Главная

Популярная публикация

Научная публикация

Случайная публикация

Обратная связь

ТОР 5 статей:

Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия

Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века

Ценовые и неценовые факторы

Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка

Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы

КАТЕГОРИИ:






Хи­кәя-памфлет 7 страница




Хә­мит Хә­е­ро­вич көн­лә­шү хи­сен­нән ары­ныр­га те­лә­де. Әм­ма аның бе­лән ул кө­рә­шә бел­ми иде шул.

XXI

Ике ат­на­дан соң бу­лыр, Хә­мит Хә­е­ро­вич та­гын юл­да иде. Мо­ны­сын­да Ка­зан­нан бө­тен алыш-би­ре­шен тә­мам­лап куз­гал­ды.

Ул әү­вә­ле ыша­на да ал­ма­ган сы­ман: Га­ли­я­се аны го­ме­ре буе көт­кән! Ә ни­гә хә­бәр би­рмә­гән, сту­дент ва­кы­тын­да ка­чып кит­кән, эз­лә­мә­гән соң? И юләр!

— Ме­нә бит, үзең та­бып ки­леп кер­дең!— ди­де Га­лия, Хә­мит­нең со­рау­ла­ры­на ты­ныч кы­на җа­вап би­реп.

Алар бер ат­на ди­яр­лек бер­гә яшә­де­ләр. Ике­се ге­нә, ул­ла­ры һа­ман да Уфа­да, уку­ын­да иде. Га­ли­я­не эше­нә ча­кыр­тып та ап­ты­рат­мый­лар.

— Кы­зык икән сез­дә!— ди, шул хак­та әй­тер­гә те­лә­гән Хә­мит.

— Нәр­сә­се?

Хә­мит Хә­е­ро­вич та­гын уй­ла­ры­на чу­ма. Алар көн­нәр-төн­нәр буе бер­гә, нәкъ сту­дент ва­кыт­ла­рын­да­гы­ча.

— Мин ыша­нып бе­тә ал­мыйм әле! Го­ме­рем буе әле җы­лы, әле баш­ка­сы җит­мә­гән ке­бек иде. Ме­нә хә­зер гү­я­ки дөнь­ям тү­гә­рәк!

Хә­мит Хә­е­ро­вич­ның бо­лай әй­тү­е­нең мәгъ­нә­сен дә аң­лый Га­лия Хә­сә­нов­на. Ул үзе дә нәкъ шу­лай яшә­мә­де­ме­ни?

— Хә­тер­ли­сең­ме, фи­ло­лог кыз­лар­дан кө­лә идек? Ә чын­лык­та без үзе­без көл­ке бул­ган­быз! Алар тор­мыш тәҗ­ри­бә­сен кү­ңел­лә­ре­нә, зи­һен­нә­ре­нә шул ки­тап­лар­дан җый­ган­нар. Без за­кон­нар, ка­нун­нар ара­сын­да ада­шып кал­ган­быз. Тор­мыш ди­гән, һәр­кем­гә бер ге­нә тап­кыр би­ре­лү­че на­сыйп­ны ка­нун­нар бе­лән ге­нә чик­ләү мөм­кин тү­гел икән шул. За­кон­нар аның бик аз өле­шен тәр­тип­кә са­ла ала­лар, кал­га­ны го­реф-га­дәт, әдәп-әх­лак, тәр­бия, аң-бе­лем ку­лын­да.

— Га­ли­ям, кү­рә­се иде үз­лә­рен, ә алар бә­хет­ле яшә­де­ләр ми­кән?

Го­мер­лә­ре буе һич­кем­нең тор­мы­шы, яшә­е­ше бе­лән кы­зык­сын­ма­ган бу­лу­ла­рын Хә­мит Хә­е­ро­вич та шун­да гы­на аң­ла­ды, мо­ңар­чы ки­чер­мә­гән ха­ләт алар­ның җан­на­рын би­лә­де. Ни хик­мәт, ир­нең йө­зе­нә, сә­ер той­гы бе­лән бер­гә, оят кы­зыл­лы­гы йө­гер­де. Го­мер­лә­рен эш бе­лән үт­те дә кит­те дип әйт­сә­ләр дә дө­рес бул­мас иде. Һа­ман да үз­лә­рен, ба­ры тик үз­лә­рен ге­нә кай­гырт­кан­нар. Ә бо­лай яшәү го­мер әрә­ме ге­нә шул.

XXII

Бу ки­лү­ен­дә Хә­мит Хә­е­ро­вич, Ка­зан­га мон­нан кайт­ка­нын­да­гы ке­бек, ав­то­бус бе­лән йө­рү­не ку­лай­рак са­на­ды. Әү­вә­ле Бө­гел­мә­гә ка­дәр ба­ра­сың, ә ан­нан Ок­тябрь ка­ла­сы­на ил­тү­че ав­то­бу­ска кү­чеп уты­ра­сың. По­езд бе­лән Уль­ян­нар­ны әй­лә­неп, тәү­лек буе йө­рү­е­ңә ка­ра­ган­да, ав­то­бус­та юлың­ны ун сә­гать эчен­дә оч­лап чы­гып бу­ла. Аңа да тул­мый әле. Ир­тән Ка­зан­нан ки­те­лә, кич­кә Ок­тябрь шә­һә­ре­нә ба­рып та җи­те­лә. Юл — ти­гез, ас­фальт. Ки­рәк­сә, йок­лап та ала­сың, ар­тык арыл­мый да.

Юл уй­ла­та да икән әле ул. Хә­мит Хә­е­ро­вич шу­ны­сы­на га­җәп­лән­де: мо­ңа ка­дәр ни­чә ел­лар тук­та­лып тор­ган­дыр ке­бек то­ел­ган ва­кыт тә­гәр­мә­че гү­я­ки ме­нә хә­зер, шу­шы соң­гы ай­да гы­на куз­га­лып кит­те сы­ман аңа.

Бу хис­лә­ре әү­вә­ле үзе­нә дә сә­ер ке­бек иде, ба­ра-ба­ра, уй­ла­ры­ның ха­кый­кать­кә ту­ры ки­лә икән­ле­ген си­зе­нә баш­ла­ды. Ул ва­кыт тә­гәр­мә­че шул икен­че курс­та ук тук­та­лып кал­ган иде тү­гел­ме соң? Ан­нан алып бү­ген­гә­чә бө­тен­ләй баш­ка ке­ше бу­ла­рак яшәл­мә­де­ме? Ул чак­лар­да хәт­та ку­лын­да­гы сә­га­те дә йө­ре­мәс бул­ган иде бит! Хә­мит баш­ка­сын са­тып ал­ды. Аны­сы да тук­та­ды. Бе­ра­ра бө­тен­ләй дә сә­гать­ләр­нең бар­лы­гын исен­нән чы­га­рып яшә­де. Тә­мә­ке тар­тыр­га өй­рән­де, шә­рик­лә­ре­нә ия­реп, сы­ра һәм ара­кы­га кү­ңел са­ла баш­ла­ды. Әм­ма аяк­ла­рын­нан егыл­ган ча­гы бер­ме-ике­ме ге­нә бул­ды. Ул гү­я­ки яшә­ми, әм­ма ба­рын да бар иде. Мо­ны той­ды, игъ­ти­бар­га гы­на ал­ма­ды. Аның өчен, ба­ры тик аның өчен ге­нә ва­кыт ди­гән мог­җи­за тук­та­лып тор­ган­дыр сы­ман. Ва­кы­тың йө­ре­шен тук­тат­са, на­мус та сү­нә, яшәү­нең асы­лы карь­е­ра­да гы­на ка­ла. Ме­нә ни­чек?!. Ә баш­ка­лар өчен ул тук­та­ла бел­мә­гән тү­гел­ме?

Хә­ер, Хә­мит Хә­е­ро­вич та тик тор­ма­ды. Рә­хәт­лә­неп, ал­дын-ар­тын уй­ла­мый яши баш­ла­ды. Өй­лә­нде, га­и­лә кор­ды, ба­ла­лар үс­тер­де... Һәм алар хә­зер бер­се дә аны үз­лә­ре­нә дәгъ­ва кыл­ма­ды­лар. Ярар­мы — ярар бе­лән ба­ры­сы да хәл ител­де.

Бу уй­ла­ры Хә­мит Хә­е­ро­вич өчен ник­тер, аз­мы-күп­ме, ба­ры тик саф­са­та чы­га­на­гын­нан агып чык­кан мәгъ­нә­ләр ке­бек ке­нә иде­ләр. Әм­ма кү­ңе­лен-акы­лын яу­лый, хәт­та саф­лан­ды­ра бар­ды­лар.

Ул ал­тын кул сә­га­те­нә ка­рап ал­ды. Ва­кыт көн­дез­ге ике ту­лып ки­лә иде. Тиз­дән Әл­мәт шә­һә­ре­нә ки­леп ке­рер­ләр, ти­мер юл аша үтеп, тау­дан тө­шеп ки­лә­ләр дә ин­де.

Ә уй — уй­ла­та да, из­рә­тә дә иде. Хә­мит Хә­е­ро­вич, йо­кы­га ки­теп ал­га­нын то­еп, күз­лә­рен ач­ты. Әл­мәт ав­то­вок­за­лы­на ки­леп тук­тал­ган­нар икән. Ун­биш ми­нут­лап то­ра­чак­лар, ди.

Шун­да ул ка­бат кул сә­га­те­нә ка­рап ал­ды. Әү­вә­ле исе кит­мә­де. Ан­на­ры гы­на, хә­те­ре яңа­рып, сә­га­те­нә ка­бат күз са­лып ал­ды, сел­ке­теп ка­ра­ды. Та­гын-та­гын сел­ке­де. Шун­нан соң гы­на сә­га­те­нең микъ­дар те­ле йө­ге­рә баш­ла­ды.

Хә­мит Хә­е­ро­вич чы­гар­га дип уры­нын­нан куз­гал­ды. Та­за ир ар­тын­нан ту­ры кил­де. Ишек янын­да пас­са­жир­лар ты­гыз­ла­нып, чы­гу­чы­лар бик ашык­мас­ка мәҗ­бүр бул­ды­лар.

— Әле ике ту­лыр­га ун­биш ми­нут­лар бар, ир­тә кил­дек. Яр­ты сә­гать­ләп тор­гы­зыр­лар,— ди­де, үз ал­ды­на сөй­лә­неп, әм­ма сүз­лә­ре­нең баш­ка­лар ко­ла­гы­на ад­рес­лан­ган бу­лу­ын сиз­де­реп, янын­да­гы­лар­га ел­ма­еп ка­рап куй­ган те­ге та­за ир.

Аның сүз­лә­рен ишет­кәч, Хә­мит Хә­е­ро­вич ка­бат үзе­нең кул сә­га­те­нә ка­рап ал­ды. Чын­нан да сә­гать ба­ры тик ике ту­ла ун­биш ми­нут кы­на иде. Бая, Әл­мәт­кә җи­теп кил­гән­нә­рен­дә, ял­гыш күр­гән бул­ган­мы­ни? Ул ва­кыт­та да кул сә­га­те ике ту­ла ун­биш ми­нут­ны күр­сә­тә иде тү­гел­ме?

Ә, әйе, шул ча­гын­да тук­тап кал­ган бул­ган­дыр әле! Сә­га­те ал­га­рак йө­гер­гән, ме­нә, тук­тап тор­гач, баш­ка­лар­ны­кы бе­лән ти­гез­ләш­кән.

Әл­мәт­нең ав­то­вок­за­лы гү­я­ки ак­ва­риум ке­бек пы­я­ла иде. Дө­рес, урам­га ка­рап тор­ган ди­вар­ла­ры гы­на шу­лай, әм­ма бар ягы да пы­я­ла­дыр сы­ман той­гы кал­ды­ра.

Хә­мит Хә­е­ро­вич ди­вар пы­я­ла­ла­ры­на ча­гы­лып кит­кән үз шәү­лә­се­нә игъ­ти­бар ит­те, йө­рә­ге шау­лап ал­ды һәм үзен­дә мо­ңа ка­дәр бул­ма­ган сә­ер үз­гә­реш­нең пәй­да бу­лу­ын той­ды. Тук­тал­ды. Шәү­лә­се­нең ча­гы­лы­шын кү­зәт­те. Аңа шул ча­гы­лыш­та­гы ир күб­рәк ошый иде.

XXIII

Ок­тябрь шә­һә­рен­дә аны кар­шы алыр­га ти­еш тү­гел иде­ләр. Ул ал­дан хә­бәр би­реп тор­ма­ды. Мон­да, ни ге­нә бул­ма­сын, аны өй­лә­рен­дә Га­ли­я­се һәм улы ба­ры­бер кө­тә­чәк­ләр дип бел­де.

Ме­нә та­ныш урам, та­ныш тык­рык, та­ныш йорт...

Ә кап­ка­да — йо­зак.

Хә­мит Хә­е­ро­вич ап­ты­рап кал­ды. Кул­ла­рын­да­гы че­мо­дан­на­рын җир­гә куй­ды, аң­лаш­мый уңы­на-су­лы­на ка­рап ал­ды, ке­ше ка­ра кү­рен­ми иде.

Ба­га­на­лар ут ал­ды­лар. Ка­раң­гы­лык һәр та­раф­ка ка­нат­ла­рын җә­яр­гә өл­гер­гән, әле дә ки­лер­гә ашык­ма­ган кыш­ның ба­ры­бер тан­та­на итә­чә­ген бел­де­рер­гә те­лә­гән­дәй һа­ва сал­кын­ча иде.

— Сез Хә­мит бу­ла­сыз­мы? Ка­зан­нан­мы?

Эн­дәш­кән ке­ше­нең өл­кән яшь­тә бу­лу­ын аң­лап өл­ге­реп, Хә­мит Хә­е­ро­вич шул та­выш кил­гән як­ка бо­рыл­ды. Кар­шын­да ба­сын­кы гәү­дә­ле, ябык­лы­гы ар­ка­сын­да­дыр бө­тен­ләй дә кеч­ке­нә то­ел­ган баш­к­орт әби­се ба­сып то­ра иде. Ул аның йөз­лә­рен абай­лап өл­гер­мә­де. Ка­раң­гы­лык ко­ма­чау ит­те. Хә­ер, бо­лай да та­ныр иде­ме әл­лә, ба­ры­бер күр­гән-бел­гән ке­ше­се тү­гел. Ә ку­лын­да ач­кыч­лар шал­ты­ра­ды.

— Га­лия кы­зым кал­ды­рып кит­кән иде, Ка­зан­нан Хә­мит исем­ле ке­ше ки­лә кал­са, ачып кер­тер­сең әле, әби, дип...

Нәр­сә әй­тер­гә дә бел­ми ты­ныч тор­ган Хә­мит Хә­е­ро­вич­ны ул, кап­ка йо­за­гын ачып, ишек ал­ды ягы­на керт­те.

— Су­ын­ма­ган­дыр әле мич­лә­ре. Бү­ген ге­нә кит­те­ләр... Бик ашы­гып... Уфа­га ук юл ал­ды­лар. Улы бе­лән ике­се. Ир­тә­гә, бер­се көн­гә кай­тып та җит­мә­гәй­лә­ре. Шу­лай дип әйт­те. Бик көт­те­ләр ин­де, көт­те­ләр... Күп­тән ки­лер­сең ди­гән­нәр иде... Ме­нә бит ул ни­чек...

Шун­да әби, ку­лын Хә­мит Хә­е­ро­вич­ка та­ба су­зып, ач­кыч­лар­ны аңа бир­де.

— Ва­кы­тын­да ки­лү­ең әй­бәт бул­ды әле, улым. Кай­чан кү­ре­нер икән бу ке­ше­лә­ре дип за­ры­гып тә­рә­зә­дән ка­рап утыр­ган­чы, ме­нә бит сө­е­неч...

Әби чы­гып та кит­те. Хә­мит Хә­е­ро­вич, йорт ише­ге­нә ки­леп, йо­за­гы­на ач­кыч­лар­ның бер­сен, икен­че­сен ку­еп ач­ты, эч­кә уз­ды. Ут ян­дыр­ды.

Өй­дә җы­лы иде. Че­мо­дан­на­рын түр як­та­гы ди­ван яны­на куй­ды, өс­тәл өс­тен­дә­ге язу­га кү­зе төш­те. Алып укы­ды. Га­ли­я­ләр чын­нан да эш бе­лән Уфа­га кит­кән­нәр, озак­ка тү­гел, бер-ике көн­нән ки­леп тә җи­тә­чәк­ләр икән. “Ә­гәр без югын­да кил­сәң,— дип яз­ган иде Га­лия,— үп­кә­лә­мә, ху­җа бу­ла тор. Бу йорт­ка си­нең ке­бек ху­җа әл­лә кай­чан­нан ки­рәк иде ин­де!”

 

XXIV

Ир­тә­ге­сен та­гын те­ге әби кер­де. Та­тарс­тан ва­кы­тын­ча Хә­мит Хә­е­ро­вич то­рып кы­на ки­лә иде, ә Баш­кор­тос­тан­да ин­де ике сә­гать ал­дан яши баш­лар­га да өл­гер­гән­нәр. Ди­вар сә­га­те ту­гыз­дан узып ки­теп ба­ра иде.

— Ка­ра­ле, улым,— ди­де әби, Хә­мит Хә­е­ро­вич­ка тө­се чы­гып бе­тә бар­ган күз­лә­ре бе­лән те­кә­леп,— мон­да, якын­да гы­на, ми­ли­ция ида­рә­се­нә йө­реп чык­саң иде...

— Әби, ни­гә?— ди­де Хә­мит Хә­е­ро­вич, үзе­нең кем­ле­ген исе­нә тө­ше­реп.— Мин үзем алар­ны мон­да ча­кыр­та алам!

Әм­ма сө­як­чел йөз­ле әби үзе­не­кен ка­бат­ла­ды:

— Алай ди­мә, улым, алар кил­гән­че үзең бар әле, си­ңа эш­лә­ре бул­ма­гае!

— Һе, кы­зык икән. Ни­гә үз­лә­ре ке­реп тик­шер­ми­ләр? Әл­лә мин­нән шик­лә­нә­ләр­ме?— Хә­мит Хә­е­ро­вич юк­тан кы­зып кит­те.— Әле мин алар­ны!.. Ка­ра бо­лар­ны, нәр­сә та­ләп итә­ләр!

— Син, улым, кыз­ма әле, кыз­ма,— ди­де әби, то­нык күз­лә­рен йом­га­ла­са да, са­быр­лы­гын­да ка­лып,— бар әле, бар! Тиз йө­ре! Со­ңар­та тор­ган эш тү­гел!

Әй­теп тә бе­тер­де, чы­гып та кит­те.

Әби кап­ка ар­тын­да югал­ган­да Хә­мит Хә­е­ро­вич ки­е­неп бет­кән, ке­сә­сен­дә­ге про­ку­ра­ту­ра хез­мәт­кә­ре до­ку­мент­ла­рын бар­ла­ган, чы­гып ки­тәр­гә әзер­лә­неп, ишек ач­кыч­ла­рын кая куй­ган­лы­гын исе­нә тө­ше­реп, алар­га ку­лын су­зып ма­та­ша, ул ара­да ян тә­рә­зә­дән ишек ал­ды ягы­на күз тө­ше­реп тә алыр­га өл­гер­гән иде.

Ми­ли­ция ида­рә­се­нә җи­тә­рәк, ул ан­да җы­ел­ган ха­лык­ка, алар­ның үзе­нә ка­рап-ка­рап ку­ю­ла­ры­на сә­ер­сен­де. Юл чи­тен­дә­рәк янь­че­леп-изе­леп бет­кән кы­зыл “Жи­гу­ли” ма­ши­на­сы то­ра иде. Хә­мит Хә­е­ро­вич­ның йө­рә­ге жу итеп куй­ды. Юк-юк, алар­ны­кы бул­мас­ка ти­еш!

XXV

Га­лия Хә­сә­нов­на бе­лән улы Та­һир­ның җе­на­за­сы­на бө­тен шә­һәр хал­кы ди­яр­лек җы­ел­ды. Алар­ны Уфа­дан алып кайт­ты­лар да, йорт­ла­ры­на да кер­теп тор­мый­ча, ишек ал­дын­а гы­на ку­еп тор­ды­лар, ан­на­ры, мул­ла ки­леп җи­тү­гә, оза­та алып кит­те­ләр. Зи­рат­ның агач­сыз, кыр ба­шы­нда ка­зыл­ган гүр­лә­ре­нә куй­ды­лар. Ике ка­бер берь­ю­лы кү­тә­ре­леп чык­ты. Бер­се — әни­се­не­ке, икен­че­се — ба­ла­сы­ны­кы. Кай­бе­рәү­ләр, бер ге­нә ка­бер ка­зып, ике ягы­на ике лә­хет алу­ны дө­рес­рәк бу­лыр ди­гән иде­ләр дә, ин­де ае­рым-ае­рым ка­бер ка­зыл­ган, лә­хет­лә­ре алын­ган, нин­ди саф­са­та, ко­лак­ка ише­тел­мә­гән, күз­гә ча­лын­ма­ган йо­ла бе­лән баш ка­ты­ру ин­де ул дип, өл­кән­рәк карт­лар кар­шы төш­те­ләр. Бу ыгы-зы­гы Хә­мит Хә­е­ро­вич ал­дын­да ку­бып, аңа уй­ла­рын­нан ае­ры­лыр­га яр­дәм ит­те. Шу­лай да кү­ңе­ле тө­бен­дә бер кә­ли­мә сүз­лә­ре­нең кай­на­рлы­гы җа­нын көй­де­реп-көй­де­реп ап­ты­ра­та иде: “А­лар бе­лән хуш­ла­шу өчен дип шу­лай аш­кын­ган­мын, акы­лым­нан яз­ган­мын икән бит!”

Ме­нә хә­зер ге­нә аңа шу­шы соң­гы ва­кыт­лар­да кыл­ган га­мәл­лә­ре чын­нан да акыл­сыз­лык га­лә­мә­те ке­бек то­е­ла баш­ла­ды­лар. Әм­ма дә яз­мы­шы ал­дын­да үзен бу­рыч­лы то­яр­га мәҗ­бүр бул­ды. Әгәр дә Ка­зан­да гы­на кал­са, “а­кыл­сыз­ла­ныр­га” ба­шы җит­мә­сә, Га­ли­я­сен һәм Та­һи­рын соң­гы юл­га оза­та ал­ыр иде­ме? Бу дөнь­я­да бар, ах­ры, бар ул бө­ек көч! Ал­ла­һы тә­га­лә ди­ләр­ме әле?

Шу­шы миз­гел­дә Хә­мит Хә­е­ро­вич­ның кү­ңе­лен­нән шом кит­те, күз ал­ла­ры ачы­лып, яшә­е­ше­нең мәгъ­нә­сен ин­де ни­чән­че тап­кыр аң­лап ал­ды сы­ман. Гү­я­ки ул Га­ра­сат мәй­да­ны буй­лап ку­ы­лып ки­те­ре­лә. Ко­яш сөң­ге юга­ры­лы­гы гы­на эле­неп то­ра һәм көй­де­реп ян­ды­ра. Ә ул ба­ра да ба­ра, ки­лә дә ки­лә. Ин­де Җа­вап мәй­да­ны кү­ре­нер­гә, Ми­зан эле­нер­гә ти­еш... Ә алар юк та юк!..

Җе­на­за укы­лып, ха­лык та­ра­лы­ша баш­ла­ды. Хә­мит Хә­е­ро­вич­ны ара­ла­рын­да кем икән­ле­ген тә­га­ен ге­нә бе­лү­че дә, нин­ди­ле­ге бе­лән кы­зык­сы­ну­чы да юк иде. Ме­нә ха­лык төр­ке­ме­нең соң­гы ке­ше­се, кәк­ре аяк­лы бер ба­бай, зи­рат кап­ка­сын ябып кал­дыр­мак­чы иде. Хә­мит Хә­е­ро­вич­ның яңа ка­бер­ләр янын­нан кит­ми­чә, баш­ка­лар ар­тын­нан ка­рап кал­га­нын күр­де дә, мө­га­ен аны тәл­кыйн әй­тү­че дип уй­лап­мы, ни­я­тен­нән ки­ре кай­тып, баш­ка­лар ар­тын­нан ашык­ты. Зи­рат ка­ен­на­ры­ның бе­рән-сә­рән кал­ган соң­гы яф­рак­ла­рын да тә­мам ко­еп бе­те­рер­гә те­ләп җил исеп-исеп ал­ды. Хә­мит Хә­е­ро­вич үзен һа­ман да Га­ра­сат мәй­да­ны буй­лап бар­ган­дай тоя тор­ды. Шун­да си­бә­ләп тә ал­ган боз­лы яң­гыр там­чы­ла­ры аңа күк­тән эреп төш­кән кай­нар кур­га­шын ке­бек то­ел­ды­лар. Ул әк­рен ге­нә тез­лә­ре­нә чүк­те һәм елап җи­бәр­де. Бе­раз­дан ты­ныч­лан­ды, кү­тә­рел­де, ка­бер­ләр янын­нан ки­теп, кап­ка­га җит­те, аны яп­ты, би­лен тө­зәт­те. Ә ан­на­ры шә­һәр ура­мы­на та­ба ат­ла­ды. Бу ин­де Га­ра­сат мәй­да­ны тү­гел иде, га­ди, га­дә­ти тор­мыш бе­лән тул­ган дөнья йө­зе.

Шул ук кич­не ул, че­мо­дан­на­рын ал­ды да, ишек­лә­рен бик­ләп ма­таш­кан­да ки­леп кер­гән әле­ге дә ба­я­гы әби­гә ач­кыч­лар­ны кал­ды­рып, олы юл­га та­ба ат­ла­ды. Аңа Га­ли­я­се та­гын ка­чып кит­кән­дер ке­бек то­е­ла иде.

— Баш­корт кы­зы Га­лия, ни­гә син шун­дый бул­дың, әйт әле?

Ул ятим үс­кән улы Та­һир­ны һәм карт­лы­гын­да бул­са да бә­хет­кә иреш­те­рә­чәк дип уй­ла­ган Га­ли­я­не әле кат-кат исе­нә ала­чак иде.

Ап­рель-ок­тябрь, 2005.

 

 

БӨ­ЕК “КУ­ШЫ­ЛУ” ГА­ЛӘ­МӘТ­ЛӘ­РЕ

Хи­кәя

 

Ва­кыт ди­гән бө­ек хик­мәт бар. Ул без­нең микъ­дар­лар­га, ми­нут­лар­га бү­лен­гән сә­га­те­без тү­гел. Ва­кыт һич тә ти­гез ки­сәк­ләр­дән, ох­шаш өлеш­ләр­дән тор­мый. Аны “А” нок­та­сын­нан “В” нок­та­сы­на­ча су­зыл­ган ту­ры сы­зык дип тә әй­теп бул­мый. Ул — бол­ган­ган, бө­те­рел­гән, өз­гә­лән­гән, төй­нәл­гән һәм чи­я­лән­гән ки­сәк­ләр­дән гый­ба­рәт. Аның шу­лай бу­луы та­рих­ның үзен­дә ча­гы­ла. Бил­ге­ле бер дә­вер­ләр­дә ми­нем дә мил­лә­тем әл­лә кем мәр­тә­бә­сен­дә са­нал­ган, үс­кән, зу­рай­ган, ә ба­ба­ла­рым бө­ек бай­лык­лар ху­җа­сы икән дә, ва­кыт ди­гән хик­мәт чи­я­лә­неп-төй­нә­леп ал­ган, ан­на­ры өзе­леп кит­кән, ашык­кан, ак­ры­най­ган, үзе­мә ки­леп җит­кә­нен­дә ул бай­лык­ла­ры­ның исе дә, тө­се дә кал­ма­ган, шан­на­ры­ның гыйб­рәт өчен хәт­та за­ты да иреш­мә­гән. Мес­кен та­тар ба­ла­сы бу­лып ту­ган­мын, шул мес­кен­лек­тә үс­кән­мен. Һәр­хәл­дә дөнья ба­за­рын­да де­гет һәм газ­ны бик күп сат­сам да, аның ти­ен­нә­ре-сум­на­ры хал­кым фай­да­сы­на ни бир­гән?

Рән­җи тор­ган га­дә­тем бар. Бу сый­фа­тым бе­лән бер­ни дә эш­ли ал­мыйм. Ба­ры тик аны төс­сез­лән­де­реп ке­нә то­ру мөм­кин. Ә Ва­кыт­ка рән­җеп бул­мый. Без аны, һа­ман ал­га гы­на ба­ра ала, арт­ка ки­тә ал­мый, ди­без. Ул өзел­гән­дә дә тук­та­мый, чи­я­лән­гән­дә дә тә­гә­ри, авыр, кы­ен — әм­ма ал­га ба­ра.

 

I

Без ир­тә­гә­дән ял­га, ха­лык сөй­лә­мен­чә әйт­сәк, “от­пус­кы”­га ки­тәр­гә ти­еш идек. Инс­тит­ут­та ба­ры тик төп җи­тәк­че­лек һәм уку­га сту­дент­лар­ны ка­бул итәр­ өчен мах­сус ко­мис­сия әгъ­за­ла­ры гы­на ка­ла­чак­лар. Урам­да — җәй, кү­ңел­дә — ял хо­зур­лы­гы. Мо­ңа ка­дәр һа­ман да шу­лай бул­ды. Бе­рен­че июль­дән һәм­мә укы­ту­чы­лар, до­цент­ла­ры-про­фес­сор­ла­ры — ял­да, алар ка­бат егер­ме би­шен­че ав­густ­та гы­на җы­е­ла­чак­лар.

Әм­ма бу ел­да бе­рен­че июнь­гә инс­ти­тут­ның го­му­ми уты­ры­шы бил­ге­лән­гән иде. Та­тарс­тан­ның мә­га­риф һәм фән ми­нист­ры, пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты­ның рек­то­ры да аңар­га ки­лә­чәк­ләр. Чөн­ки хик­мә­те бар: өч юга­ры уку йор­тын (пе­да­го­гия, гу­ма­ни­тар, ре­ги­о­наль дип атал­ган­на­рын) бер­гә ку­шып, зур мил­ли уни­вер­си­тет бул­ды­рыр­га уй­ла­ган­нар. Хә­ер, элек­ке­ге пе­да­го­гия инс­ти­ту­ты ин­де уни­вер­си­тет ста­ту­сын алыр­га өл­гер­де, әм­ма, аңа да ка­ра­мас­тан, ха­лык ал­дын­да дә­рә­җә­се ис­ке­чә ка­ла бир­де. Мо­ның бер­ни­чә сә­бә­бен мин дә бе­лә идем. Бе­рен­че­дән, бу инс­ти­тут (га­фу, уни­вер­си­тет) ин­де күп­тән фән­ни-тик­ше­ре­нү эш­лә­ре бе­лән шө­гыль­лән­ми, ди­ләр, шө­гыль­лән­сә дә, җит­ди һәм за­ман та­ләп­лә­ре­нә җа­вап би­рер­лек дә­рә­җә­дә тү­гел, бәл­ки үзеш­чән юнә­леш­тә­рәк иде. Дө­рес, уз­ган га­сыр­ның уты­зын­чы-алт­мы­шын­чы ел­ла­рын­да әдә­би­я­т гый­ле­ме, тел фә­не юнә­леш­лә­рен­дә әй­дәп ба­ру­чы инс­ти­тут­лар­ның бер­се бул­ган, ин­де за­ма­на­сы үтеп, гыйль­ми эз­лә­нү­ләр­не ки­ңәй­тү уры­ны­на, фән ни­гез­лә­рен укы­ту эше бе­лән шө­гыль­лә­нү кы­са­ла­ры­на ке­реп бик­лән­гән, имеш. Икен­че­дән, алар­ның кадр­лар сос­та­вы бик сы­ек, әгәр дә бер­ни­чә зур га­лим­нә­рен ис­кә ал­ма­сак, фән ке­ше­лә­ре мон­да бө­тен­ләй юк, ди­ләр. Фән­нең дә­рә­җә­се бул­ма­ган җир­дә га­лим­нәр­нең дә ка­де­ре юк. Бу — бил­ге­ле факт. Өчен­че­дән, бу инс­ти­тут (га­фу ите­гез, та­гын ха­та­лан­дым, уни­вер­си­тет ди­гә­нем) элек­ке­ге пар­тия һәм хә­зер­ге чи­нов­ник функ­ци­о­нер­лар­ның “са­кал үс­те­рә” тор­ган уры­ны. Эл­гә­ре өл­кә пар­тия ко­ми­те­тын­да эш­ләү­че­ләр­не, функ­ци­о­на­ль әһә­ми­ят­лә­ре бет­кәч, мон­да укы­ту һәм оеш­ты­ру эш­лә­ре­нә кү­че­рә бар­са­лар, хә­зер ми­нистр­лар ка­би­не­тын­нан ки­те­рә-җи­бә­рә то­ра­лар. Алар тиз ара­да “дөнь­я­ның кен­де­ге­нә” әве­ре­леп, бил­лә­ре­нә та­я­нып йө­ри баш­лый­лар, зур дә­рә­җә­ләр ала­лар.

Хә­ер, бо­ла­ры ми­нем ко­лак­ка ише­тел­гән­нә­ре һәм шу­лай икән­ле­ге­нә шик­лә­нер­гә мөм­кин тү­гел­лә­ре ге­нә иде. Ә ба­шы­ма ки­тер­мә­гән­нә­ре кот­лар­ны очы­рыр­лык­тыр әле!

Бу хәл­ләр­не бәл­ки дәү­ләт юга­ры­лы­гын­да да бе­леп ал­ган­нар­дыр һәм ул мәсь­ә­лә­ләр­не чи­шәр­гә, зур­га кит­кән­че хәл итәр­гә бул­ган­нар­дыр дип уй­ла­дым. Шу­шы фи­кер­дә күп­лә­рең ми­нем ке­бек үк адаш­кан­лык­ла­рын ба­шы­ма да ки­тер­мә­дем. Уй­ла­га­ным­ча, өч инс­ти­тут­ны бер­ләш­те­реп, көч­ле һәм нык­лы юга­ры уку йор­тын бул­ды­ру — зур эш иде. Хө­кү­мәт ба­шын­да уты­ру­чы­лар­ның мон­дый из­ге мак­са­ты сө­ен­де­рер­гә ти­еш. Без­гә ка­нат­лар чык­ты. Ме­нә бит без­не­ке­ләр нин­ди афә­рин бу­ла ала­лар! Бө­ек уку йор­ты та­тар­га бә­хет би­рә­чәк. Юк­ка­мы ба­ба­ла­ры­быз уку, уку һәм уку дип лаф ор­ган­нар? Аны мил­ләт ата­сы Ис­мә­гыйль Гасп­ринс­кий 1883 нче ел­дан, Бак­ча­са­рай­да “Тәр­җе­ман” га­зе­та­сын чы­га­ра баш­ла­ган көн­нән бир­ле ха­лык ко­ла­гы­на җит­ке­реп, бо­рын­гы­лар­дан кил­гән гый­лем-мәгъ­ри­фәт­кә та­тар­ның мә­хәб­бә­тен яңар­тып җи­бәр­гән­дә дә тук­тау­сыз әйт­кән. Уку, уку, уку! Ха­лык­ка мәгъ­ри­фәт бө­ек ки­лә­чәк бү­ләк итә. Мәгъ­ри­фәт ул яшә­еш ку­ә­те!

Ту­кай­лар чо­рын­да та­тар­лар юга­ры бе­лем йорт­ла­рын Ав­ро­па ти­бын­да итеп оеш­ты­ра, яңа­ла­рын ача баш­лый. “Дә­рел-мө­гал­ли­мин”, “Дә­рел-мө­гал­ли­мәт”, ягъ­ни укы­ту­чы­лар әзер­ләү­че инс­ти­тут­лар һәр та­тар шә­һә­рен­дә ди­яр­лек бул­ды­ры­ла. Алар­да мил­ләт­не агар­ту­чы мө­гал­лим­нәр­не әзер­ләү эшен тәр­тип­кә са­ла­лар. Кыз ба­ла­лар­ны на­дан кал­дыр­мас өчен дә зур көч ку­е­ла. Егет­ләр өчен “Дә­рел-мө­гал­ли­мин” дип атал­ган юга­ры бе­лем йорт­ла­ры эш­ләп кил­сә, ту­таш­лар­га “Дә­рел-мө­гал­ли­мәт”­ләр бул­ды­ры­ла. Әгәр дә 1917 нче ел­гы Ок­тябрь ау­да­ры­лы­шы дөнь­я­ны бо­зып таш­ла­ма­са, та­тар хал­кы, 30-40 нчы ел­ла­ры­на ка­дәр үк, XX га­сыр­ның иң укы­мыш­лы, дөнь­я­ның ал­га кит­кән мил­ләт­лә­рен­нән бер­се­нә әве­ре­леп, мө­кат­дәс тә­рәк­кы­ять­нең бай­ра­гын ал­га ил­тү­че­лә­рен­нән са­на­лыр­лар иде. Мо­ның өчен аның эч­ке по­тен­ци­а­лы да бар. Ни­чә­мә фи­зик­лар, ма­те­ма­тик­лар, хи­мик­лар, би­о­лог­лар гы­на тү­гел, гый­лем­нең хәт­та баш­ка, авыр­лык бе­лән ге­нә та­ны­ла тор­ган иҗ­ти­ма­гый һәм гу­ма­ни­тар фән өл­кә­лә­рен дә хал­кым вә­кил­лә­ре га­сыр­лар бу­е­на кү­тә­рә һәм үс­те­рә кил­де­ләр. Ме­нә шу­лар һич­шик­сез исәп­кә алын­ган­дыр! Мо­ңа ка­дәр урыс те­ле­нә хез­мәт итеп, урыс тел­ле фән өчен җан атып яшә­гән мил­ли го­ла­мә­лә­ре­без ин­де үз хал­кы, үзе­нең мө­кат­дәс ана­сы те­лен­дә дә хез­мәт итә баш­лар. Үз ата­сы — сө­ек­ле мил­лә­те алар­ны бә­хет­ле итәр. Әнә, пре­зи­ден­ты­быз Мин­ти­мер Шә­ри­по­вич, бу эш­не үзе баш­лап йөр­гән бит, мил­ли уку йор­тын бул­ды­рыр­га ка­рар ит­кән. Дө­рес, Та­тарс­тан­ның юга­ры власть ор­га­ны бул­ган Дәү­ләт Со­ве­ты­ның де­пу­тат­ла­ры, 1997 нче ел­лар­да ук бу­лыр­га ки­рәк, мил­ли уни­вер­си­тет ачу ту­рын­да ка­рар ка­бул ит­кән иде­ләр тү­гел­ме? За­кон­га кар­шы ба­рыр­га яра­мый. Аңа пре­зи­дент­лар да буй­сы­на. Ме­нә шул ка­рар­ны тор­мыш­ка ашы­ру­ла­ры ин­де, тә­га­ен!






Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:

vikidalka.ru - 2015-2024 год. Все права принадлежат их авторам! Нарушение авторских прав | Нарушение персональных данных