Хи­кәя-памфлет 3 страница

Ва­гон­чы ар­тын­нан мин ияр­дем. Бу те­ге эре кы­я­фәт­ле ир ке­ше бу­лып чык­ты, ике олы че­мо­да­ны янын­да куз­гал­мый ба­сып то­ра. Шу­шы­лар­ны ил­те­гез ди­я­рәк, алар­га ка­ра­мый гы­на бар­мак төр­теп күр­сә­теп, үз мәр­тә­бә­се­нең сый­фа­тын җуй­мый­ча ми­ңа әмер ит­те.

Бер че­мо­да­нын ку­пе­га ил­теп куй­дым. Икен­че­сен үзе алыр­мы әл­лә ди­гән идем, юк икән, аны­сын да ки­тер­ми бул­ма­ды. Хә­ер, бу га­мә­лем­не авыр­лык­сыз гы­на баш­кар­дым. Ни­чә сә­гать юл­да ки­лү­ем­дә бе­раз хә­рә­кәт­лә­неп алу ар­тык тү­гел, тән дә язы­ла.

Кич­ке чәй­гә уты­рыш­тык. Та­ны­шып та ал­дык. Яңа юл­да­шы­быз из­ге ата­кай икән. Чәй янын­да сүз ку­ер­тып, дин мәсь­ә­лә­сен­дә гәп орып җи­бәр­де бо­лар һәм:

— Хо­дай үзе бар­сын да би­рә,— ди­де ата­кай.— Адәм ба­ла­сы­на һәм­мә нәр­сә­не әзер­ләп куй­ган!

Юл­даш­ла­рым­нан бул­ган урыс­лар, гү­я­ки из­ге сүз­не бе­рен­че тап­кыр ише­тү­лә­ре­дер, тә­мам тел­сез кал­ды­лар. Ата­кай­га фор­сат ачыл­ган иде. Шу­шы баш­ла­ган эзен­дә сүз­лә­рен дә­вам итеп, алар­ны хәй­ран­га кал­ды­ру­ын­да бул­ды бу. Әң­гә­мә­гә бик алай кат­на­шыр һәм ка­ты­шыр исә­бем юк иде, чөн­ки үзем­нең “ба­сур­ман” икән­ле­гем­не алар­га әй­тер­гә күп­тән өл­гер­дем. Фәл­сә­фә­се бер бул­са да, дин­нә­ре­без­нең ае­рым­лы­гын яше­рә­се ит­мә­дем. Ата­кай, ми­не би­ча­ра­лар исем­ле­ген­дә кал­ды­рып, үз урыс­ла­рын агар­ту­да бул­ды:

— Ри­зык­ны да би­рә!— ди­де ул.— Баш­ка­сын да!

Дө­рес, ил­дә чып­чык та үл­ми, аны­сы, хөр­мәт күр­сә­тү­че­ләр та­бы­ла. Ме­нә бит, үзен кыс­тый-кыс­тый сый­лый­быз, аша­та­быз, эчер­тә­без — бо­ла­рын мин уй­лыйм.

А­та­кай Ал­тай­дан ук ки­лә икән. За­ма­на­быз­ның көл­ке­ та­ма­ша­сы ар­тист­ла­рын­нан бул­ган Ми­ха­ил Ев­да­ки­мов бе­лән бер авыл­да, бер урам­да ди­яр­лек үсеп, бер үк мәк­тәп­тә укы­ган­нар. Ул ин­де хә­зер гу­бер­на­тор­ла­ры!

— Миш­ка авыл ху­җа­лы­гы бу­ен­ча бел­геч иде. Ме­ха­ник. Күм­хуҗ­ны да бе­ра­ра җи­тәк­лә­де. Мәс­кәү ар­тист­ла­ры ул ел­лар­да без­гә бик еш кил­де­ләр. Ми­ха­ил, алар бе­лән дус­ла­шып, күм­ху­җы­быз­ны та­як­ка кал­ды­рып, ар­ба­ла­рын­да ки­теп бар­ды да зур ар­тист бу­ла­рак ил­гә та­ныл­ды.

А­та­кай бе­леп сөй­ләр­гә ти­еш иде. Яшер­мә­дем, Ми­ха­ил Ев­да­ки­мов­ның ар­тист­лы­гы­на, көл­ке ос­та­сы бу­лу­ы­на сок­ла­на идем. Гу­бер­на­тор га­ли­җә­нап­ла­ры сый­фа­тын алу­ын әү­вә­ле аң­лап җит­кер­мә­сәм, ху­җа­лык өл­кә­сен­дә тәҗ­ри­бә­ле ке­ше икән­ле­ген­нән хә­бәр ишет­кәч, шә­хе­се­нә ка­ра­та хөр­мә­тем бер­мә-бер арт­ты. Әм­ма ата­кай исә аны өнә­мә­вен сиз­дер­гәч, бе­раз кә­е­фем кит­те.

Шун­да гы­на те­ге ике урыс агае тел­гә кил­де­ләр:

— Ни­чек ин­де Хо­дай үзе би­рә? Бер­ни дә эш­ләр­гә, ты­ры­шыр­га ки­рәк­ми­ме­ни?

— Әйе,— ди­де ата­кай,— ки­рәк­ми!

— Эш­лә­мә­гәч, ка­ян ак­ча кил­сен?

— Бән­дә­сен Хо­дай таш­ла­мый! Ри­зы­гын да би­рә, ки­ен­де­рә дә!

— Ни­чек ин­де?

А­та­кай ку­лы­на тоз­лы кы­яр ал­ды:

— Ме­нә бу ри­зык үзе ге­нә үсәр иде­ме?

— Юк, бил­ге­ле,— ди­де­ләр урыс агай­ла­ры.— Бак­ча­ны ка­зыр­га, тү­тә­лен әзер­ләр­гә, кы­яр ор­лы­гын утыр­тыр­га, су­ны си­бәр­гә, ка­рар­га, тәр­би­я­ләр­гә ки­рәк! Күп ин­де эше, күп!

— Хо­дай үс­те­рә аны, ул ан­нан кы­яр ясый,— ди­де ата­кай, и то­ма­на­лар, шу­ны да бел­ми­сез­ме­ни, имеш.— Туф­ра­гын эш­кәр­теп, су си­беп ке­нә дә бер­ни ба­рып чык­мый әле.

— Тәр­би­я­сез үсәр си­ңа, бар,— ди­де­ләр урыс­лар.— Алай гы­на да та­ман­га кил­ми әле ул! Җәй буе эш­лә­ми ге­нә бу­лыр си­ңа, бар!

— Юк, ки­рәк­ми! Әнә агач­лар, үлән­нәр, баш­ка­сы... Алар­ны кем утырт­кан? Үсә­ләр бит!

— Та­би­гать­лә­ре­нә ка­рап...— ди­дем, бе­раз ап­ты­рап.— Кы­яр­ның та­би­га­те бе­лән чүп үлә­не­не­кен бу­тар­га ярый­мы соң?

Әм­ма ата­кай үз тук­са­нын­да бул­ды һәм Хо­дай, бир­мим, ди­сә, ни ка­дәр ка­рап үс­тер­гән кы­яр тү­тә­лең дә кы­сыр ка­лыр иде ди­я­се урын­га, бер нәр­сә эш­ләр­гә ки­рәк­ми, ул үзе без­не ту­ен­ды­ра да, ки­ен­де­рә дә ди­гән фәл­сә­фә­сен­дә адаш­ты. Го­мер буй­ла­ры­на эш­тән ар­ты­гын бел­мә­гән һәм күр­мә­гән урыс­ла­рым, тә­мам ап­ты­рап, хәт­та аңа үп­кә­ бел­де­рә үк баш­ла­ды­лар. Ата­кай­дан тә­мам гай­рәт­лә­ре чик­те. Үзе­без ге­нә кал­ган ва­кыт­лар­да:

— Әйе шул, ул бит чир­кәү һәм мо­ныс­тан­нар­ны тө­зек­лән­де­рү эше бе­лән сы­зым­нар сыз­га­лап кы­на йө­рим, ди. Эшем шу­ңар­дан гый­ба­рәт дип мак­тан­ды. Аның хәс­рә­те юк ин­де, ак­ча кө­ри, без­нең ке­бек кө­не-тө­не эш­тә га­җиз­лән­ми һәм җә­фа­лан­мый,— дип, ата­кай­ны ачу­ла­на тор­ды­лар. Алар­ның дин­не тү­гел, дин­че­ләр­не өнә­мәү­лә­ре си­зе­леп то­ра иде...

И­кен­че көн­не Әгер­җе­дә бу ике урыс агае тө­шеп кал­ды­лар. Хуш­лаш­кан­да ми­ңа: “Ке­ше ха­кы­на яшәр­гә өй­рән­гән ата­кай йо­кы­сын си­мер­тә тор­сын! Без юл­да бу­лыйк әле!”— ди­де­ләр.

Ку­пе­да ата­кай бе­лән ге­нә ка­лын­ды. Ка­зан­га­ча сүз­сез ди­яр­лек кайт­тык. Мин — “ба­сур­ман”, из­ге ата­кай өчен ис­кә ке­рер­лек ке­ше­ләр­дән тү­гел идем. Ул гү­я­ки сә­фәр­дә­шен күр­ми, бар дип тә бел­ми. Ки­чә сөй­лә­гән фәл­сә­фә­сен кү­ңе­лен­дә яңар­тып уй­ла­на­дыр ди­яр­лек тә тү­гел, югый­сә. Ә нәр­сә дип йө­зе­нә бор­чы­лу сы­зык­ла­ры чык­кан­нар икән?..

Ка­зан вок­за­лы­на җит­кәч, үз йөк­лә­рем­не кү­тәр­дем дә:

— Мин сез­гә бу­лы­ша ал­мыйм ин­де, га­фу ите­гез!— дип, пер­рон­га та­ба юнәл­дем.

Ха­лык төр­кем­нә­ре ара­сын­да йөк­че­ләр дә йө­ре­нә иде­ләр. Алар­ның бер­се­нә ва­гон­да кал­ган ата­кай ха­кын­да әйт­тем. Аны ин­ва­лид бу­лыр­га ки­рәк дип бел­дер­дем, йөк­лә­рен кү­тә­ре­шер­гә яр­дәм ит­сә­гез иде, ди­дем. Әм­ма аяк-кул­ла­ры исән икән­ле­ге исе­мә төш­те. Ә ни­гә аны ми­ңа ин­ва­лид дип әйт­те­ләр икән дип уй­ла­п ал­дым. Шун­да ва­гон­га бо­ры­лып ка­ра­дым. Ата­кай ан­да тә­рә­зә­дән ага­ры­нып ка­рап то­ра иде. Кү­ңе­лен­дә нәр­сә икән­ле­ген тө­шен­дем сы­ман.

Ә­йе, аңа үз урыс­ла­ры бир­мә­гән са­да­ка­ны мин ни­чек су­зыйм ди? Мо­ның өчен “ба­сур­ман”­га үп­кә­ләр­гә ха­кы бар иде­ме соң?

Ап­рель, 2005.

БАШ­КОРТ КЫ­ЗЫ ГА­ЛИЯ

Хи­кәя

I

Га­лия Хә­сә­нов­на Ка­зан­нан ка­чып ди­яр­лек ки­теп бар­ды. Аның бө­тен ку­рык­ка­ны Хә­мит Хә­е­ро­вич бе­лән ту­ры ки­леп оч­ра­шу иде. Бу йө­ге, бу кө­мә­не бе­лән оят­лы бул­ды бит ин­де, аны та­гын нәр­сә кө­тә?

А­лар бер ел ди­яр­лек егет бе­лән кыз бу­лып йөр­де­ләр. Хә­мит шу­шы ва­кыт эчен­дә күз­гә кү­ре­неп үз­гәр­де. Ба­сын­кы хо­лык­лы ке­ше иде, тә­вәк­кәл­лек һәм җит­ди­лек бе­лән аяк­ла­ры­на нык­лы ба­сып йө­ри баш­ла­ды. Мин­зә­лә пе­да­го­ги­ка учи­ли­ще­сын бе­те­реп, Ка­зан дәү­ләт уни­вер­си­те­ты­ның юри­дик фа­куль­те­ты­на ар­мия хез­мә­тен­нән соң ки­леп кер­гән Хә­мит, ур­та мәк­тәп­не бе­те­рү­гә үк сту­дент бу­лыр­га өл­гер­гән Га­ли­я­гә бе­рен­че курс­ның бе­рен­че лек­ци­я­сен­дә игъ­ти­бар ит­те. Икен­че дә­рес­тә яны­на кү­чеп утыр­ды. Аның бе­рен­че сү­зе бор­чу­лы егет­ләр­не­ке­чә бул­ды:

— Чи­бәр икән­сез, ту­таш!

Га­лия бе­раз ап­ты­раб­рак кал­ды. Егет­нең күз­лә­рен­дә ут иде. Аны ни­чек тә сүн­де­рә­се итеп, усал сүз­ләр әйт­мәк­че бул­ган кыз­ның кү­ңе­ле то­ма­ла­нып, те­ле әй­лә­нә ал­ма­ды. Шу­лай да, код­рә­тен җы­еп:

— Юк­ны сөй­лә­мә­гез!— дия ал­ды.

Ни­гә әйт­те? Егет­нең тел те­гер­мә­не ме­нә шун­нан куз­га­лып кит­те. Аны­сын со­раш­тыр­ды, мо­ны­сын. Яба­га­лы кө­чек сы­ман ко­лак ар­тын­да­гы чә­чен тук­тау­сыз туз­гыт­ты. Га­лия баш­ка­ча җа­вап бир­мә­гәч, ахыр­да ты­ныч­лан­ды та­гын. Бе­рен­че ка­раш­ка хә­рә­кәт­чән, сүз­чән ке­бек то­ел­ган Хә­мит ак­рын­лап сү­ре­лә бар­ды, ахыр­да тә­мам сүн­де. Кө­рән күз­лә­ре­нең оч­кы­нын җил ал­ды ди­яр­сең, үз уй­ла­ры­на чум­ды. Бу рә­ве­шен­дә ул Га­ли­я­гә күб­рәк оша­ды. Шу­ның бе­лән аны Хә­мит җиң­де дә.

А­лар лек­ци­я­ләр­дән бер­гә кайт­ты­лар. Ике­се дә ту­лай то­рак­та то­ра иде­ләр. Уку­га ке­рүе бер хәл, әм­ма ал­да ни­чә­мә сы­нау­лар-сы­на­лу­лар кө­тә. Дип­лом­га ка­дәр исән-имин ба­рып җи­тә алыр­лар­мы?

Ил­дә тор­гын­лык чо­ры­ның “кул чә­бәк” ел­ла­ры иде. Баш­лык ит­кән ком­му­нист­лар пар­ти­я­се­нең җи­тәк­че­ле­ге­нә утыр­ган Ле­о­нид Иль­ич Бреж­нев­ның һәр сү­зен ха­кый­кать бу­ла­рак йө­рә­ге­нә са­лып ма­та­шу­дан ар­ты­гын бел­мә­гән Га­лия, чын тор­мыш­ның үзен­нән ерак­лаш­кан ком­со­мол­ка, яңа та­ны­шы Хә­мит­не кү­ңел илә­ген­нән үт­кә­рер­гә, кем­ле­ген үл­чәп ка­рар­га те­ли, әм­ма мо­ны ни­чек баш­ка­рып чы­гар­га җай та­бал­мый ап­ты­ра­ды. Хә­мит­тә пе­да­гог­лар­га хас неч­кә­лек тә, ме­то­дик тәр­тип бе­лән кыз­лар хә­те­ре­нә ке­рә ба­рыр­лык ос­та­лык та җи­теш­ле иде. Тик бо­лар­ны Га­лия бел­ми, үзе­нең ни­чек һәм нин­ди ять­мә­гә ура­ла ба­ру­ын тө­шен­ми, аның са­ен егет­не йө­рә­ге­нә якын­рак итә. Хә­мит, үз так­ти­ка­сын тук­тау­сыз үз­гәр­теп, кыз­ның ба­шын тә­мам әй­лән­де­реп бе­те­рү­гә ка­дәр җит­кер­де. Хә­ер, Га­лия мо­ны­сын да аң­ла­ма­ды. Аңа егет ошый баш­ла­ган иде ге­нә­ме соң? Кү­ңел ишек­лә­ре кы­сы­лып кы­на ачыл­ды­лар. Ә Хә­мит ки­ре чи­ген­де, түр­гә үк үтәр­гә ашык­ма­ды, үзен ишек тө­бен­дә оя­лып тор­ган ма­лай сы­ман­рак тот­ты. Бу аның ыша­ныч яу­лап алыр­га ом­ты­лы­шы икә­нен Га­лия си­зен­де, акы­лы гы­на ан­дый нә­ти­җә­гә ки­лү мөм­кин икән­ле­ген ин­карь ит­те. Кыз үзе­нең егет­кә чын­нан да оша­вы­на да шик­лән­ми баш­ла­ды. Аңа кү­ңел­ле иде. Баш­корт ягы кыз­ла­ры куе ка­ра чәч­ле бит алар. Ка­зан ягын­да мон­дый­лар си­рәк, ди­ләр. Та­тар егет­лә­рен кыз­лар­ның ка­лын ка­ра озын чәч то­лым­на­ры ха­рап итә дә ин­де ул!

II

Га­лия Баш­кортс­тан­ның Ок­тябрь шә­һәр­че­ген­нән иде. Ка­зан­ның Кы­зыл По­зи­ция ура­мын­да­гы уни­вер­си­тет ту­лай то­ра­гы­на ур­наш­кач, Се­бер ягы­на та­ба су­зыл­ган ти­мер юл­га ка­рап тор­ган бүл­мә тә­рә­зә­сен үз ит­те. Шун­нан оны­ты­лып кү­зә­тә-кү­зә­тә дә, күр­ше­лә­рен, ип­тәш­лә­рен, биг­рәк тә әни­сен са­гы­ну­дан йө­рә­ге тет­кә­лән­гән­дәй бу­ла. Го­ме­ре­нең алар­дан ае­ры­лып, ерак­та үтүе бә­гы­рен ки­сә.

Ул мәк­тәп­не ал­тын ме­даль­гә бе­тер­де, Ка­зан шә­һә­ре­нә ки­лер­гә, Во­ло­дя Уль­я­нов укы­ган уни­вер­си­тет­та һәм, һич­шик­сез, юри­дик фа­куль­тет­та бе­лем алыр­га хы­ял­лан­ды. Ке­рү им­ти­хан­на­рын да “биш­ле” бил­ге­се­нә ге­нә бир­де, ал­га та­ба да гел шу­лай укый­сы иде. Шун­лык­тан егет­ләр бе­лән йө­реп ва­кы­тын әрәм ит­мәс­кә бул­ды. Аның бүл­мә­дәш­лә­ре баш­ка фа­куль­тет сту­дент­ка­ла­ры иде­ләр. Күр­ше­дә ге­нә өл­кән курс егет­лә­ре яши. Алар уку елы баш­ла­ну­ны шау­ла­шып кар­шы ал­ды­лар, бер ат­на бу­е­на ди­яр­лек бәй­рәм ит­те­ләр. Бүл­мә­лә­рен­нән бү­се­леп чык­кан сы­ра һәм “кай­нар” эчем­лек ис­лә­ре ко­ри­дор­га тул­ды. Күр­ше­лә­ре ри­за­сыз­лык бел­де­рер­гә то­тын­гач кы­на, мө­га­ен ке­сә төп­лә­ре са­е­гып, ак­ча­ла­ры да тө­кән­гән­дер, икен­че ат­на­дан бө­тен­ләй шым кал­ды­лар. Озын буй­лы, са­ры мы­ек­лы бер­се­нең бокс бу­ен­ча спорт­чы икән­ле­ге дә бил­ге­ле бул­ды. Ул, чем­пи­о­нат­лар­да кат­на­шып, приз­лы урын­нар да яу­ла­ган. Аның ха­кын­да: “Был­тыр су­гыш­ты­лар, үзе­нә таш­ла­ну­чы­лар­ны әр­дә­нә­ләп өеп куй­ды!”— дип сөй­лә­де­ләр. Га­ли­я­нең, мо­ны ишет­кәч, ко­ты кит­те. Әгәр дә аның кү­зе­нә ча­лын­са, ул егет, ди­ю­гә әве­ре­леп, ка­бар да йо­тар­дыр сы­ман то­е­ла баш­ла­ды.

Га­ли­я­нең бүл­мә­дәш кыз­ла­ры ки­тап­сыз яши ал­мый­лар иде. Бук­ча­ла­ры­на тө­яп әл­лә ни­ка­дәр­ле том­нар алып кай­та­лар да шу­лар­ны баш­ла­рын кү­тәр­ми укый­лар. Алар укы­ган әсәр­ләр­не ге­нә тү­гел, язу­чы­ла­рын да Га­ли­я­нең ишет­кә­не дә, бел­гә­не дә юк.

— “За­чет­ка”­ла­ры­гыз­да гел “биш­ле”­ләр ге­нә­дер?— ди­гәч:

— Бу­лыр си­ңа!— дип җа­вап бир­де­ләр.— Ул юрист­лар гы­на укы­мый­ча да “биш­ле” ала­лар, ә фи­ло­лог­лар­га ки­тап­лар­ны ялап бе­те­реп тә тә­те­ми әле ул. Язу­чы­лар­ның би­ог­ра­фи­я­лә­рен дә бе­лер­гә ки­рәк, та­рих­ны, фәл­сә­фә­не, баш­ка­сын да, әдә­би про­цесс­ны да, әсәр­ләр­нең эч­тә­ле­ген дә, шу­лар­ны ана­лиз­лау юл­ла­рын да...

А­лар әйт­кән­нәр Га­лия өчен шу­лай ук бил­ге­сез нәр­сә­ләр, күз ал­ды­на ки­те­реп бул­мас­тае би­ек­лек. Кыз­лар­дан алып то­рып, бер ка­лын гы­на әсәр­не укып чык­кан иде, һәм­мә­се дә уры­ны­на утыр­ган­дай то­ел­ды: аның ние бар, ге­рой­ла­рын-ва­кый­га­ла­рын исең­дә кал­ды­ра­сың да... Идея, те­ма, әдә­би про­цесс, эч­тә­лек, ана­лиз — бо­ла­ры нәр­сә­гә ки­рәк? Иң әһә­ми­ят­ле­се — ка­һар­ма­ны­ның яз­мы­шы бә­хет­ле тә­мам­лан­ды бит, нәр­сә ит­сә-ит­те, әм­ма сөй­гән еге­те­нә кия­ү­гә чык­ты. Ме­нә кри­ми­наль по­весть­лар исә — баш­ка нәр­сә, де­тек­тив­лар... Бу­тал­ган, сер­ле җи­на­ять­ләр­не акыл­лы тик­ше­рү­че­ләр ача­лар, кат­лау­лы йом­гак­лар­ны сү­тә­ләр, тө­ен­нәр­не чи­шә­ләр, җеп очы­на чы­га­лар. Ан­дый әсәр­ләр­не буш дип бул­мый. Алар ясал­ма тү­гел­ләр. Ме­нә нин­ди әсәр­ләр­не укы­ган­да су­лыш­лар ки­ңә­еп ки­тә!

Га­лия бо­лар ха­кын­да бүл­мә­дәш­лә­ре ал­дын­да сүз куз­гат­кан иде, алар кө­леш­те­ләр ге­нә, әм­ма сә­бә­бен аң­ла­тып тор­ма­ды­лар. Бу хәл­дән кыз­ның кү­ңе­ле­нә ачу җы­ел­ды. Ул алар­ны: “Баш­сыз­лар, ах­мак­лар!— дип, үз ал­ды­на ачу­ла­нып йөр­де.— Әдә­би­ят та бул­ды­мы сер­ләр дөнь­я­сы?”

Әм­ма Га­лия әдә­би­ят бе­лән әдә­би­ят фә­не ара­сын­да аер­ма­ның нәр­сә икән­ле­ген дә бел­ми, әдә­би­ят фә­нен әдә­би әсәр­нең эч­тә­ле­ген өй­рә­нү бу­ла­рак кы­на аң­лый иде. Мәк­тәп­тә дә шу­лай тү­гел­ме? Әдә­би­ят дә­рес­лә­ре­нә әдә­би әсәр­не укып ки­лә­сең дә, со­ра­са­лар, эч­тә­ле­ген сөй­ләп чы­га­сың, си­ңа “биш­ле” бил­ге­се ку­я­лар. Мо­ңа нин­ди баш ки­рәк бул­сын? Хә­те­рең ях­шы икән, шул җит­кән! Ме­нә ма­те­ма­ти­ка — баш­ка нәр­сә, фи­зи­ка, ге­о­мет­рия, хи­мия... Алар­да баш ки­рәк!

Бүл­мә­дәш­лә­ре­нә Га­лия шул хак­та әй­тә. Аңа: “Дө­рес!— дип, ел­ма­еп җа­вап би­рә­ләр.— Ан­дый фән­нәр­дә рә­хәт, хис бе­рәм­ле­ге­нең, фәл­сә­фә­нең кат­на­шы юк, ку­шу-алу, бү­лү-тап­кыр­лау­лар гы­на ди­яр­лек. Ә әдә­би­ят фә­нен­дә бө­тен­ләй баш­ка­ча!”

— Сез ин­де өчен­че курс­та укый­сыз, шу­лай да әдә­би­ят бе­ле­ме нәр­сә ин­де ул, аң­ла­тып би­рер­гә те­лә­ми­сез! Ни­гә соң шу­шы ка­дәр күп ки­тап укып та...

Ул шун­да сүз­лә­рен­нән ки­сел­де. Аның өчен озын коң­гырт чәч­ле, ябык чы­рай­лы, са­лын­кы бо­рын­лы ми­шәр кы­зы өс­тәп куй­ды:

— Ни өчен без ах­мак­мы?

Га­лия ак­ла­ныр­га җы­ен­мый иде. Әм­ма “ә­йе” дип тә әй­тер­гә те­лә­мә­де. Ин­де икен­че аен укый, әм­ма юри­дик фән­нәр бу­ен­ча да лек­ция дәф­тә­рен­нән ары ки­тә ал­га­ны юк, аңар­дан ки­тап уку­ны, дә­рес­кә әзер­лә­неп ки­лү­не һич­кем та­ләп ит­ми. Ә бүл­мә­дәш кыз­ла­ры фи­ло­лог­лар­ның нәр­сә укы­ган­на­рын фи­кер­ләп алыр өчен ге­нә бул­са да ки­тап­ла­рын­нан баш кү­тә­реп ка­ра­ган­на­рын күр­мә­де.

III

Га­лия ар­тын­нан Хә­мит көн са­ен ди­яр­лек ке­рә. Алар бе­рәр ки­но­га ­ба­ра­лар яки ял пар­кын әй­лә­неп кай­та­лар. Кыз аңа бүл­мә­дәш­лә­ре­нең ни егет­ләр бе­лән йөр­мәү­лә­ре­нә, ни баш кү­тә­реп ял ит­мәү­лә­ре­нә зар­ла­нып сөй­лә­де.

— Алар урыс, та­тар, Ав­ро­па, Шә­рык әдә­би­ят­ла­ры­ның һәм­мә­сен дә өй­рә­нә­ләр, укый­лар да укый­лар,— ди­де.

— Эш­лә­ре шул,— дип ке­нә җа­вап бир­де Хә­мит.— Ми­нем бүл­мә­дәш егет­ләр — ма­те­ма­тик­лар, алар­ның да ки­тап ачып ка­ра­ган­на­ры юк. Ә ме­нә Ави­а­ция инс­ти­ту­тын­да сту­дент­лар сы­зым сы­за­лар да сы­зым сы­за­лар. Нәр­сә­гә ки­рәк ин­де ул?

Га­лия үзе ха­кын­да уй­лый:

— Без­гә дә нәр­сә­дер укыр­га ки­рәк бит ин­де?

— Лек­ци­я­ләр­дә ба­ры­сын да сөй­ли­ләр. Лек­ци­я­ләр­не кал­дыр­мас­ка ки­рәк — ба­ры шул гы­на!— ди Хә­мит, аң­ла­тып.— Без­нең про­фес­сор­ла­ры­быз ях­шы. Алар бел­гән­не ге­нә бе­лер өчен дә без­гә го­мер буе укыр­га ту­ры ки­лер иде. Алар бит го­мер буе ба­ры үз фән­нә­рен ге­нә өй­рә­нә­ләр. Алар ка­дәр без ба­ры­бер бе­лә­се, укый­сы тү­гел. Шу­ңа кү­рә лек­ци­я­лә­рен ка­бат­лап чы­гу да җи­тә.

— Ми­нем бит лек­ци­я­лә­рем­не дә юнь­ләп ачып укып ка­ра­га­ным юк. Алар­да нәр­сә бар ин­де?

— Һәм­мә­се дә бар, Га­лия! Кү­ңе­ле­ңә са­лып бар­ган­сың икән, шул җит­кән! Се­ми­нар­лар­да шәп җа­вап би­рә­сең бит.

— Соң, мин бит алар үз­лә­ре лек­ци­я­дә нәр­сә­ләр сөй­лә­сә­ләр, шу­лар­ны гы­на со­рау­ла­ры­на кай­та­рып, җа­вап итеп сөй­лим!

— Ар­ты­гын төп­чен­ми­ләр бит!

— Шу­лай шул!

— Ба­шың­ны ка­тыр­ма!

Хә­мит­нең сүз­лә­ре бе­лән Га­лия ки­ле­шә. Уни­вер­си­тет­та уку­ның рә­хә­те — дә­рес­ләр әзер­ли­се юк! Ул фи­ло­лог­лар­ның әнә укый-укый баш­ла­ры че­ре­сен. Тап­кан­нар өй­рә­нер­гә фән! Дип­лом ал­гач, кем бу­ла­лар ин­де? Укы­ту­чы? Ә Га­лия про­ку­рор мәр­тә­бә­се­нә ире­шә­чәк әле, бө­тен дөнья аның та­бан ас­тын­да ка­ла­чак!

IV

Хә­мит яшь­лек­нең бар кө­нен һәм ки­чен үз бә­хе­те өчен фай­да­ла­ну ни­я­те бе­лән яши баш­ла­ды. Аның ях­шы уку йор­тын­да мәр­тә­бә­ле фа­куль­тет­та укуы күп­ләр өчен тө­ше­нә дә кер­мәс­лек дә­рә­җә бул­ды. Хә­мит­кә кыз­лар йө­рә­ге­нә дә ишек­ләр киң ачыл­ды. Га­лия бе­лән йө­ри баш­ла­са да, ул бу дус­лык мө­нә­сә­бә­те­нә җит­ди ка­рар­га ти­еш­ле­ген күз ал­ды­на ки­тер­мәс­кә ты­рыш­ты. Яше дә бер­ни­чә ел­га зур, тәҗ­ри­бә­се дә юк тү­гел. Хә­мит­ме ин­де үзе­нең яз­мы­шын бе­рен­че оч­ра­ган чи­бәр кыз бе­лән бәй­ләп ку­я­чак? Юк әле, ашык­мый тор­сын! Әнә юга­ры курс сту­дент­ла­ры, бер дә өй­лә­неп-ни­теп тор­мый­ча, ко­чак­ла­рын­да чи­бәр кыз­лар­ны, ха­ным­нар­ны эре­тә­ләр. Хә­мит тә алар­дан ки­мен ку­яр­га ти­еш тү­гел. Бо­лай да учи­ли­ще­да, кыз­лар ур­та­сын­да укып йө­реп тә, го­ме­рен әрәм­гә уз­дыр­ды. Га­шыйк бу­лып, хәт­та ши­гырь­ләр язу дә­рә­җә­се­нә җит­те. Эһ Гөл­наз, Гөл­наз! Ни­гә син шу­лай бул­дың, ә? Хә­мит­нең хәр­би хез­мәт­кә алы­ну­ын гы­на көт­кән­сең, ах­ры­сы, кия­ү­гә дә чык­тың. Си­нең көн­ба­гыш чә­чә­ге ке­бек су­рә­тең­не әле дә оны­та ал­га­ны юк Хә­мит­нең. Ярый әле егет ши­гырь яза-яза ша­шы­на ба­ру­ын аң­лап өл­гер­де, ярый әле ан­нан дус­ла­ры: “Ю­ләр син, Хә­мит! Ин­де дөнь­я­га ка­бат Пуш­кин да, Ту­кай да ту­ма­я­чак! Алар ке­бек ила­һи бө­ек­лек­кә тиң ша­гыйрь бу­ла ал­ма­гач, ши­гырь язып ма­та­ша­сың да юк!”— дип көл­де­ләр. Әм­ма егет үҗәт иде. Бер көл­тә ши­гы­рен ра­йон га­зе­та­сы­на ил­теп бир­де. Ме­нә алар бер-бер арт­лы ба­сы­лып чы­га­чак­лар, Хә­мит­не Ту­кай һәм Пуш­кин мәр­тә­бә­се­нә кү­тә­рә­чәк­ләр иде. Бул­ма­ды. Алар­ның сы­ңар юлы да ба­сыл­ма­ды, бер мыс­кал кә­ли­мә языл­ган хат та кил­мә­де. Әм­ма Хә­мит ба­ры­бер би­реш­мә­де, ка­бат бер көл­тә ши­гырь­ләр бәй­лә­мен ре­дак­ци­я­ләр­гә юл­ла­ды. Мо­ны­сын­да те­лә­ге­нә ире­шә­чәк сы­ман иде. Ра­йон га­зе­та­сын­да ша­гыйрь әфән­де сый­фат бер аб­зый бе­лән озак кы­на әң­гә­мә дә ко­рып утыр­ды­лар әле җит­мә­сә. Ул:

— Ме­нә бу­сы ярый­сы гы­на ши­гырь кү­ре­нә!— дип, ике-өчен сай­лап алып, ала­рын чит­кә куй­ды, кал­ган­на­рын баш­ка юлы ка­бат укып чы­гар­га вәгъ­дә ит­те. Га­зе­та­да шу­ла­ры гы­на бул­са да ба­сы­лыр­га, Гөл­наз ал­дын­да Хә­мит­не ке­ше итеп, егет рә­ве­шен­дә күр­сә­тер­гә ти­еш иде. Әм­ма яр­ты ел ва­кыт үтеп тә ши­гырь­лә­ре га­зе­та бит­лә­рен­дә кү­рен­мә­де­ләр. Хә­мит хәт­та жур­нал­лар­ның һәр җөм­лә­се­нә ка­дәр ди­яр­лек укып бар­ды, бө­тен ак­ча­сын шул ике ти­ен­лек мат­бу­гат өчен тот­ты. Ела­ды, рән­җе­де. Ин­де ши­гырь яз­мас­ка үз-үзе­нә сүз бир­де, ба­рып кы­на чык­ма­ды. Гөл­наз­га бул­ган мә­хәб­бә­те көн­нән-көн­гә ар­тып, йө­рә­ге ти­ше­леп чы­гар дә­рә­җә­гә җит­те. Та­гын ши­гырь­ләр яз­ды. Бу юлы да ра­йон га­зе­та­сын­да те­ге агай бе­лән оч­раш­ты­лар, аның җа­ва­бын көт­те.

— Ту­кай исе си­зел­ми, Пуш­кин­лык юк әле­гә син­дә!— ди­де ул, Хә­мит­не бө­тен­ләй бе­те­реп таш­лап.— Ши­гырь­дә — ут, ши­гырь­дә хик­мәт бу­лыр­га ти­еш. Бер­сен дә сиз­мим. Ачу­лан­ма. Без­нең ха­лык, жур­на­лист­лар, ка­ләм ия­лә­ре, дө­ре­сен һәм ту­ры­сын әй­теп сөй­лә­шү­чән!

Бет­те, һәм­мә­се җи­ме­рел­де. Хә­мит үзен­дә көч эз­лә­де. Ти­рән­гә кит­кән­че дип, ши­гырь бе­лән тә­мам агу­ла­нып бет­кән­че, кү­ңе­лен дә, уй­ла­рын һәм хы­ял­ла­рын да шигъ­ри агу­дан арын­ды­рыр­га ки­рәк­ле­ген тө­шен­де. Те­ге юлы бу агай­га үп­кә­лә­гән иде, бу оч­ра­шу­ла­рын­да исә тә­мам рән­җе­де. Шул көн­не ни­чек то­рак ята­гы­на кай­тып егыл­ган­дыр, хә­те­рен­дә юк. Әм­ма ат­на ярым бу­е­на авыр­ды, йо­кы ара­лаш са­таш­ты. Бө­тен тә­не ша­быр тир­гә бат­ты. Ча­кыр­тыл­ган врач апа би­реп кит­кән ике-өч төй­мә да­ру­ның да фай­да­сы ти­мә­де. Гөл­наз да хә­лен ге­нә бул­са да бе­леш­мә­де. Шу­лай да Хә­мит ая­гы­на бас­ты. Аны урын өс­тен­дә яту тә­мам туй­ды­рып бе­тер­гән иде. Ар­ка­ла­ры сыз­ла­ды. Әм­ма ул ши­гырь­дән арын­ды. Үз за­ма­ны­ның бө­ек ша­гый­ре дип сөй­лә­нел­гән әфән­де­ләр­нең ки­тап­ла­рын­нан җеп­шек бо­ры­ны­на үләк­сә, бәд­рәф ис­лә­ре ки­леп то­ра­дыр сы­ман то­е­ла баш­ла­ды. Бер-ике юл ши­гырь укы­са, кү­ңе­ле ук­шы­ды. Саф­са­та һәм ял­ган хис­ләр­дән ар­ты­гын тап­ма­ды ул алар­дан. Ә баш­ка бер хәл аны тә­мам ап­ты­раш­та кал­дыр­ды. Аны­сы бо­лай­рак бул­ды...

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: