Хи­кәя-памфлет 8 страница

Кыс­ка­сы, бу мәсь­ә­лә­дә сөй­ләп-язып бе­тер­ге­сез күп сө­е­неч­ләр мәй­дан­га чы­гар­га то­ра. Иң әһә­ми­ят­ле­се — мил­ләт мәгъ­ри­фәт­ле, аң­лы бул­са, аның ки­лә­чә­ге дә бар, ди­дек бит. Бу эш­не ба­ры тик мил­ли уни­вер­си­тет кы­на тор­мыш­ка ашы­ра ала.

И мил­ләт ата­ла­ры, сез нин­ди акыл­лы, дө­рес ке­ше­ләр икән­сез! Дан сез­гә! Рәх­мәт сез­гә! Мил­лә­те­без аң­лы, бе­лем­ле, тә­рәк­кый мил­ләт­ләр­нең бер­се бу­ла­чак! Аның 80 ел уз­ган­нан соң ка­бат үз юга­ры уку йор­ты үз ана те­лен­дә мил­ләт яшь­лә­рен укы­та баш­ла­я­чак. Ул гы­на да тү­гел, мил­ли уни­вер­си­тет үзең бе­лем алу һәм мәгъ­ри­фәт та­ра­ту сис­те­ма­сын бул­ды­ра­чак әле. Яңа­дан да һәм юга­ры, һәм ур­та-һө­нә­ри бе­лем йорт­ла­ры кал­кып чы­га­чак, алар­да бер­сен­нән-бер­се күр­кәм, ты­рыш һәм тәр­би­я­ле яшь­ләр бе­лем ала­чак­лар. Мил­лә­те­без XXI га­сыр­ның ал­дын­гы вә­кил­лә­ре са­фы­на ме­нә­чәк. Эһ, шу­лай бул­са иде дип то­ра­сы тү­гел, мон­дый хы­ял­лар бе­лән күп яшә­дек, ин­де чын­нан да, хак­тан да өмет­лән­гән­чә бу­ла­сы икән бит!

II

Ха­лык­ны мил­ли мә­га­риф­нең дан­лык­лы ки­лә­чә­ге кө­тә­дер сы­ман иде. Мо­ңа өмет­лә­ре­без зур­дан бул­ды. Ми­нистр бу­лып, ми­нистр җы­е­лыш­ка үзе ки­лә­чәк, пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­то­ры бе­лән бер­гә. Алар ин­де ях­шы хә­бәр­ләр җит­ке­реп сө­ен­де­рә­чәк­ләр.

Күп­ме ишет­кә­нем бул­ды, ту­ры­дан-ту­ры ара­ла­шыр­га өл­гер­мә­сәм дә, ми­нист­ры­быз­ны акыл­лы, эш­лек­ле һәм афә­рин ке­ше, ди­де­ләр. Мәк­тәп­нең икъ­ти­са­ди ха­лә­те бе­лән бәй­лә­неш­тә док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­се язып як­ла­ган, ягъ­ни икъ­ти­сад фән­нә­ре док­то­ры икән. Шу­лай­дыр, икъ­ти­сад фә­нен бе­лү­че­ләр баш­лы адәм ин­де алар. Аның ха­кын­да йөр­гән сүз­ләр­нең һәм­мә­се дә ми­нист­ры­быз­ның акыл шә­риф­лә­ре­нә хәй­ран итү бе­лән су­га­рыл­ган­нар. Мил­ли мә­га­риф­не ал­га җи­бә­рү өчен җан атып то­ра, ди­ләр.

Исе­мә ни­чек­тер элек­ләр­не бул­ган ва­кый­га кил­де. Фи­зик­мы, ма­те­ма­тик­мы шун­да, Ка­зан мә­га­риф бү­ле­ген­дә төп җа­вап­лы ке­ше­ләр­нең бер­се сый­фа­тын­да көч тү­гү­че бер олуг әфән­де, исе­ме Ма­рат бу­лыр, мил­ли та­тар конг­рес­сы­ның Ка­зан бю­ро­сы уты­рыш­ына ча­кыр­тыл­ган иде­ләр. Без, бю­ро әгъ­за­ла­ры, биш­ләп ке­ше, Ка­зан мил­ли мә­дә­ни үзә­ге­нең бер бүл­мә­сен­дә, көн тәр­ти­бен ачык­лап, эше­без­не баш­лап җи­бәр­дек. Бу җа­вап­лы әфән­де­гә дә сүз бир­дек. Ә ул:

— Мил­ли мәк­тәп­ләр­не ачып бул­мый, ата-ана­лар­га мил­ли мәк­тәп­ләр­нең ки­рә­ге юк!— дип, озак һәм озын, ялык­тыр­гыч һәм буш но­тык тот­ты. Аның сүз­лә­рен­нән шул аң­ла­шыл­ды, та­тар­ча укы­ган ке­ше на­дан ка­ла, имеш.

Ми­ңа бу сүз­лә­ре сә­ер то­ел­ды­лар. Үзем­нең ба­ла­лар мил­ли мәк­тәп­тә бе­лем ал­ган­лык­тан, алар да, мо­ның сүз­лә­рен дө­рес­кә са­на­сак, на­дан бу­лып чы­га­лар икән.

Ни­гә бо­лай сөй­лә­ве бе­лән кы­зык­сын­дым. Җа­вап­лы әфән­де кы­зып кит­те. Мин аны бүл­де­рер­гә ки­рәк тап­тым һәм:

— Мил­ли мә­га­риф­не шә­һә­ре­без­дә үс­те­рү өчен сез җа­вап­лы бит! Ни өчен үз ва­зи­фа­гыз­ны җи­ре­нә җит­ке­реп баш­кар­мый­сыз соң?— дип со­рау­ны туп-ту­ры бир­дем.

Чи­нов­ник сый­фа­тын­да озак эш­лә­гән, мәк­тәп­тән-мәк­тәп­кә тик­ше­рү эш­лә­ре сыл­та­вы бе­лән йөр­гә­нен­дә аш­тан-аш­ка төш­кән бу кор­сак әфән­де, та­гын да бүр­те­неп, күр­кә­дәй ка­ба­ры­нып, йөз­лә­ре кы­за­ры­нып, төк­рек­лә­рен елан зә­һә­ре­дәй чә­чеп, ала­га­ем бар кө­че бе­лән ми­ңа таш­лан­ды. Әм­ма би­ре­шеп то­рам­мы ин­де? Үз ар­гу­мент­ла­рын үзе­нә кай­та­рып, мин дә аның ки­рә­ген би­рә­се ит­тем. Шу­лай да, тиз ара тые­лыр­га көч та­бып, са­быр гы­на:

— Мил­ли мә­га­риф өчен Ка­за­ны­быз­да үзе­гез җа­вап­лы, ә үзе­гез аның та­мы­ры­на бал­та ча­ба­сыз. Мо­ны ни­чек аң­лар­га?— дип, та­гын да шул ук со­ра­вым­ны ка­бат­лап, ту­ры­сын җа­вап би­рү­ен кө­тү бе­лән ге­нә ка­нә­гать­лән­дем.

Бу һа­ман да бер төр­ле юнә­леш­тә сүз­не то­ту­ым урын­лы иде. Ми­ңа, әй­тер­гә те­лә­гән­нә­рем­не со­рау­ла­рым эче­нә бик­ләп, та­гын бер кат әфән­де­без­нең ко­лак­ла­ры­на иреш­те­рер­гә ге­нә тү­гел, кү­ңе­ле­нә үк үт­кә­рер­ү ки­рәк иде.

— Сез фи­зи­ка-ма­те­ма­ти­ка фән­нә­ре кан­ди­да­ты, га­лим ке­ше. Ике­гә ике­не ку­ша, бү­лә, тап­кыр­лый ала­сыз... Әй­те­гез әле, мил­ли мә­га­риф сис­те­ма­сын ни­гә бул­дыр­мый­быз, дө­рес­рә­ге, яңарт­мый­быз?

Со­ра­вым бу юлы да дәл­ил­ле һәм отыш­лы бул­ма­ды­мы, әл­лә кәт­тә тә­кәб­бе­ре­без­нең авырт­кан җи­ре­нә төрт­тем­ме, аның яр­су­ын­нан бо­рын һәм ко­лак ти­шек­лә­ре пар ата баш­ла­ды­лар­ сы­ман то­ел­ды. Бю­ро әгъ­за­ла­ры, ты­ныч­лан­ды­рыр­га те­ләп­тер, аның ягы­на бас­кан­дай сөй­ләп, шул ук ми­нем со­рау­лар­ны ка­бат­ла­гач кы­на, ул, ши­ңеп тө­шеп, бө­тен­ләй дә идән чүп­рә­ге хә­лен­дә кал­ды.

Әйе, бу ми­не го­ме­ре буе оныт­ма­я­чак, мөм­кин­лек чык­кан са­ен ая­гым­нан ча­ла­чак ин­де. Чи­нов­ник­лар үз кем­лек­лә­ре­нә бар­мак төр­ткән ке­ше­ләр­не сөй­ми­ләр. Алар­га дө­рес­лек ки­рәк тү­гел, мин-мин­лек­лә­ре, сү­злә­ре­нең өс­тен чы­гуы хә­ер­ле­рәк. Урыс иле бар­лык­ка ки­лү­ен­нән, ягъ­ни әү­вә­лен­нән үк чи­нов­ник­лар-бо­яр­лар ку­лын­да бул­ган, аның яса­лы­шы шун­дый һәм баш­ка юл­дан ки­тә дә ал­мый. Хә­ер, бо­ла­ры ин­де үтк­ән­дә­ге хәл­ләр, хә­зер за­ман­асы баш­ка, ке­ше­лә­ре икен­че төр­ле. XXI га­сыр­да мәгъ­ри­фәт арт­ка тә­гә­рә­мәс, ал­га гы­на ба­рыр.

