Хи­кәя-памфлет 2 страница

Атым­ны чи­ге­реп куй­дым. Яным­да­гы да­ла ну­гай­ла­рын­нан ту­ры ай­гыр­лы биш яра­ным уң­лы-сул­лы ка­ра­нып ал­ды­лар. Су­гыш кы­ры­на те­зел­гән гас­кә­ри­ләр дикъ­кать җыя иде­ләр. Әле уя­нып ки­лү­че ко­яш, кү­зен күр­сә­теп, чык­лы, сал­кын­ча кыр өс­те­нә куе са­ры нур­ла­рын сүл­пән кы­зыл­лык бе­лән җәй­де.

— Ма­май?

Мө­хәм­мәд хан­ны без шул исем бе­лән атап йө­р­тә идек. Хә­ер, ул аңа үзе дә кү­нек­кән, бе­раз гы­на да мыс­кыл­ла­ну той­мый. Мәм­лә­кә­те­без Ал­тын Ур­да­ның иң ях­шы җир­лә­ре са­нал­ган Кав­каз, Кы­рым, Азак тө­бәк­лә­ре­нең ин­де ни­чә ел­лар ху­җа­сы бу­лып, Ха­җи­тар­хан­да, Тын буй­ла­рын­да хө­кем­дар­лы­гын йөр­теп, Иде­гәй мир­за ке­ше­лә­ре бе­лән “бер та­бак­тан ашап”, дәһ­шәт­ле Са­рай­ның хан­на­рын ти­ен­гә дә са­на­мый һәм мо­ны яшер­ми әй­тү­дән дә ку­рык­мый иде. Ту­ган җи­рем ерак Се­бер­дә бу­лу­га ка­ра­мас­тан, без­нең ха­лык ни сә­бәп­ле­дер Идел бу­е­на шун­нан ки­леп ур­наш­кан, ил кор­ган, соң­гы ел­лар­да Җа­ек ел­га­сы һәм Урал тау­ла­ры­на та­ба ела­шу җа­ен ка­ра­ган Ак­ча­тыр дип ата­лу­чы йорт­ка мин үзем дә баш идем. Кав­каз­лы­лар исе­мем­не “Чу­лум­бей” ди­сә­ләр дә, чер­кәс­ләр, үз тел­лә­ре­нә яраш­ты­рып “Чу­лу­бей” ата­ган­лык­ла­рын, ба­ры илем­дә ге­нә “Җо­лым­бәк” йө­рү­ем­не ях­шы бе­ләм. Хә­ер, баш­ка­лар ни­чек ке­нә боз­ма­сын­нар, “тәр­тә­се­нә кер­гәч, без­нең ат та кеш­нә­ми кал­мый” ди­я­рәк уй­лап, аның ише вак-тө­як­кә мо­ңар­чы хәй­ран ит­ми идем. Ә ме­нә соң­гы ва­кыт­лар­да, әл­лә ни­чек ке­нә гай­рә­тем­ме, ки­ре­ле­гем­ме ки­леп, үз кем­ле­ге­мә ка­гыл­ган һәм­мә мәсь­ә­лә­дә хо­лык күр­сә­тә баш­ла­дым.

— Җо­лым­бәк, би­ре йө­герт!— дип әмер ит­те Ма­май хан.

Йө­гән­нең тез­ге­нен бар­ла­дым. Учым­да хәт­та ти­мер дә ба­ла­выз ке­бек эрер ди­гән той­гы ту­ды. Ак ай­гы­рым­ның ка­лын озын ял­ла­рын куз­га­тып:

— Ту чик, ту чик, төч­ке­рем!— дип сул­га тарт­тым.— Әй­дә, Ел­ды­рым!

Ул, то­як ас­тын­да кәс­ләр­не куп­та­рып, Ма­май хан­га якын­ла­шып кил­де. Ми­не ике сөң­ге ерак­лык­та тук­тат­ты­лар. Без­нең күз­ләр оч­раш­ты.

Ма­май­ның күз­лә­ре зәң­гәр иде­ләр, те­кәп ка­рый­лар. Са­кал-мы­ек­ла­ры ага­рып то­ра­лар. Йө­зе — озын­ча. Аның Үз­бәк хан нә­се­лен­нән бу­луы һич­кем­гә сер тү­гел, әби­се дә мар­җа­дан, Ма­май Мәс­кәү ке­нә­зе Дмит­рий бе­лән якын ка­рен­дәш­ләр иде­ләр.

Ма­май­ның кал­ку-ка­лын бит оч­ла­ры сел­ке­неп куй­ды. Бу аның усал һәм мин-­мин­лек­ле хо­лык ия­се икән­ле­ген сиз­де­рер­гә те­лә­ве бил­ге­се ке­бек то­ел­ды.

— Ко­ты­ры­гың­ны куа тор!— ди­де ул, янын­да­гы те­ге егет сы­ман ке­ше­се­нә бо­ры­лып ка­ра­мый гы­на уң ку­лы бе­лән: “Тук­тап тор әле!”— ди­яр­гә те­лә­гән­дәй төр­теп, аны әй­тер сүз­лә­рен­нән бүл­де­реп: — Баш алы­рга син чы­га­рсың!

Без та­гын ка­ра­шып куй­дык. Мин гү­я­ки аның һәр ча­лы­мын, хә­рә­кә­тен исем­дә кал­ды­рыр­га те­ли идем. Хәт­та уң ку­лын­да имән һәм ур­та бар­мак­ла­ры яр­ты­лаш юк икә­нен дә шәй­ләп өл­гер­дем. Аның өс­тен­дә­ге җи­ңел­чә ях­шы ка­ра кеш ту­ны, кы­зыл там­бур­лы би­ек чи­тек­лә­ре, ба­шын­да­гы кы­зыл таҗ кә­лә­пү­ше, ка­ра ай­гы­ры — һәм­мә­се үзе­нә бер­дәй ки­ле­шеп то­ра иде­ләр. Ул сул ку­лын би­ле­нә та­ян­ды, һәр бар­ма­гы са­ен зат­лы эн­җе­ле һәм ал­маз­лы йө­зе­ге бар­дыр сы­ман. Янын­да­гы бе­рәү­гә ул та­гын да ым как­ты, те­ге ал­га­рак чык­ты, Ма­май хан­ның әме­рен җит­кер­де:

— Бу туг­лы бай­рак, ку­ә­тең өс­тен­гә чык­са, си­нең йор­тың­ны­кы бу­лыр!

Шун­да бай­рак­ны таң җи­ле ач­кан­дай ит­те. Ан­да — кы­зыл җир­лек ур­та­сын­да са­ры ко­яш иде, ур­та­сын­да — Һо­май ко­шы гый­ба­рә­те.

Мин җа­вап бир­мә­дем. Хан үз әме­рен әйт­те дә, бай­рак­лы­ны яным­да кал­ды­рып, кул иша­рә­се яса­ды һәм яран­на­ры бе­лән ары та­ба ки­тте­ләр, иң­кү­лек­кә тө­шә бар­ды­лар. Ары­рак — кал­ку­лык, ан­да аның ча­тыр­ла­ры иде. Мин сүз­сез ге­нә алар­ны оза­та ка­рап кал­дым, ан­на­ры гас­кәр са­фы­на кайт­тым. Бай­рак­лы ке­ше­се ар­тым­нан ияр­де. Ба­ры тик ай­гы­ры­ның гы­на кы­зыл тут га­рәп то­кы­мын­нан бу­лу­ы­на игъ­ти­бар ит­тем. Сүз алы­шу­ны соң­га­рак кал­ды­ру мәс­ли­хәт иде.

II

Иң­кү­лек­ләр­гә бе­раз гы­на сы­ек то­ман пәр­дә­се тар­тыл­а тор­ды, ан­на­ры ул ку­е­ра баш­ла­ды. Һа­ва­ның җы­лы­нуы, чык­ның төн­лә сал­кын кы­рау бе­лән тө­шүе һәм әле­гә җир­нең су­ын­мас­ка ма­та­шуы ар­ка­сын­да иде бу хәл. Без­нең бер та­раф­тан икен­че­се­нә су­зыл­ган гас­кәр­ләр ме­нә-ме­нә су­гыш­ка ке­рер­ләр сы­ман. Бу орыш­ның бу­ла­ча­гы әле­гә­чә тә­га­ен ге­нә мәгъ­лүм тү­гел иде. Мәс­кәү ке­нә­зе Дмит­рий бе­лән ха­ны­быз ара­сын­да нин­ди­дер аң­ла­шыл­мау­чы­лык ки­леп чык­кан ди­ме, әл­лә баш­ка бер сә­бәп бар — бил­ге­сез. Әм­ма су­гыш бу­ла­сы, имеш. Ә кай­чан?

Без мо­ңар­га га­җәп ит­мә­дек. Биг­рәк тә мин, Ма­май хан әме­рен­чә, ко­ты­ры­гым­ны ку­ар­га, ягъ­ни орыш­ка үзем­нең ру­хым­ны әзер­ләр­гә, баш алыр­га, ди­мәк, су­гыш ал­дын­нан дош­ман ягы­ның бе­рәр пәһ­ле­ва­ны бе­лән көч сы­на­шыр­га ке­рер­гә ти­еш идем. Ясау тә­мам яса­лып бе­теп, су­гыш­чы­лар кы­лыч­ла­ры бе­лән кал­кан­на­рын ак­рын-ак­рын, кы­зу­ла­та ба­рып ка­га баш­ла­ды­лар. Ал­да­гы то­ман эчен­нән әл­лә дош­ман алай­лар­ның җа­ва­бы, әл­лә без­не­ке­ләр­нең та­вы­шы кай­та­ва­зы ише­те­лер­гә то­тын­ды.

Ты­нып кал­дык. То­ман гү­я­ки ка­бат сы­е­га­еп, озын агач­лар­ның әү­вә­ле нә­зек баш­ла­ры, ә ан­на­ры якын­да­гы төр­тек-төр­тек ку­ак­лык­лар күз­гә ча­лын­ды. Һәр­хәл­дә без­нең кар­шы­да­гы хәл­ләр шу­лай­рак иде. Әм­ма сул ка­нат ясау ал­дын­да дош­ман аер­ма­чык кү­ре­нде бул­са ки­рәк, гас­кә­ри­ләр хә­бәр са­лып, куз­гал­ган ат­ла­рын тыя төш­те­ләр, чи­ге­рер­гә ит­те­ләр, җәя­ү­ле сөң­ге­че­ләр,— алар асыл­да әсир­ләр­не җы­яр­га ти­еш­ле­ләр,— ал­га чык­ты. Мо­ның сә­бә­бе дош­ман як­ның ат өс­тен­дә бул­ма­вы­на да бәй­ле иде. Без әле­гә һа­ман да су­гыш­ның бу­лыр­га ти­еш яки тү­гел­ле­ген тә­га­ен ге­нә бел­ми идек.

Ко­яш кү­тә­ре­лә ба­рып, сырт­ка җы­лы­сы си­зем­лә­нә үк баш­ла­ды. Атым Ел­ды­рым ни­гә­дер тын­гы­сыз иде. Әле ал­га тар­тыл­ды, әле чи­ген­де. Яным­да туг­лы бай­рак то­тып тор­ган егет:

— Әнә, кү­рен­де­ләр!— дип әй­теп куй­ды.

Мин дә күр­сә­тел­гән та­раф­ка ияр­дән кү­тә­ре­лә тө­шеп ка­ра­дым. То­ман эреп ба­ра, ан­да урыс гас­кәр­лә­ре ба­сып то­ра, си­зен­ми­чә, шак­тый якын кил­гән­нәр, бер яшь егет, ба­зык гәү­дә­ле, яшел күл­мәк­ле, олы кал­кан­лы һәм сөң­ге­ле, ал­га­рак чык­кан да, ар­ка чи­ге­нә­рәк ба­рып, чал­кан егы­лып кит­те. Җә­һәт ке­нә си­ке­реп то­рып, гас­кә­ри­ләр ара­сы­на ке­реп йө­гер­мәк­че иде, аңа юл би­рү­че та­был­ма­ды. Ул, кур­ку­дан поч­мак­ка сы­ен­ган эт ба­ла­сы сы­ман кал­ты­ра­нып, ме­нә-ме­нә шың­шы­нып ку­яр­дыр сы­ман иде. Ми­ңа бу ва­кыт­та шу­шы та­ма­ша көл­ке сы­ман то­ел­ды. Гас­кә­ри­ләр ка­бат кы­лыч­ла­рын кал­кан­на­ры­на ора баш­ла­ды­лар. Әм­ма ике як­тан да баш­ка төр­ле хә­рә­кәт си­зел­мә­де. Ара­лар ук атар ерак­лык­та гы­на бу­лып, йөз­гә-йөз то­ра бир­дек. Шун­да быр­гы та­выш­ла­ры бе­лән ба­ра­бан алы­шы яң­гы­ра­ды. Кар­шы як­лар, шау­ла­шып:

— Пе­рес­вет, Пе­рес­вет!— дип аваз­лар сал­ды­лар. Уң ка­нат ягын­нан олы ка­ра ат­та төп ке­бек бер пәһ­ле­ван би­ре та­ба кү­тә­ре­леп ки­лә иде. Яным­да­гы бай­рак­лы егет:

— Чу­лум­бей!— дип кыч­кыр­ды. Бу дә­шүе ми­ңа гы­на атал­ма­ган иде. Без­нең гас­кә­ри­ләр аның әйт­кә­нен кү­тә­реп ал­ды­лар. Яным­да­гы­лар исә сүз­сез ге­нә ми­ңа бо­ры­лып ка­рап то­ра бир­де­ләр.

Уң ку­лым­ны кү­тәр­дем һәм аты­ма ти­мер да­га­лы үк­чәм­не төрт­тем. Ел­ды­рым аш­кы­нып ур­та­га си­кер­де һәм, шун­да ук адым­на­рын ти­гез­ләп, тап­тан­ган­дай итеп ал­ды, тук­тал­ды. Ми­нем ба­шым кыр­ку, ә ур­та­сын­нан кой­рык ке­бек озын са­ры чүп би­ле­мә ка­дәр тө­шеп то­ра иде. Шу­ны учы­ма алып, очы­на ка­дәр сы­пы­рып уз­дым да, бө­те­реп, үзе­нә үзен бу­ып куй­дым, ба­шы­ма бү­ре­гем­не ки­дем. Аның оч­лы тү­бә­се мах­сус ти­шек­ле иде. Чә­ч чү­бен ан­нан чы­га­рып, арт­ка тө­ше­реп җи­бәр­дем. Бү­рек ди­мәк­тән, ул ко­лак­чын­сыз, ях­шы итеп илән­гән кеш ти­ре­сен­нән яшел җир­лек­кә та­кы­я­лап те­гел­гән, зат­лы ки­ем-са­лым­нан иде.

Ан­на­ры гы­на ияр ба­шы­на элен­гән, тө­шеп кит­мә­се­нә те­зем бе­лән кыс­ты­рыл­ган, ка­ты­ры­лу ка­лын ти­ре кал­ка­ным­ны сул ку­лы­ма тот­тым. Аның аял ти­мер­лә­ре ял­ты­рап то­рыр­га ти­еш иде­ләр, шул хак­та уй­лап өл­гер­дем, сөң­гем­не ыры­сын­нан чы­га­рып, уң ку­лы­ма тот­тым. Ул бе­лә­гем­нән неч­кә­рәк һәм кар­шы­га ки­лү­че Пе­рес­вет­ны­кын­нан кыс­ка­рак то­ел­ды. Кы­лы­чым­ны, уры­нын­да­мы ди­я­рәк, эз­лә­неп ка­рап куй­дым. Ук һәм җә­я­ле са­дак ат сыр­тын­да­гы та­рым­га элен­гән иде. Һәр­хәл­дә, га­дә­тем бу­ен­ча, алар­ны шун­да йөр­тәм. Әм­ма бу юлы бар­лап ка­рап ала­сы ит­мә­дем, ко­ма­чау­лау мөм­кин­ле­ген ге­нә уй­ла­дым.

Пе­рес­вет үзе­нә һәм ку­ә­те­нә ышан­ган ир­ләр­дән иде. Аты­ның то­як­ла­ры олы, киң, кил­бә­те ту­пас бу­лып, бу як­лар­да та­ра­лыш тап­кан ма­гул то­кы­мын­нан иде. Пе­рес­вет ка­ра чәч­ле, ту­пас йөз­ле, чи­я­лән­гән дәү са­кал-мы­ек­лы урыс ба­һа­ди­ры бу­лып, ка­раң­гы күз­лә­ре­нә ми­не эләр­гә те­лә­гән­дәй ка­рап-ка­рап ал­ды. Ул гү­я­ки аю­дыр сы­ман той­гы кал­дыр­ды. Аның авыр­лы­гын аты да сиз­де­рер­гә те­ләп сы­гы­ла-сы­гы­ла би­ре та­ба ат­лап-ат­лап йө­ре­нә бир­де. Пе­рес­вет ка­лын ти­мер боҗ­ра­лар­дан үрел­гән чыл­быр сы­ман кыл­чу­га­дан иде. Ба­шын­да­гы ти­ме­рен олы ти­шек­ле ка­лын бо­ры­ны­на ди­яр­лек тө­ше­реп ки­гән, әм­ма күз­лә­ре төп­лә­рен­нән ге­нә кү­ре­неп то­ра­лар. Ку­әт­ле яңак оч­ла­ры, кы­зыл ту­пас ирен­нә­ре аның кы­я­фә­те­нә нык­лык өс­ти. Ул чын­нан да дәһ­шәт­ле көч ия­се ке­бек то­ел­ды һәм мин аның гай­рә­тен орыш­та үз ко­ра­лым бе­лән кай­та­рыр­га ти­еш идем.

Ир­тән­ге һа­ва тә­мам җы­лы­нып җи­теп ки­лә, күз ал­ла­ры ачы­ла ба­ра, то­ман сы­е­гы юга­лып бе­теп ки­лә тор­ды.

Ме­нә ка­бат быр­гы өр­де­ләр, ба­ра­бан как­ты­лар. Урыс ягын­да ия­се­нә ия­реп кил­гән ка­ра эт өреп куй­ды, сел­әгәе ак­кан иләм­сез авы­зын­да теш­лә­рен ыр­жайт­ты. Пе­рес­вет, атын ку­а­лап, ми­нем өс­кә ­та­ба чап­ты­ртып ки­лә баш­ла­ды. Мин, кал­ка­ным­ның ба­вын тарт­ты­рып, кул­га то­тар­га җай­ла­ма­ган бу­лу­ым­ны ча­ма­лап, аның ае­лы­­на ыч­кын­мас­мы дип ка­рап ал­дым, Ел­ды­рым­га “җә­һәт” ди­я­рәк үк­чәм бе­лән төрт­тем. Ул, җир тыр­ма­ган җи­рен­нән тар­ты­лып, ку­ә­тен­дә ал­га то­мы­рыл­ды. Пе­рес­вет­ның сөң­ге­се ми­нем кал­кан­га ти­еп сын­ды, аты арт аяк­ла­ры­на бас­ты, аңа кар­шы Ел­ды­рым, кеш­нәп, шу­лай ук си­кер­де. Ми­нем сөң­гем­не шун­да Пе­рес­вет кал­ка­ны бе­лән чит­кә этәр­де һәм ку­лын­да­гы оч­лы сы­нык сөң­ге са­бы бе­лән бо­ты­ма ки­те­реп ка­да­ды, ул да тү­гел, чук­ма­рын алыр­га өл­ге­реп, сөң­ге­мә ки­те­реп ор­ды. Сөң­гем, ур­та­лай сы­нып, ку­лым­нан төш­те. Ат­лар ин­де дүрт аяк­ла­рын­да иде­ләр. Бо­ты­ма ка­дал­ып кал­ган Пе­рес­вет­ның сөң­ге са­бы буй­лап ка­ным ер­мак­ла­ры агып чы­гып, эре там­чы­ла­ры җир­гә та­ма баш­ла­ды­лар. Әм­ма гай­рә­тем күк­рәк чит­ле­гем­дә иде. Пе­рес­вет үзе­нең җи­ңү­ен бел­де­реп “у­ра” кыч­кыр­ды һәм ми­ңа чук­ма­ры бе­лән ор­ды, кал­кан ар­тын­да кал­дым. Урыс­лар да “у­ра” кыч­кы­ра баш­ла­ды­лар. Кы­лы­чым­ны кы­нын­нан чы­гар­дым. Ки­зә­неп ди­яр­лек кү­тәр­дем. Пе­рес­вет үтеп ки­теп ба­ра иде. Җил­кә­се өс­тен­нән кы­лы­чым бе­лән үтеп, би­лен­нән ки­сеп чык­тым. Ти­мер кыл­чы­га­сы да, ка­раң­гы кы­зыл төс­тә­ге яп­ма­сы да — бер­се дә ми­нем гай­рәт ал­дын­да кар­шы­лык бул­ма­ды­лар. Пе­рес­вет­ның “ыһ” итеп, кис­кен су­лыш ты­ны бе­лән җа­ны чык­ты. Әм­ма ул аты өс­тен­дә уты­рып ка­ла, шул ки­леш ба­ра бир­де. Урыс­лар “у­ра” кыч­кы­рып һа­ман шау­ла­ша тор­ды­лар.

Бо­ты­ма ка­дал­ган сөң­ге са­бы­на ку­әт­ле ку­лым бе­лән су­зыл­дым. Аны тар­тып ал­дым һәм җир­гә бәр­дем. Итек эче­нә җы­лы кан йө­гер­де, аяк бар­мак­ла­ры­ма ка­дәр җы­лын­ды­лар. Мин исән һәм җи­ңү­че идем. Әм­ма без­не­ке­ләр ни­гә­дер шым һәм сүз­сез ка­рап то­ру­да иде­ләр. Хә­тер­ләп өл­ге­рим дип ба­шым­ны арт­ка та­ба бор­дым. Шау­лаш­кан урыс­лар яны­на җи­тә­рәк, Пе­рес­вет­ның яр­ты гәү­дә­се, кал­ган өле­шен­нән ае­ры­лып, җир­гә шу­ып төш­те. Баш­сыз хә­лен­дә­ге яр­ым гәү­дә­се кы­ек­лап ча­был­ган агач тә­пән­дәй ат өс­тен­дә уты­рып кал­ды. Аңа да ка­ра­мас­тан, урыс­лар һа­ман “у­ра” кыч­кы­ра иде­ләр.

Яны­ма йө­ге­реп ки­леп, ми­не ияр өс­тен­нән үзем­не­ке­ләр кү­тә­реп ал­мак­чы иде­ләр, сар­гая баш­ла­ган кы­як­лы үлән өс­те­нә яным бе­лән җи­ңел ге­нә ки­леп төш­тем. Бе­рәү­ләр ярам­ны бәй­ли тор­ды­лар, икен­че­лә­ре кү­тә­реп алу җа­ен ка­ра­ды­лар. Те­ге, бай­рак­лы егет, өс­те­мә бай­ра­гын ки­те­реп җәй­де:

— Афә­рин, Җо­лым бәк!— ди­де, яным­да баш­ка­лар­га әмер­ләр би­реп то­ра баш­ла­ды.

Ул да тү­гел, нәр­сә бул­ган­дыр, без­не­ке­ләр ки­нәт йө­ге­ре­шә һәм су­гыш кы­рын кал­ды­рып ка­ча баш­ла­ды­лар. Бу хәл бик га­җәп то­ел­ды. Урыс­лар һа­ман да “у­ра” кыч­кыр­ды­лар, әм­ма саф­ла­рын­нан куз­гал­мый ка­ла бир­де­ләр. Алар гү­я­ки бер­кем­гә ки­рәк тү­гел иде­ләр.

Ә ми­не үзем­не­ке­ләр алып, ят­ма­га са­лып, ат­лы­лар ку­лы­на тап­шыр­ды­лар. Шун­да гы­на күз ал­дым­да шун­дый та­ма­ша ачыл­ды: ар­гы сырт ягын­нан олы гас­кәр, аш­кы­нып кау­дар­ла­нып кил­гән җи­рлә­рен­нән, кы­зыл бай­рак­лар тар­ка­вын­да Ма­май өе­ре кач­кан кыйб­ла як­ка та­ба бо­ры­ла ба­рып, алар­ның ар­тын­нан куа кит­те­ләр.

Урыс ягы­на ка­ра­дым. Алар­ның ан­да эз­лә­ре дә юк иде ин­де. Әле ге­нә “у­ра” кыч­кы­ру­чы­лар­дан җил­ләр ис­кән, су­гыш бу­ла­сы урын­да Пе­рес­вет­ның яр­ты гәү­дә­се ге­нә ка­ны эчен­дә ау­нап ята. Ары­рак — ел­га, аны ки­чеп ма­та­шу­чы бер­ни­чә урыс­тан гай­ре һич­кем­нә­ре кү­рен­ми.

— Тук­та­мыш хан!— ди­де­ләр, кем­нәр­дер кыч­кы­рып.

Мин шул та­выш ише­тел­гән як­ка бо­ры­лып ка­ра­дым. Ул да тү­гел, ка­лын һәм олы, яшел, кы­зыл, ак һәм ка­ра төс­тә­ге бай­рак­лар тот­кан бай­рак­чы­лар бе­лән ура­тыл­ган Тук­та­мыш хан,— һәм­мә­се ат өс­тен­дә,— без­нең ян­га кил­еп җит­те­ләр. Күз­лә­ре­без оч­раш­ты. Аның йө­зе — ак, са­ка­лы — кә­җә­не­ке, ә ка­ра­шы хө­кем­да­ри усал иде. Өс­те­нә ефәк ту­кы­ма ки­ем­нәр ки­гән. Ба­шын­да­гы чал­ма­лы та­җы­ның очын­да ак ма­мык Һо­май кау­рый­ла­ры икән. Ул ми­ңа ка­рап тор­ды да, янын­да­гы­лар­га куз­га­лу әме­рен би­реп кул изә­де. Алар көнь­як­ка та­ба, Ма­май­ны куа кит­кән гас­кәр­лә­ре ар­тын­нан ат­ла­рын чап­тыр­тты­лар. Һич­ кай­сы­быз­га ти­мәү­лә­рен­нән аң­ла­шы­ла иде: ул без­не рәх­мә­те илә яр­лы­ка­ды!

Кү­ңе­ле­мә уй ки­леп, фи­кер­ләр­гә өл­гер­дем: Ма­май — Ягай­ло — Дмит­рий, бер­гә бер­лә­шеп, Ал­тын Ур­да ха­ны Тук­та­мыш­ка кар­шы су­гыш бе­лән ба­рыр­га шу­шы Ку­ли­ко­во кы­рын­да оч­ра­шыр­га ти­еш иде­ләр. Ме­нә өче­се өч як­ка ка­чы­шып та бет­те­ләр. Тук­та­мыш хан­ны кем җи­ңә ал­сын? Кур­как­лар!

III

Йо­кым­нан уя­нып кит­тем. Күр­гән шу­шы тө­шем зи­һе­нем­не шун­дый куз­гат­кан иде ки, кай­да­лы­гым­ны һәм үз-үзем­не аңыш­мый ят­тым. Әле ге­нә Җо­лым бәк бу­лып, ин­де яңа­дан Фә­рит­кә әй­лә­нү­ем, кү­ңел­сез­ле­гем, җит­мә­сә чит-ят Та­бул шә­һә­рен­дә, ку­нак­ха­нә­нең шык­сыз һәм сал­кын бүл­мә­сен­дә ял­гыз­лы­гым җа­ным­ны тел­де. Яңа гы­на күр­гән тө­ше­мә ыша­ныр­га да, ышан­мас­ка да бел­мә­дем. Аның та­ма­ша­сы миз­гел эчен­дә күз ал­дым­нан уз­ды, ә кү­реп ка­лын­ган һәр де­та­лен бәй­нә-бәй­нә сө­йли баш­ла­саң, шак­тый озын­га су­зы­ла­чак. Төс­лә­ре­нә ка­дәр хә­те­рем­дә уе­лып кал­ган бит. Һич­кай­чан Ку­ли­ко­во су­гы­шы ха­кын­да уй­лап баш ка­тыр­ган га­лим тү­гел­мен. Кай­дан ки­леп кер­де соң әле ул? Миз­гел эчен­дә бул­ды бо­лар, югый­сә. Әм­ма үлән­нәр­нең, һа­ва­ның, ке­ше­лә­ре­нең ис­лә­ре­нә ка­дәр бо­рын очым­да то­ра. Нин­ди хә­бәр иде бу?

Үзем бе­лән үзем бә­хәс­тә идем. Кон­фе­рен­ци­я­дә ни­чә көн­нәр док­лад­лар тың­ла­сам да, та­рих­чы­лар­ның сә­я­сәт кор­бан­на­ры бу­лу­ла­рын кү­рү­дән ар­ты­гы­на иреш­мә­дем. Алар­да ха­кый­кать хез­мә­тен­дә то­ру­ның әсә­рен дә тап­ма­дым. Бу хәл ми­не хәй­ран ит­те. Ку­ли­ко­во су­гы­шы ва­кый­га­ла­ры кү­ңел­дән кит­ми, хә­тер­дән чык­мый ап­ты­рат­ты­лар. Ба­шым­да бер ге­нә уем да кал­ма­ды. Док­лад­чы­лар­га хәт­та тән­кый­ди фи­ке­рем дә уян­ма­ды. Сүз­лә­ре буш бу­лып то­е­ла тор­ды­лар. Бу хис исә үзем­не әл­лә кем­гә кую бе­лән алы­шы­ныр­га мөм­кин иде. Әле дә ярый шул хак­та уй­лап өл­ге­реп, те­кә­ле­гем ай­гы­ры­ның тез­ге­не­нә бас­тым, үз уй­ла­рым­да бик­лә­неп кал­дым.

Әйе, мин ба­ры тик төш ке­нә күр­дем һәм ул нәр­сә­дер бу­ла­ча­гын хә­бәр итәр өчен кер­гән иде. Ме­нә шу­ны аң­лау кү­ңе­ле­мә шом сал­ды да ин­де.

­ Март, 2005.

ИЗ­ГЕ АТА­КАЙ ФӘЛ­СӘ­ФӘ­СЕ

Хи­кәя

Ва­кый­га “Я­ңа Урен­гой–­Ка­зан” по­ез­дын­да бул­ды. Мин аңа Та­бул шә­һә­ре вок­за­лын­да утыр­дым, ку­пе­да­шым­ның рә­хәт че­ре­ме­нә оеп ди­яр­лек ба­ра тор­гач, Тө­мән­гә­чә йо­кым­сы­рап та ал­ган­мын. Сә­фәр­дә­шем уян­гач, аның кә­рәз­ле те­ле­фон­нар чел­тә­ре “Бе­лайн” ин­же­нер­ла­рын­нан бер­се бу­лу­ын бел­дем, ул кем­лек­тә дә сөб­ха­нал­лаһ кы­на әфән­де иде. Аның тө­шеп ка­лыр ал­дын­нан гы­на ми­нем бе­лән оеш­тыр­ган җы­лы әң­гә­мә­сен­нән кү­ңе­лем саф­лык тап­ты. Тиз­дән ком­му­низм җит­мә­гәе ди­гән хы­ял кай­на­рын­да тәр­би­я­лән­гән без­нең бу­ын­га кә­рәз­ле те­ле­фон бә­рә­кә­те һәм аның дөнь­я­ны та­гын бер кат әй­лән­де­реп таш­ла­я­ча­гы­на өмет уят­кан чак­ла­ры иде ди­сәк тә ха­та бул­мас. Шыр­пы ка­бы ка­дәр ге­нә бер нә­мәр­сә­не ке­сә­дән чы­га­ра­сың да җан­кай-җа­наш­ла­рың бе­лән гәп­лә­шеп ала­сың. Рә­сәй­нең бор­ма авыр юл­ла­ры ту­ра­еп-ту­ры­ла­нып һәм дә җи­ңе­лә­еп ки­тә ин­де ме­нә.

Ку­пе­да­шым, ял­гы­зым­ны кал­ды­рып, кыш­кы ко­яш­ның соң­гы нур­ла­ры бе­лән бер­гә, боз­лы-кар­лы су­ык Тө­мән вок­за­лы­ның җир ас­ты юлы­на тө­шеп югал­ды. Аның юлы шу­шы шә­һәр­гә­чә ге­нә иде. Һа­ва алыш­ты­рып ал­гач, мин дә үз ята­гы­ма чум­дым. Юл­даш­лы бул­сын әле дип яны­ма бер ге­нә ке­ше­не дә утырт­ма­ды­лар. Шу­лай Кә­те­ри­нә шә­һә­ре­нә­чә ял­гы­зым гы­на ба­ра бир­дем. Хо­дай тә­га­лә ми­ңа да ял на­сыйп ит­кән­дер ин­де, “Әл­хәм­”ем­не укып, та­гын йо­кы­га ки­тел­гән. Ул ара­да Кә­те­ри­нә шә­һә­ре­нә дә җи­тел­гән.

Шау­ла­шып ике му­жик ки­леп кер­де­ләр. Ку­пе­да ял­гы­зым гы­на бу­лу­га сө­е­неп, тиз­дән үз­лә­ре­нең ху­җа­лык­ла­рын җә­ел­де­реп, сол­тан­лык га­лә­мә­те­нә би­рел­де­ләр. Мин кар­шы тү­гел идем.

— Кө­не буе эш­лә­дек, брат! Эш­тән соң гы­на. Авыз­га кай­нар шул­па ка­бар­га өл­гер­гән­дә ге­нә шал­тырт — те­ле­фон. Ха­тын хә­зи­нә­дә ба­рын тө­яп оза­тыр­га чак җи­те­шеп кал­ды...

Сүз­лә­ре­нең күп­ле­ге мәгъ­нә ти­рән­ле­ге бе­лән үл­чә­нер­гә ти­еш­ле ва­кыт тү­гел иде. Ә хә­зи­нә­лә­рен­дә бар­ла­ры мул бу­лып чык­ты. Өс­тәл­гә тоз­лан­ган кы­яр бан­ка­ла­ры ачы­лып те­зел­де­ләр, по­ми­до­ры, ите, ка­зы­лы­гы һәм баш­ка­сы. Урыс дуң­гыз ма­ен­нан баш­ка яши ал­ма­ган ке­бек, ара­кы­сыз да юл­га чык­мый икән­ле­ген бе­ләм. Алар, ку­пе­даш­ла­рым, шул ка­вем әһе­ле бу­ла­рак, үз мил­ләт­лә­рен­дә мө­кат­дәс са­нал­ган го­реф-га­дәт­ләр­гә хы­я­нәт итә ал­мый иде­ләр. Бу сый­фат­ла­ры­на, мон­дый бу­лу­ла­ры­на ми­нем ни кар­шы­лы­гым кил­сен ди?

Ва­гон тә­рә­зә­сен­нән ка­рап тор­га­ным­да бер юл­чы­га игъ­ти­бар ител­де: ул, эре кы­я­фә­тен­дә, элект­рич­ка­га уты­рыр­га дип ашык­мый­ча гы­на ба­ру­ын­да иде. Ә без­нең по­езд әле­гә куз­га­лыр­га ашык­ма­ды. Ә сә­фәр­дәш итеп на­сыйп кы­лы­ну­чы­лар ул ара­да ку­пе­ны үз­ләш­те­реп өл­гер­де­ләр. Ду ку­бып, кә­рәз­ле те­ле­фон­на­рын­нан әле бе­рәү­ләр­гә, әле икен­че­лә­ре­нә шал­ты­рат­ты­лар.

Ко­ман­ди­ров­ка­га ба­ра­лар икән, Яр Чал­лы шә­һә­ре­нә үк, без­нең Та­тарс­тан­га. “Ка­мАЗ” ма­ши­на­ла­рын йөр­теп алып кай­тыр­га.

А­лар мәш кил­гән ара­да без­нең по­езд да юлын дә­вам ит­те­рер­гә ки­рәк тап­ты. Адым­лап баш­ла­ган йө­ре­шен йө­ге­рү­гә һәм ча­бу­га кү­чер­де. Шу­лай бе­рәр сә­гать­ләп­тер ба­рыл­ды. Ка­раң­гы­лык эче­нә чу­мар­га өл­гер­гән дөнь­я­лык буй­лап гү­я­ки без ге­нә сә­я­хәт­тә идек. Ерак­та кү­ре­неп кал­ган шә­һәр­чек һәм авыл­лар­ның ут­ла­ры гы­на ял­гыз­лык той­гы­сын бо­за. Кү­ңел­дә шун­дый җыр туа: “Күк­тә дә йол­дыз күз­лә­ре, җир­дә дә яна икән!”

Ку­пе­даш­ла­рым һа­ман да ты­ныч­ла­на ал­мый­ча, те­ле­фон­на­рын ко­лак­ла­рын­нан тө­ше­рә ал­ма­ды­лар. Кич­ке чәй­гә дип җы­е­на баш­ла­ган иде­ләр, ул ни­ят­лә­рен оны­тып, сә­гать­тән ар­тык­ка со­ңар­тып кал­ды­р­ды­лар.

Без­нең по­езд ул ара­да ни­гә­дер тиз­ле­ген ки­ме­тә баш­ла­ды, адым­лап ди­яр­лек ат­ла­вы­на күч­те һәм тук­та­лып ук кал­ды. Пер­рон­ буй­лап ат­лау­чы те­ге Кә­те­ри­нә шә­һә­рен­дә үк күз­гә ча­лы­нып уз­ган эре кы­я­фәт­ле адәм, ва­го­ны­быз­га ты­ныч кы­на якын­ла­шып, узып ба­ры­шын­да тә­рә­зә­гә ка­рап ал­ды, күз­лә­ре­без оч­раш­ты. Аның са­ка­лы, таш йө­зе, үз-үзе­нә ыша­ны­чы һәм мин кем­ле­ге хә­тер­гә уе­лып ка­лыр­дай сал­кын иде.

Бе­раз­дан по­ез­ды­быз куз­га­ла баш­ла­ды. Ва­гон­чы­быз йө­ге­реп ки­леп җит­те, чәй­гә җы­е­ну­ыбыз­ны бо­зып:

— Сез­дә бер урын бар бит. Та­гын бер пас­са­жир утыр­ды. Әйт­ми то­ра­сыз... Ин­ва­лид ул, йөк­лә­рен алып ки­лер­гә яр­дәм ите­гез!— ди­де.

Аң­ла­шыл­ды, без­гә бер юл­даш өс­ти­ләр.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: