Сыртқа шығару ағзаларының негізгі функциялары

Зат алмасу процесі пайда болған калдық заттарды сыртқа шығарумен аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) процес-тері қорытындысында денеде зат алмасуының ең соңғы өнімде-рі — «қалдық зат» (шлак) пайда болады. Шлак организмде пай-даланылмайды, ал қор. болып жиналып қалса оны уландырады, әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несеп кышқылы, креатинин, аммоний тұздары сияқты заттар өте улы келеді. Олар сондай-ақ көмірсу мен май алмасуының соңғы ыды-рау өнімі — көмір қышқылы мен су. Барлық зат алмасу процесінің нәтижесінде бөлінген қалдық заттар организмнен шырару мүше-лері арқылы сыртқа шығады (экскреция).

Адам мен жануарлардың сыртқа шырару мүшелері: бүйрек, тер бездері, өкпе, ас қорыту түтігі.

Белок алмасуы кезінде пайда болатын қалдық заттар, су, тұздар және сырттан келіп түскен әртүрлі организмге жат заттар (түрлі дәрілер, бояулар т. б.) негізінен бүйрек, аздап тер бездері аркылы, ал су мен көмір қышқылды газ, эфир, хлороформ, алко-голь сияқты кейбір ұшқыш заттар өкпе арқылы сыртқа шығады.

Ас' корыту түтігінің кілегей қабығы арк-ылы, ет пигмент-терінің өзгерісінен пайда болған заттар, кейбір ауыр металдар-дың (қорғасын, кадмий т. б.) тұздары аласталады. Мұнымен бірге тоқ ішек және сілекей бездері арқылы кальций тұздары шығарылады.

Сонымең бәрімізге белгілі негізгі экскрециялык мүше — бүйрек, одан басқа экстраренальдық (бүйректен тыс) ағзалар: тер безде-рі, өкпе мен ішектер арқылы зат алмасу кезінде пайда болған ыдырау өнімдері сыртқа шығарылады.

Сыртқа шығару тіршілікке өте кажет физиологиялық процесс. Онсыз тіршілік жоқ. Мәселен, екі бүйрегін бірдей алып тастаса, ит уланып бір тәулік ішінде өледі. ІСыртқа шығару процесі бұ-зылса, көптеген физиологиялық процестер бұзылады.^! Солардың бірі — уремия, белок алмасуының соңғы ыдырау өнімдері (мо-чевина, несеп қышқылы) жиналып қанға өтеді де организмді уландырады. Ондай жағдай адамда да байқалады бүйрек қызме-тінің бұзылуынан анурия (несеп шықпай кою) болып, адам 4—5 тәулікте өледі. Бұны әдетте емдемесе (жасанды бүйрек аспабы- _ на қосу, пәрменді емдеу жолдарын пайдаланбаса) адам деиесін-де «мочевиналық қырау» пайда болады, яғни теріге мочевина кристалдары шырады:1,бүйрек қызметін тер бездері атқарады да, ерганизмнен мочевина теріге шамадан тыс көп шығарыладыЛ

Сонңмен, экскреторлық мүшелердің негізгі қызметі — дене-дегі зат алмасудың соңғы өнімдерін, өзге текті басқа заттарды, мәселен, дәрі-дәрмектерді сыртка шығарып отыру.

Сыртқа шығару ағзалары мүнымен қатар бірнеше косалқы қызмет атқарады. Гомеостаздың, яғни ішкі орта тұрақтылы-ғын — қан құрамы мен қасиеттерін лимфаның интерстициялық сұйық пен ликвор құрамының тұрақтылығын сақтайды.

/Сыртқа шығару ағзаларының қан құрамындағы және денеде-гі басқа сұйықтықтар қүрамындағы йондар концентрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен басқа биологиялық сұйықтардың осмостық қысымының түрақтылығын (изоосмия), денедегі қышқылдар мен негіздер тепе-тендігінің түрақтылығын (изогидрия) камтамасыз етеді. Экскрециялық 'ағзалар денедегі басы артық қышқылдар мен сілтілерді сыртқа шығарып отыра-ды. Мұнымен қатар клетка ішіндегі және сыртындағы сұйыктык-, тармен әрдәйім алмасып тұратын қанның тамырдары көлемдіктұрақтылығын (изоволемия) сақтайды. Денеде белгілі бір жағ-дайда қалыптасатын су мен тұздар тепе-теңдігін (балансын) қамтамасыз өтш олардың артығын организмнен 'ніығарады Тер оездері дене температурасы тұрақтылығын сақтауға (изотермия) катысады. '

Соңғы жылдары сыртқа шығару ағзаларының бұлардан бас-ка тағы да бірнеше кызмет атқаратыны анықталып отыр.

Бүйрек қан тамырларьшың тонусы мен түтік кевдігін реттей-ДІ. СоІІың. нәтижесінде қанныц қысымын салыстырмалы бірқа-лыпта сақтаиды. Мәселен, бүйрек қызметінің бұзылуы салдары-нан кеибір адамдарда ұзақ уақыт қан қысымы шектен тыс көте-ріледі. Соның салдарынан бүйрек гипертониясы пайда 'болады. Бүйректің қанмен камтамасыз етілу деңгейі төмендесе, бүйрек тканініц юкстагломерулалық комплексі қан тамырыц тарылтатын арііайы гормондық зат — ренин қанға шығарылады. Рениннің майды ыдырататын ферменттерге тән қасиетінің бар екендігі дәлелденді. Сондықтан да ол қан плазмасында а — глобулиннен (ангиотензиноген) физиологиялық дәрітсіз пептидті бөліп және оны ангиотензин І-ге айналдырады. Қейін одан әртүрлі өзгеріс-тер арқылы тамырды тарылтатын өте белсенді зат ангиотензин II пайда болады. Бұл зат қан тамырларын тарылтып, тұрақты артериялық гипертонияға әкеліп соғады. Мұнымен қатар ангио-тензин II бүйрекүсті безінің қыртыс қабатынан альдостероннын. шығуын күшейтеді, ал ол шөлдеу сезімін пайда етіп бүйрек тү-тікшелёрінде натрийдың кері сіңуін тездетеді. Сондай-ақ қан та-мырын кеңейтетін медуллин, простагландиндер, жүрек қызметін баяулататын брадикинин сияқты заттар д'а бүйректе түзіледі. ^Бүйрек эритроцит түзілуі (эритропоэз) процесіне де қатыса-ды, ягни эритроциттердің пісіп жетіліп, қан арнасына косылуына әсер етеді} кан тузілуін күшейтетін арнайы полипептидтер (гемо-поэтин, эрит£опоэтин, лейкопоэтин) бүйректе түзілетіні дәлелде-ніп отыр. "

Бүйрек аса маңызды биологиялық процесс — кан ұюына ка-тысады._І Бүйректе канның ұюына кедергі жасап, қан тамырында тромба (ұйыған қан) пайда болуына қарсы тұратын фибрин сріткіш (фибринолиздік) арнайы зат урокиназа ферменті түзіле-ДІ. Урокиназа бүйректегі кан айналысын жақсартады. Бүйрек тамырлары арқылы бір тәулікте 1400—1800 л кан өтетінін еске алсақ, оның қандай маңызы бар екені айтпаса да түсінікті Уро-киназаның әлсіз-күштілігін білу арқылы бүйрек ауруларын дәл анықтауға болады, сондықтан да бұл адіс клиникада кеңінен паидаланылады.

^Бауырда түзілген дәрітсіз алғашқы гормон — витамин Д₃ Оүиректе физиологиялық белсенді гормонға айналып ішекте кальцийдщ сшуш күшейтеді. Сүйек тканінен алынған витамин Д гормоны да бүйрек түтікшелерінен кальций ионынын кепі сі-ңуін тездетеді. ^к

Бүйректің белок көмірсу және липидтер алмасуына катысады Ьүирек түтікшелершің клеткасында төменгі молекулалы пептид-308

тер амин қышқылдарынан ажыратылады (дезаминделу) жүреді, кейін ол амнн қышқылдарын организм өз қажетіне жаратады. Мұньшен қатар глюконеогенез процесі де жүреді, басқаша айт-канда табиғаты басқа органикалық заттардан глюкоза синтез-деледі. Бүйректе клетка мембранасынын, құрамына кіретін ком-понент — фосфатидилинозит синтезделеді, бұдан басқа да липид-тер алмасуымен байланысты өте күрделі айналулар жүреді.

Бүйрек. Бүйректің нсгізгі қызметі — несеп тұзу. Несеп түзілуі, оны сыртқа шығару процесі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қалыпты жағдайда тәуліктік диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген тамақтың құрамына, мөл-шеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек адамда тәулігіне 1000—1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несеп тү-зіледі. Ауруға шалдыққан кезде кейде тіпті сау адамда да диу-рез өзгеріп отырады. Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауга болады: олигурия — тәуліктік диурездің азаюы; полиу-рия — тәуліктік диурездің көбегоі, анурия — несеп түзілуінің тоқта-уы. Ауруға шалдыққан кездерде туатын өзгерістер — энурез («шыжың» немесе түнде несебін ұстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен қан плазмасының қүрам-дарындағы әртүрлі заттардың өзара қатынасыц салыстырып қа-рау керек, үйткені бүйрек арқылы зат алмасу процесінің соңгы калдықтары шығарылады.

Несеп қаннан түзіледі, оның құрамы және қасиеті биохимия пәнінде толық қарастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулері-тіе ғана тоқтап өтеміз. Ол — гипертопиялық (қаныққан) сұйық зат. Оныд қату температурасы 1,5—2,2° (қан 0,56—0,58° катады), тығыздығы 1,012—1,025, түсі сарғылт. Түсі несеп құрамьіндағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп құра-мында 2—4% құрғақ зат бар.

Несептің негізгі органикалық құрамы мочевинадан тұратынын кестеден байкауға болады.Ересек адам несебініқ кұрамымен орта есеппен алғанда тәу-лігіне 30 г дейін мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын азоттың жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның мөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын ауруларда жоғарылайды (мысалы, гипертиреоз, дене температурасы өзгер-генде т. б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шыға-рылмайды.

Бүйрек жұп мүше, салмағы 120—200 г. Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы — нефрон, ол мальпиги шумақта-ры мен бүйрек түтікшелерінен тұрады. Әрбір бүйректе 1_млн-_ға жуық нефрон бад| Олар қан, лимфа тамырларымен жиі торлан~~ ға'н және араларында инте£С_тациальДШі-. сұйықтық болады. Әр-бір нефронда бір-біріне тәуелді аса күрделі процестер жүріп жа-тады. Соның нәтижесінде бүйректе несеп түзіледі.

Нефрон құрылысы — өте күрделі (50-сурет). Ол Шумлян-ский — Боумен капсуласымен, артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағьшан және түтікшелерден түрады. Нефрон-ның шумақтық бөлігі гломерулалык, бөлім деп аталады. Шум-лянский—Боумен капсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелері-не айналады. Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл (құрамында проксимал және дистал ирек түтіктер бар), бүйректің қыртысы бөлімінде, ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын түтіктер ми бөлімінде болады. Әр бөлімнің өз құры-лымдық ерекшеліктері болады.І

Бүйрекке арып келетін қаннын. 85%-ке жуығы, бүйректің кыртыс қабатындағы қан тамырларында.

Қанды алып келуші артериола тамырынын, қабырғасында, оның шумаққа кіретін жерінде микроэпителиялық клетқадан пай-да болған қалың тығыз түйін (тасиіа сіепза) бар. Оны юкста-гломеруларлық (шумақ қасы) аппарат деп атайды. Егер де бүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин бөледі. Ренин артерия қан тамырының қысымын реттеп, қандағы электролиттердің мөлшерін қалыпты жағдайға келтіреді.

Несеп жасалу процесін терең әрі жан-жақты қарастыру үшін, онын. басқа да құрылысын, ерекшеліктерің білуіміз керек.

Бүйректің қаң әкелуші тамыры (үаа аНегепз) бүйрек артери-•ясынан (а. гепаііз) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасынын, бір бұтағы, осыған байланысты Мальпиги шумағы капиллярла-рында қан кысымы басқа мүшелер капиллярындары қысымына қарағанда (с. б. б. 25—30 мм) анағұрлым жоғары (с. б. б. 70—«0 мм).

' Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының диаметрі (үаз еііегепз) екі есе тар. Нефрон түтікшелерінің ұзындығы 35—50 см, ал бүйректегі жалпы барлық түтікше.лердің ұзындығы 70—100 км. Әр капилляр шумағы қабырғасы' сының жалпы ауданы 1,5—2 м², яғни адам денесінің ауданымен бірдей. Бүйрек қанындағы (геморенальдық) тосқауыл негізінен жіңішке базальдық мембранасынаң түрады. Нефрон түтікшелерінін құрылымдық ерекшелігі, онық жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителийден тұрады, олардьщ ішкі бетінде микробүрлер, яғ'ни кері сіңіру қабілеті күшті протоплазмалық өсінділер бар. КейІн эпителийлердің пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек аппараты түтікшелерінің ішкі ауданының жалпы көлемін <бірнеше рет үлғайтады.

Ферменттік жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде әркелкі орналаскан: гсксокиназа Ыа+, Қ+—АТФаза жорарғы иірім тү-тікшелерде көбірек болады,.сукцинатдегидраза (N3+, Қ+ ионда-рын тасушы) негізінен Генле ілмешегінін. жоғарғы бөлімі эпите-лиінде көбірек, ал төменгі бөлімінде өте аз шоғырланған. Гиалу-ронидаза ферменті көбіне көп мөлшерде жинайтын түтіктің эпи-телиінде орналасқан. Бұл айтылған ерекшеліктер несеп түзілуі нефронының қай бөлімінде болса да өте күрделі процесс екенін көрсетеді.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: