытып, читкә ыргытты. Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|