Без­нең инс­ти­тут­ның ише­ге тө­бе­нә бер-бер арт­лы ях­шы­дан-ях­шы чит ил мар­ка­лы җи­ңел ма­ши­на­лар ки­леп тук­та­ды. Мин шул ти­рә­дә идем. Алар­ның бер­сен­нән мә­га­риф һәм фән ми­нист­ры, икен­че­сен­нән пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­то­ры төш­те­ләр. Үз­лә­рен кар­шы­лар­га чык­кан үз рек­то­ры­быз һәм янын­да­гы әфән­де­лә­р бе­лән кул­лар би­ре­шеп исән­ләш­те­ләр. Ел­ма­е­шып сөй­лә­шә, хәл­ләр бе­ле­шә кал­ды­лар, мин җы­е­лыш бил­ге­лә­нел­гән ау­ди­то­ри­я­гә ке­реп кит­тем.

III

Уку йор­ты­быз Та­тар дәү­ләт гу­ма­ни­тар инс­ти­ту­ты дип ата­ла иде. 1992 нче ел­да ое­шып кит­кән чак­ла­рын­нан ук ан­да лек­ци­я­лә­рем­не укы­дым. Ә 1999 нчы ел­да, элек­ке эшем­не кал­ды­рып, мон­да бө­тен­ләй­гә күч­тем. Про­фес­сор мәр­тә­бә­се­нә иреш­тем, фән­нәр док­то­ры бу­ла­рак, фән­ни-тик­ше­ре­нү эш­лә­рен оеш­ты­рып җи­бә­рү­дә дә дә­хе­лем шак­тый иде. Ка­фед­ра бе­лән җи­тәк­че­лек итү­ем дә ты­рыш­лык та­ләп ит­те.

Инс­ти­ту­ты­быз­ның төп би­на­сы элек­ке­ге ба­ла­лар бак­ча­сын­да бул­ган­лык­тан:

— Биг­рәк­ләр дә “гор­шок” исе ки­леп то­ра ин­де үзен­нән!— ди­я­рәк, мон­да ки­леп чык­кан чак­ла­рын­да, язу­чы Хәй­дәр әфән­де аның һа­ва­сын бер дә ка­бул итә ал­ма­вын яшер­ми иде.

Шу­шы би­на­сын­нан тыш, та­гын да баш­ка ике-өч урын­да уку-укы­ту йорт­ла­ры бу­лып, ул асыл­да өч фа­куль­тет­тан гый­ба­рәт. Эше­без — укы­ту­чы­лар әзер­ләү. Алар мәк­тәп­ләр­дә тел һәм әдә­би­ят фән­нә­рен­нән бе­лем би­рер­лек бу­лып чы­га­лар. Элек­ке­ге сту­дент­ла­ры­быз­ның кү­бе­се ин­де зур ке­ше­ләр­гә әве­ре­леп бет­те­ләр. Инс­ти­ту­ты­быз гы­на һа­ман да ба­ла­лар бак­ча­сын­да ка­ла бир­де. Урыс илен­дә­ге Та­тарс­тан­да та­тар мә­га­ри­фе­нә юнь­ле көн бул­ма­сын ин­де, и хә­ер­сез дөнь­я­лар!

Чы­нын­да мо­ңа дөнья га­еп­ле тү­гел, яз­мыш­ның да кат­на­шы юк, урыс­ны да гө­наһ­лы­га гы­на чы­га­ра то­ру ха­та бу­лыр. Хик­мәт — үзе­без­дә, та­тар­ның та­тар бу­лу­ын­нан кур­ку­да. Нин­ди хәл­дер ин­де ул, әгәр дә та­тар­га: “Син та­тар­мы?”— дип со­рау бир­сәң, бу ата­лы­шын­нан үзе дә кур­кып ка­лыр, ту­ры җа­вап бир­мәс өчен җит­меш төр­ле ыкы-мы­кы­лар­ны уй­лап та­бар, егыл да үл ин­де ме­нә!

Шу­лай да инс­ти­ту­ты­быз өчен би­на са­лу эше­нә хө­кү­мә­те­без ке­ре­шеп, ин­де тө­зеп җит­кер­еп тә ки­лә­ләр. Көз­гә шун­да укы­тыр­га кү­чәр­без, имеш. Бу­лыр да, пре­зи­ден­ты­быз үзе үк менә шу­лай эш­ли­без дип кат-кат әйт­кәч, баш­ка­ча бар­ма­я­чак ин­де бу дөнь­я­лар. Тик әлегә...

Тик ме­нә Ал­ла­һы тә­га­лә кар­шы төш­мә­де, урыс та ка­гыл­ма­ды, без­нең үз та­та­ры­быз сөй­лә­нә баш­ла­ды:

— Гу­ма­ни­тар инс­ти­тут өчен ар­тык ул би­на!

— Май­лы кал­җа­ны эләк­тер­мәк­че­ләр!

Ми­ңа да ях­шы та­ныш, хәт­та әле га­и­лә­без­гә дә бик якын ке­ше­ләр­дән са­нал­ган, мил­ләт­че­без Фән­дәс ага Са­фиул­лин­ның дус­ты, фи­кер­дә­ше, га­лим әфән­де Аб­дул­ла­җан Җә­лә­лов:

— Сез­гә ар­тык зур ул би­на, ке­ше­ләр гу­ма­ни­тар инс­ти­тут­ның ан­дый би­на­га ла­ек тү­гел­ле­ген сөй­ли­ләр,— дип, баш­ка­лар­га фи­ке­рен йөк­ләп, үзе­нең аһ­лы кү­ңе­лен­дә­ге­сен ко­ла­гы­ма эл­гә­ләш­те­реп ал­ган иде. Тү­рә­ләр­гә дә исен чы­гар­ган, ах­ры­сы. Ме­нә бит, шу­шы ел­ның ин­де фев­раль аен­да ук ил-башыбыз үзе Мәс­кәү­гә хат яз­ган һәм өч инс­ти­тут­тан бер уни­вер­си­тет бул­ды­ру хәс­рә­тен­дә ян­ган. Ин­де ри­за­лык ал­ган­нар, фәр­ман да чы­гар­ган­нар: нәкъ шу­лай бу­ла­сы икән! Ми­нистр ин­де без­нең кол­лек­тив­ны шул уни­вер­си­тет­ның рек­то­ры бе­лән та­ныш­ты­рыр­га, ал­да кө­тел­гән бө­ек эш­ләр бе­лән кү­ңе­ле­без­не сө­ен­де­рер­гә кил­гән.

IV

Җы­е­лыш үз җае бе­лән со­ңа­рып һәм ашык­мый­ча баш­ла­нып кит­те. Түр­гә без­не­ке һәм пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­тор­ла­ры, ур­та­ла­ры­на ми­нистр ур­наш­ты­лар. Та­тар­ның бө­ек мәгъ­ри­фәт­ле ха­лык бу­лу­ын­нан баш­лап ки­теп, мә­га­риф һәм фән ми­нист­ры Ра­фис әфән­де олы һәм то­нык но­тык тот­ты һәм, ахыр­да:

— Бү­ген юга­ры бе­лем­гә тү­гел, га­ди эш­че көч­ләр­гә их­ты­яҗ зур,— дип сү­зен бе­тер­де. Аның бо­лай сөй­лә­ве ман­тыйк гый­ле­мен­дә ма­һир бул­ган инс­ти­тут укы­ту­чы­ла­ры ко­ла­гы­на: “Ю­га­ры бе­лем һәм шул бе­лем­не би­рү­че сез­нең бү­ген­ге көн­дә ки­рә­ге­гез юк!”— ди­я­рәк ише­тел­де. Җы­е­лыш хал­кы үзен бә­хет­сез то­яр­га мәҗ­бүр иде. Мо­ны баш­ка ха­лык вә­кил­лә­ре тү­гел, үзе­без­не­ке­ләр әй­тә һәм та­тар өчен, та­тар ко­ла­гы­на. Аң, бе­лем, мәгъ­ри­фәт­нең ке­ше­лек өчен ни­ка­дәр әһә­ми­я­те зур­лы­гын бо­лар бел­ми­ләр­ме­ни? Бе­лә­ләр, ә ни өчен баш­ка­ча сөй­ли­ләр? Ил­гә бе­лем­ле ке­ше­ләр, аң­лы, мәгъ­ри­фәт­ле та­тар­лар тү­гел, на­дан­нар, то­ма­на­лар ки­рәк ди­ләр тү­гел­ме? Нәр­сә, әл­лә эш­че­ләр­нең юга­ры бе­лем­ле бу­лыр­га хак­ла­ры юк­мы? Га­ди эш­че бе­лем­сез бул­са да ярый­мы? Мо­ңа ка­дәр та­ри­хы­быз буй­лап кат-кат һәм тук­тау­сыз әй­те­леп, ха­лык­ның мил­ли бай­ра­гы­на әве­рел­гән мәгъ­ри­фәт­не ме­нә бү­ген урам­га чы­га­рып таш­ла­мак­чы­лар, ах­ры­сы. Мо­ны кем дә­лил­ли-дә­лил­ли аң­ла­та соң әле, хәй­ран ка­лыр­лык?!. Та­тарс­тан­ның мә­га­риф һәм фән ми­нист­ры тү­гел­ме?

Ху­җа Нас­рет­дин да утыр­ган бо­та­гын үзе кис­кән. Көл­ке, бил­ге­ле! Әм­ма ми­нист­ры­быз­ның сүз­лә­ре­нә ко­лак ку­еп утыр­ган га­лим-го­ла­мә­нең хәй­ран итү­ен аң­ла­тып бе­те­рү мөм­кин тү­гел иде. Алар тел­сез һәм аң­сыз кал­ды­лар. Әгәр дә ми­нистр шу­шы мак­са­тын күз­дә то­тып ул сүз­ләр­не әйт­кән бул­са, те­лә­ге­нә ире­шү­ен үзе дә тө­ше­неп һәм си­зеп ал­ган­дыр? Ин­де хә­зер нәр­сә сөй­лә­сә дә бу­ла аңар­га. Та­тар­ның мәгъ­ри­фәт ага­чы­на үт­мәс бал­та­сы бе­лән чап­ты, ки­сеп тә ау­да­рыр, мө­га­ен. Ми­нистр ке­ше­гә нәр­сә эш­лә­сә дә ки­ле­шә.

Мин әле ул ми­нут­та ха­лык­ның җи­тәк­че­лә­рен Ал­ла­һы­ның җир­дә­ге ху­җа­чы­ла­ры дип уй­ла­мый һәм шу­шы­ны тәк­рар­лап әй­тү­че­ләр­гә сә­ер­се­неб­рәк ка­рый идем. Бо­лай дип уй­лар өчен ху­җа­лар­ның га­мәл­лә­ре­нә ка­ра­та үп­кә­ләү хи­сем шул­ка­дәр көч­ле һәм күп җы­е­лыр­га ти­еш бул­ган­дыр, хәт­та Ал­ла­һы­ның үзе­нә зар­ла­ныр дә­рә­җә­сен­дә!

Ал­ла­һы­га га­мәл­лә­ре өчен зар­ла­ну, үп­кә­ләү — бу ми­нем кү­ңел­гә шун­дый ят һәм сә­ер хис иде ки, ул хәт­та акы­лым­ны әү­вә­рә кы­лып, җи­ме­реп таш­ла­ды. Хә­ер, бу хәл­ләр аңы­ма соң­рак иреш­те, ә хә­зер­гә аның тот­кы­ны­на гы­на әве­ре­лә ба­рам. Бел­ми идем­ме­ни: дөнь­я­лык­та Са­та­на да бар!

Ми­нистр ин­де бер сөй­ләп бе­тер­гәч, ин­де икен­че кат шул ук сүз­лә­рен әй­лән­де­рү эше­нә ке­реш­те. Инс­ти­ту­ты­быз­ның бе­те­ре­лү­ен исә:

— “Лик­ви­да­ци­я” сү­зе, сез­гә ка­ра­та әй­тел­гән­дә, юга­ры уку йор­ты­гыз­ны юк­ка чы­га­ру ди­гән сүз тү­гел. Дө­рес аң­ла­гыз! “Лик­ви­да­ци­я” ул...— дип, бе­раз саф­са­та ко­рып, ә ан­на­ры әйт­кән­нә­ре­нә үзен дә ышан­ды­рыр­га те­ләп та­гын да “аң­ла­та” баш­ла­ды. Мө­га­ен, хик­мә­ти Хо­да, фи­ло­лог-тел­че­ләр кар­шын­да утыр­га­нын исәп­кә алыр­лы­гы юк иде.— Сту­дент­ла­ры­гыз, укы­ту­чы­ла­ры­гыз да ка­ла, ба­ры тик һәм­мә­гез дә пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты ка­ра­ма­гы­на кү­чә. Бө­те­не­гез­не дә эш­кә ур­наш­ты­рып бе­те­рер­без. Уни­вер­си­тет­та бул­ма­са, баш­ка уку йорт­ла­ры да бар...

Аның мәк­тәп-гим­на­зи­я­ләр­не күз­дә то­туы аң­ла­шы­ла иде. Хә­ер, мө­гал­лим-мө­гал­ли­мә­гә алар­ның кай­сын­да эш­лә­сә дә бу­ла: ба­ры­бер укы­та­сы да укы­та­сы.

V

Сүз­не пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­то­ры ал­ды. Ми­нистр Ра­фис әфән­де­нең та­вы­шы бәр­хет иде, чәч­лә­ре — чем ка­ра­лар, хәт­та бөд­рә­лә­неб­рәк тә то­ра­лар, гәү­дә­се, төс-кы­я­фә­те дә ки­леш­ле. Тик ме­нә сүз­лә­рен­дә ге­нә кү­ңел­гә ятыш­лы мәгъ­нә аз та­был­ды. Ха­лык бит ул, әй­тел­гә­нең ту­ры бул­сын, әм­ма их­лас­тан сөй­лә­гән­не яра­та, ял­ган­ны ка­бул ит­ми. Ә ме­нә пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­то­ры, ки­леш­сез шак­мак­лы йө­зе­нә бу­яш­ты­ры­лып ку­ел­ган сы­ман той­гы кал­ды­ру­чы сы­ек чәч­лә­ре бе­лән ха­лык кү­ңе­лен яу­лап алал­ма­сын бе­леп­тер, сү­зен ту­ры­дан алып кит­те. Ул шу­шы ку­шы­лу тех­но­ло­ги­я­се­нең ин­де уй­лап ку­ел­ган­лы­гын һәм ба­ры шул юл бе­лән ге­нә эш­не алып ба­ра­ча­гын яшер­мә­де. Аның сы­ек һәм неч­кә яң­гы­раш­лы сүз­ләр­не яра­туы си­зе­лә, әйт­кән­нә­ре: “Яз­мы­шы­гыз хәл ител­гән, буй­сы­ны­гыз да шө­кер ите­гез!”— ди­гән­не аң­ла­та иде. Без­нең инс­ти­тут­ка дип тө­зе­тел­гән зур, ко­лон­на­лы мә­һа­бәт би­на­ны да пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты­на тап­шы­рып өл­гер­гән­нәр, фәр­ман да Ка­зан­да әзер­лән­мә­гән, Мәс­кәү­дән тө­ше­рел­гән. Ә алар, ху­җа­лар, без­не ха­рап бу­лу­дан гы­на сак­лап ка­лыр­га те­ли­ләр, һич бор­чы­ла­сы юк, имеш. Ме­нә бит хик­мәт нәр­сә­дә икән!

Инс­ти­тут­ның укы­ту­чы­ла­ры кү­ңе­лен, шу­шы сүз­ләр­не ишет­кәч, сө­е­неч ну­ры бал­кы­тыр­га ти­еш иде. Алар бит хә­зер зур уни­вер­си­тет­та укы­та­чак­лар. Ях­шы би­на­лар, олы кол­лек­тив — бо­лар Та­тар дәү­ләт гу­ма­ни­тар инс­ти­ту­ты­на тә­те­мә­де, ә алар­да — бар. 130 ел­лык та­ри­хы гы­на нәр­сә ул уни­вер­си­тет­ның?

Та­тар­ны зур ха­лык, бө­ек мил­ләт, ди­ләр. Шу­лай­дыр да бәл­ки. Әм­ма ул ча­ба­та­сын түр­гә элү­че дә әле, ягъ­ни үз йө­зе­нә үзе “тө­ке­рү­че”, әл­лә кем! Әйе, ки­ле­шәм, мон­дый эш­не ба­ры тик көч­ле ха­лык­лар гы­на баш­ка­ра ала, әгәр дә юләр­лек­лә­ре җит­сә.

Ин­де сүз җы­е­лыш әһе­ле­нең үзе­нә кү­че­рел­де. Рек­то­ра­ты­быз ал­дан ук хәс­тә­рен кү­реп куй­ган, со­рау­лык­лар укы­ту­чы­ла­ры­быз­га та­ра­тыл­ган, әм­ма алар­ны ми­нистр­га яки пе­да­го­гия уни­вер­си­те­ты рек­то­ры­на би­рү-бир­мәү һәм текст­та языл­ган­нар­ны үз­гәр­тү-үз­гәрт­мәү һәр­кем­нең үз те­лә­ген­дә кал­ды­рыл­ган.

Ме­нә кай­чан кем­нең кем бу­луы аң­ла­шы­ла баш­лый. Дөнья кур­как­лар­га һәм ба­тыр­лар­га, ах­мак­лар­га һәм акыл­лы баш­лар­га гы­на бү­лен­ми әле ул. Ан­да куш­тан­нар һәм ту­ры сүз­ле­ләр дә бар. Акыл­лы баш­лар со­рау­ла­ры­на җа­вап­лар­ны та­бу­ны хуш күр­сә, кур­как­лар җир­гә се­ңеп, куш­тан­нар “тә­лин­кә­лә­ре­нә” ябыш­ты­лар. Бо­ла­ры­на ки­лә­чәк тор­мыш бә­хет ко­я­шы­ның йө­зен ачар­га вәгъ­дә ит­те. Кол­лек­тив кар­шын­да тү­рә­ләр­гә ачык­тан-ачык тә­лин­кә тот­ма­са­лар да ярар иде. Кем­нәр бит әле, үз­лә­рен тәр­би­я­ле са­нау­чы, әл­лә кем бул­мак­та җан ат­кан го­ла­мә­лә­ре­без! Ме­нә кай­чан ан­дый­лар чир­кан­ды­ра. Ә ара­да дө­рес ке­ше­ләр дә бу­лыр­га ти­еш, югый­сә! Бу­лыр­га ти­еш!

Эһ син, тор­мыш диң­ге­зе! Төр­ле дул­кын­нар эче­нә таш­ла­дың, әй­лән­де­реп кап­ла­ган чак­ла­рың да бул­ды. Ярый әле исән кал­дыр­ган­сың, ярый әле яшәү кө­че югал­ма­ган!

— Сез мон­да, инс­ти­тут­ны “лик­ви­ди­ро­вать” итү — аны юк­ка чы­га­ру тү­гел дип бел­де­рә­сез. Әйе, бу — дө­рес сүз, бер инс­ти­тут­ны гы­на тү­гел, бәл­ки та­тар­ның мә­га­риф сис­те­ма­сын юк­ка чы­га­ру, аны ва­ту, җи­ме­рү эшен баш­лау. Мо­ны аң­лы рә­веш­тә баш­ка­ра тор­ган­сыз­дыр, югый­сә, аң­сыз­лык бе­лән икән, ахы­ры ни­чек, нәр­сә­ләр бе­лән бе­тә­сен әй­түе кы­ен...

— Мин — язу­чы ке­ше. Язу­чы ип­тәш­лә­ре­мә, уку­чы­ла­ры­ма, бу хак­та дө­ре­сен со­ра­са­лар, нәр­сә дип җа­вап би­рер­мен? Та­тар үзе­нең мә­га­риф сис­те­ма­сын үзе җи­мер­де ди­яр­мен­ме?

— Сез, ми­нистр әфән­де, рес­пуб­ли­ка­быз­дан чит­кә чык­кан­да, эш­лек­ле кү­ре­нү­е­гез өчен­дер ин­де, ан­да­гы та­тар мә­га­ри­фен тор­гы­зу­га, үс­те­рү­гә ку­лы­гыз­дан кил­гән­чә яр­дәм итәр­гә вәгъ­дә­ләр кы­лып йө­ри­сез. Ме­нә күп­тән тү­гел ге­нә Та­бул­да бул­ды­гыз, ан­да­гы пе­да­го­гия инс­ти­ту­тын­да бо­рын­гы та­тар ки­тап­ла­рын, яз­ма­ла­рын, та­ри­хын бар­лау һәм өй­рә­нү эше­нең ки­рәк­ле­ген ку­әт­ләп текс­то­ло­гия ла­бо­ра­то­ри­я­се ачу­ны һәм аңар­га ак­ча­ла­та яр­дәм итә­чә­ге­гез­не бел­дер­де­гез. Эше­гез сүз­дә ге­нә кал­мас­тыр! Әм­ма сез­не ни­чек аң­лар­га? Чит­тә йөр­гә­не­гез­дә мил­ли мә­га­риф өчен җан ату­чы, ә үзе­без­дә мил­ли мә­га­риф ага­чы­ның та­мы­ры­на бал­та ча­бу­чы дип­ме?..

Ми­нистр әфән­де­без түз­мә­де, чы­гы­шым­ны бүл­дер­де:

— Ми­нем кем икән­ле­гем­не бел­ми­чә сөй­ли­сез!

— Бел­мим­дер... Әм­ма эш­лә­ре­гез? Мин, та­тар язу­чы­сы бу­ла­рак, бү­тән язу­чы­ла­ры­быз­га, мил­ли инс­ти­тут­ны яп­ты­ру­ы­гыз ха­кын­да со­ра­са­лар, нәр­сә дип әй­тер­мен?

Шу­шы ка­дәр дә бер­кат­лы бу­лу­ым өчен хә­зер га­фу үте­нер­гә ти­еш­мен, чөн­ки бу мәсь­ә­лә бе­рәр та­тар язу­чы­сын бор­чу­га сал­ды­мы икән? Юк бу­лыр­га ки­рәк. Хәт­та га­лим-го­ла­мә­сен, жур­на­лист­ла­рын да ба­ры тик сө­ен­дер­де ге­нә бу­гай. Әл­лә хәй­ран ит­те­реп, бө­тен­ләй тел­сез кал­дыр­ды­мы?

VI

Җы­е­лыш авыр но­та­лар­да тә­мам­лан­ды. Та­тар, үзе­нең яз­мы­шы ая­ныч бу­лу сә­бәп­ле, бу юлы да бер­ни эш­ли ал­ма­я­ча­гын аң­ла­ды. Аның бә­хе­те юк иде, ә бә­хет­сез ха­лык­ның их­ты­я­ры да юк, ди­мәк, үз те­лә­ген­чә эш итү кө­че...

XVII га­сыр­дан XX йөз баш­ла­ры­на­ча та­тар хал­кы­на мил­ли мә­га­риф сис­те­ма­сы үзен һә­ла­кәт­тән сак­лап кал­ды­ру­чы көч, хәт­та те­рәк сый­фа­тын­да да ки­рәк бул­ган. Мәк­тәп-мәд­рә­сә­се өчен ил бер ге­нә ти­ен ак­ча­сын тот­ма­са да, ха­лык ба­ры­бер җа­ен тап­кан, са­да­ка тәр­ти­бен ал­га чы­га­рып, үз мә­га­риф сис­те­ма­сын сак­лап кал­ган. Мә­га­риф ул мил­ли мәр­тә­бә дә бит әле.

Ин­де хәл­ләр үз­гәр­де. Мил­ли мә­га­риф­сез кал­ды­ру та­тар­ны баш­ка төр­ле вак ха­лык­лар бе­лән бер­гә юк­ка чы­га­ру өчен күп­ләр­гә отыш­лы юл ке­бек то­е­ла. Әм­ма хик­мәт шун­да ки, кем­гә-кем­гә, әм­ма та­тар­га на­дан бу­лыр­га яра­мый, чөн­ки аның ул ва­кыт­та үз та­би­га­те уя­на­чак. Ә та­тар та­би­га­те­нең нин­ди­ле­ге та­рих­лар­га языл­ган! Ил то­ту­чы ха­лык бел­ми ми­кән­ни, әгәр дә үзен юк­ка чы­га­ра­сы кил­сә, иң әү­вәл та­тар­ны мил­ли мә­га­риф­сез кал­ды­рыр­га ки­рәк икән­ле­ген? Та­тар­ны мәгъ­ри­фәт­сез ит­сә­ләр, ил­дә хик­мәт­ләр бу­ла­чак икән әле, бу­ла­чак!

Бү­ген­ге ваз­гы­ять шун­дый, дөнь­я­лар­ның ба­ры­шы мо­ны вәгъ­дә итә. Мил­ли мә­га­риф­сез кал­ган ха­лык­лар­ зол­мәт­кә, ка­раң­гы­лык­ка чу­ма­лар. Алар кыр­гый хәл­лә­ре­нә кай­та­лар. Кем-кем, әм­ма та­тар кыр­гый­лан­са, аның ни­ләр кы­лан­ды­ра­ча­гын фа­раз итүе бер дә авыр тү­гел. Бәл­ки мил­лә­те­без “ху­җа­ла­ры” шу­ны те­ли­ләр­дер, ха­лык­ның дөнь­ялык­ны әй­лән­де­реп кап­лау­ла­рын ди­гә­нем?

Ә шу­лай да, бәл­ки бу бу­ла­чак уни­вер­си­тет­ның ки­лә­чә­ге зур­дыр, мо­ны аң­ла­мыйм гы­на­дыр? Ту­ма­ган тай­ның би­лен сын­ды­рыр­га ма­таш­мыйм­мы?

Уй­лар һәм­мә­без­дә дә ди­яр­лек кар­шы­лык­лы бул­ды­лар. Җәй­ге ял­га чы­гып кит­кән­дә шу­шы­лай кү­ңел­сез та­ра­лы­шу хә­ер­сез­лек бил­ге­се ин­де ул. “Хәс­рәт эчен­дә, уй­да мин”,— ди­яр­сең шул. Һай Габ­дул­ла әфән­де Ту­ка­ев, биг­рәк­ләр дә ила­һи ша­гыйрь бул­ган­сың үзең, та­тар бәгъ­рен­дә нин­ди бу­ран­нар, зил­зи­лә­ләр кай­нар­ла­на­сын әл­лә кай­лар­дан бе­леп тор­ган­сың!

VII

Җәй авыр уз­ды. Югый­сә үзем­нең да­чам­да гы­на ял ит­тем. Тө­зе­леш бе­лән шө­гыль­лән­дем. Әм­ма кү­ңел­гә җы­ел­ган бор­чу­лар, тук­тау­сыз уй­ла­ну­лар һәм үз ал­ды­ма ку­еп, чи­шәр­гә ты­ры­шып ка­ра­ган мәсь­ә­лә­ләр, җа­вап­лар эз­лә­теп ап­ты­рат­кан со­рау­ла­рым­ның җа­вап­сыз ка­лу­ла­ры җан­ны из­де. Ара­лаш­кан га­лим-го­ла­мә­ләр­гә ыша­ны­чым бе­тә бар­ды. Гү­я­ки бө­тен дөнь­я­лык та ми­нем ке­бек со­рау­лар һәм бор­чы­лу­лар эче­нә чум­ган ке­бек иде.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: