Хи­кәя-памф­лет 30 страница

Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның сә­я­си план­да неч­кә­ләп үл­чә­нел­гән “фән­ни фа­раз­ла­ры” бик тә ак­ту­аль бу­лып чык­ты­лар. Кан­ди­дат­лык дис­сер­та­ци­я­сен як­ла­ган ча­гын­да ук гыйль­ми со­вет аңа шу­шы те­ма­ны док­тор­лык итеп үс­те­рер­гә тәкъ­дим ит­те. Эш­не чит­кә алып куй­мый­ча, ике ел эчен­дә баш­ка­рып та чы­гар­га мөм­кин иде. Хә­лил Хә­сә­но­вич нәкъ шу­лай эш­лә­де дә. Бу ва­кыт­та ул та­гын да ага­сы Аб­дул­ла Аб­дул­ло­вич­ның һәм­мә нәр­сә­не өс­тән кү­реп, ки­рә­ген­дә эне­се­нә фа­тый­ха би­реп, юлын ар­чып то­ру­ын аң­лап ал­ды. Мө­га­ен Хо­дай тә­га­лә ди­гән­нә­ре­нең чын­лык­та шу­шын­дый ке­ше бу­лыр­га ти­еш икә­нен дә той­ган­дыр?

Хә­лил Хә­сә­но­вич бо­лай уй­лау­ның дәһ­ри­лек һәм шай­тан­лык икән­ле­ген кү­ңе­ле­нә дә ки­тер­мә­де. Аб­дул­ла Аб­дул­ло­вич бе­лән бер­гә фо­то­га тө­шеп, аны ди­вар зур­лы­гын­да эш­лә­теп, зал бүл­мә­се­нә эл­де­реп кую те­лә­ге дә ту­ды. Бу фи­ке­ре бе­лән исә ша­шы­ныр дә­рә­җә­дә бә­хет­ле иде. Әм­ма ан­дый фо­то­ны эш­лә­тә ал­ма­вы гы­на шу­шы те­лә­ген бе­раз­га сүн­де­реп тор­ды.

III

Рек­тор­лык­ка га­ри­за бир­гән ке­ше­ләр­дән биг­рәк тә өче­се Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның ачу­ын ки­тер­де. Аның бе­рен­че­се әл­бәт­тә ха­тын-кыз за­тын­нан, фи­кер­дә­ше ке­бек то­е­лу­чы­лар­дан иде.

Шу­шы Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­га соң­гы өч ел эчен­дә Хә­лил Хә­сә­но­вич ни­чек­ләр ге­нә яр­дәм ит­мә­де югый­сә. Ту­ган-ту­ма­ча­ла­рын да ях­шы бе­лә аның, хәт­та алар­ны якын да кү­рә иде. Ә ул, ме­нә бит ни­чек, үзен өс­тен­нәр­дән са­нап йөр­гән икән. Аңа Хә­лил Хә­сә­нов­ның фа­куль­тет оеш­ты­рыр­га яр­дәм итү­ен оныт­кан ул. Дан­лык­лы де­кан, имеш. Кем ар­ка­сын­да? Уни­вер­си­тет­та шу­шын­дый ук фа­куль­тет бар иде бит ин­де. Иш яны­на куш бул­сын, шу­лай ки­рәк дип кем дә­лил­ли ал­ды гыйль­ми со­вет­та? Хә­лил Хә­сә­но­вич! Ә Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на тук­тау­сыз үз ке­ше­лә­рен­нән дә, га­лим-го­ла­мә­лә­рен­нән дә, фа­куль­те­ты­ның иге­зә­ген­нән дә зар­лан­ды, хәт­та күп­ләр­не ком­пе­тент­сыз­лык­та да га­еп­лә­де. Аның фи­ке­ре бе­лән ки­леш­ми мөм­кин тү­гел иде, аны­сы. Сөй­лә­шә дә, зар­ла­на да, үз сә­я­сә­те­нә баш­ка­лар­ны ияр­тә дә бе­лә! Кур­кы­ныч ке­ше!

Дө­рес, Хә­лил Хә­сә­но­вич ме­нә дүр­тен­че елын рек­тор­ның бе­рен­че урын­ба­са­ры сый­фа­тын­да эш­лә­сә дә, дә­рә­җә­се­нең де­кан­нар кар­шын­да шик­ле икән­ле­ген ях­шы той­ды, әм­ма бу хә­ле бе­лән бер дә ки­ле­шер­гә те­лә­мә­де. Шун­лык­тан Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на аңа та­я­ны­чы ке­бек то­е­ла, бик тә үз ке­ше сы­ман бул­ды. Фа­куль­те­ты ое­шу да Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның күз ал­дын­да бар­ды. Укы­ту­чы­ла­ры бар­ча кол­лек­тив­ла­ры бе­лән ул де­кан­ны сөй­ми иде­ләр. Әм­ма ха­ным үзен бик тә га­ли­мә сый­фа­тын­да күр­сә­тә бел­де. Док­лад­лар­ны ос­та итеп укый, оеш­ты­ра ал­ды. Рек­то­рат уты­рыш­ла­рын­да Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­га ыша­ныч баг­ла­ныл­ды. Ул һәр­да­им юга­ры­лар­ның фи­ке­рен кү­рә­лә­тә яла­гай­лык бе­лән як­лап, туг­ры хез­мә­тен күр­сә­тер­гә һәм бу юл­да җа­нын фи­да кы­лыр­га да те­ләк бел­де­реп чы­гыш­лар яса­ды. Җи­тәк­че­лек­кә та­я­ныч өчен мон­дый зат­лар ки­рәк, ан­дый­лар нык­лы һәм ыша­ныч­лы то­е­ла иде­ләр. Сүз­лә­ре­нең тө­че­ле­ген си­зен­де­ләр, әм­ма кү­ңел­лә­рен бик тә хуш тот­ты­лар.

Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на әл­бәт­тә фән­дә ба­ры тик фи­кер­че­ләр рә­те­нә якын кил­гә­не, аның да сүз һәм га­мәл­дә бер­гә­лек­не тәэ­мин итә алу­чы­ла­рын­нан бул­ды. Ту­ган тел аша чит тел­не өй­рә­нү ха­кын­да яз­ган һәм як­ла­ган дис­сер­та­ци­я­лә­ре асыл­да бер тел­гә икен­че тел­не янә­шә ку­ю­дан һәм бо­лай да сүз­лек­ләр­дән аң­ла­шы­лып, күз­гә бә­реп тор­ган “ур­так­лык­лар­ны” бә­ян итеп чы­гу­дан гый­ба­рәт икән­ле­ген Хә­лил Хә­сә­но­вич ях­шы бе­лә. Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на, та­тар авы­лы ба­ла­сы исә дә, ту­ган те­лен­дә ха­та­лы һәм авыр­лык бе­лән сөй­лә­шә. Рус­ча­сы да ясал­ма җөм­лә­ләр­не әй­тү­дән уз­ма­ган бу­лу бер хәл, әм­ма, фи­ке­ре юк­лык­ны да той­мый­ча, яңа фи­кер әйт­кән­дәй үзен то­та алуы кы­зык­лы. Хә­лил Хә­сә­но­вич аны яла­гай­лы­гы, куш­тан­лы­гы, уни­вер­си­тет­та яки фа­куль­те­тын­да чы­га бар­ган шылт ит­кән аваз­ны да ки­те­реп җит­ке­рер­гә ты­рыш­кан­лы­гы өчен сөй­де, якын ит­те. Әм­ма бо­лар­ның ахы­ры ка­ра елан­ны­кы ке­бек ас­тыр­тын га­мәл алып ба­рыл­ган рә­веш­чә ки­леп чы­га­сын ба­шы­на да ки­тер­мә­де.

— Хай­ван!— ди­де ул, үз ал­ды­на аны ачу­ла­нып.— Ме­нә бит ни­чек, ме­нә бит ниш­ли! Чын йө­зен яше­реп йөр­гән. Кем­ле­ген күр­сәт­те­ме?

Хә­лил Хә­сә­но­вич “үз ку­е­нын­да” ка­ра елан си­мер­теп ят­кан­лы­гын аң­ла­гач, ин­де ке­ше­ләр­не та­ный бел­мә­вен дә тө­ше­нер­гә ти­еш иде. Әм­ма аның аңын­да та­нып-бе­лү­гә ом­ты­лы­шы юк, фи­кер ге­нә туа ала. Һәм ул фи­кер бу юлы да көт­тер­ми кил­де: “Ха­ным­га ки­рә­ген­чә акыл би­рер­гә! Уры­ны­на утыр­тыр­га!”

Акыл би­рү ди­мәк­тән, Хә­лил Хә­сә­но­вич ке­ше­ләр­нең көй­мә­лә­рен ком­га те­рә­теп кал­ды­рыр­га яра­та. Мон­дый ма­һир­лык бе­лән әл­лә ни­ләр эш­ләр­гә мөм­кин. Инт­ри­га бу­ран­на­рын ку­ба­рып, Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ның җил­кән­нә­рен ки­е­рел­де­рер­гә, аны те­ләк­лә­рен­дә аш­кын­ды­рыр­га, ә ан­на­ры көй­мә­сен таш кы­я­га ил­теп сы­ла­тыр­га бу­ла. Тик мо­ның өчен ва­кыт, бер­ни­ка­дәр көч са­рыф ите­лә­чәк. Җи­ңел­рәк баш­ка төр­ле юл­ла­ры да бар­дыр, бил­ге­ле. Аң­ла­шу, мә­сә­лән. Хә­лил Хә­сә­но­вич мо­ны­сын үзен­чә бә­я­ләп, хы­я­лы мөм­кин­лек бир­гән­чә күз ал­ды­на да ки­те­рер­гә өл­гер­де. Нәкъ шу­лай эш­ләр­гә ит­те. Аң­ла­шу­ны ул үз фи­ке­рен та­ләп рә­ве­шен­дә бел­де­рү бу­ла­рак ха­ным­га әй­тү дип бел­де.

Тө­не авыр һәм кү­ңел­сез үт­те. Ха­ты­ны аның кә­еф­сез­ле­ген ча­ма­ла­ган икән. Га­зиз­ләр­дән дә га­зи­зе, бө­ек­ләр­дән дә бө­е­ге, карт те­кә офи­цер­лар са­фын­нан төш­кән, яз­мыш бә­хе­те ар­ка­сын­да Та­тарс­тан һәм Рә­сәй де­пу­тат­ла­ры рә­те­нә кат-кат сай­лан­ган, ки­рә­ген­дә мил­ләт­че, те­лә­гә­нен­дә как­ша­мас бер­дәм ил­нең аю­ы­на әй­лә­нә алу­чы сө­ек­ле әт­кә­се дә ул кич­не кы­зы­на шал­ты­рат­ма­ды. Әм­ма ул ка­дер­ле кия­ү­лә­ре Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның кә­е­фе юк­лы­гы ха­кын­да бе­лә, аңа, ка­е­на­та­га, бу хә­бәр­не бөр­тек кы­зы Фә­ри­дә Бар­сов­на бәй­нә-бәй­нә җит­ке­рер­гә өл­гер­гән иде. Мо­ны ире дә ише­теп тор­ды. Үзе баш­лап сүз әй­тер­гә ул әле­гә әзер тү­гел иде. Фә­ри­дә Бар­сов­на, Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның ха­ты­ны, куе ка­ра чәч­ле, чан­дыр гәү­дә­ле, шак­тый мә­һа­бәт һәм кы­лыч бо­рын­лы ха­ным һәр­да­им ке­ше ха­кын та­ну­да һәм ае­ра бе­лү­дә га­җә­еп тә ма­һир зат­лар­ның бер­се бу­лыр­га ти­еш итеп тәр­би­я­лән­де. Ул әти­се­нә ия­реп йөр­гән, һәр­төр­ле хәр­би үзәк­ләр­дә яшәр­гә һәм чы­ны­гыр­га мәҗ­бүр ител­гән ба­ла ча­гын са­гын­мый иде. Ә мил­лә­тен сөю хи­се көч­ле, ул аны яше­рә ал­ма­ды, бу өл­кә­дә исә ял­ган да, чын­лык та ба­рын бел­ми. Аны кай­да бар­са­лар да һа­ман шул та­тар­лык­та га­еп­лә­де­ләр. Мон­дый ким­се­те­лү­ләр көч­сез җан­нар­да мил­лә­те­нә ка­ра­та тис­кә­ре той­гы­лар ту­дыр­са, аңар­да, ки­ре­сен­чә, уңай­га та­ба этәр­геч ке­нә иде. Әти­се Барс Сәй­фи­ев үзе­нең бар­ча уңыш­сыз­лык­ла­рын та­тар­ны урыс­ның ярат­ма­вын­нан күр­де. Сай фи­кер­ле, хез­мәт­кә аек ка­ра­мау­чы офи­цер­лар­ның да җи­ңел ге­нә үсүе, дә­рә­җә алу­ла­ры кү­ңе­лен­дә га­дел­сез­лек той­гы­ла­ры уя­та тор­ды. Урыс илен­дә ба­ры тик урыс ке­ше­се­нең ге­нә өл­кән офи­цер бу­лыр­га ха­кын тәк­рар­лау­чы ка­нун­нар кә­газь­гә тү­гел, кү­ңел төп­лә­ре­нә сыр­лап языл­ган сы­ман иде. Барс Сәй­фи­ев­ның мо­ңа ба­ры тик ачу гы­на ки­лә тор­ды, әм­ма га­дәт­ләр­не үз­гәр­тү мөм­кин тү­гел­дер сы­ман иде. Хез­мә­те шу­лай ба­ра бир­де, Фә­ри­дә Бар­сов­на шул шарт­лар­да үс­те, ка­нат чы­гар­ды. Мил­лә­те­нә ка­ра­та мә­хәб­бә­те тер­нәк­лә­неп чә­чәк ата тор­ды. Җит­ди­ле­ге һәм кис­кен­ле­ге аның кы­я­фә­те­нә бөр­кет­лек өс­тә­де. Хә­ер, ул бо­лай да төс-бит­тә та­би­га­те бе­лән шун­дый сый­фат­лык иде. Ире Хә­лил Хә­сә­но­вич кы­тай йөз­ле, хәй­лә­кәр хо­лык­лы, карь­е­ра сө­ю­чән бу­лып чык­ты. Бөр­кет­ләр кы­я­га оя­лый­лар. Хә­лил дә кыз­ны шу­шын­дый бу­луы бе­лән үзе­нә ка­рат­кан­дыр әле? Егет ча­гын­да ук ул аны га­зиз әт­кә­се Барс әфән­де­гә ох­шат­ты, кы­я­фә­те бе­лән тү­гел, нин­ди­дер кис­кен­ле­ге, фи­кер­гә ябы­шыр­га яра­туы, ки­ре­ле­ге бе­лән­ме ох­шаш иде­ләр алар. Ир ке­ше, Фә­ри­дә ха­ным­ның фа­ра­зын­ча, нәкъ ме­нә шу­шын­дый сый­фат­лар­га ия бу­лыр­га ти­еш иде: дә­рә­җә сөй­сен, юга­ры­га ом­тыл­сын, нин­ди ге­нә га­мәл кыл­са да, әү­вә­ле га­и­лә­се­нә һәм мил­лә­те­нә фай­да өчен ты­рыш­сын.

Мил­ләт мән­фә­га­те асыл­да куп­шы буяу ке­бек Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның те­ле­нә бу­ял­ган хәл­дә яшә­де. Ул аны ки­рә­ген­дә бал, ки­рә­ген­дә тоз итеп өс­тәр­гә мөм­кин­лек би­рү­ен бе­леп фай­да­лан­ды, биг­рәк тә кем­не дә бул­са ким­се­тер­лек, биг­рәк тә га­зиз урыс­ны җә­фа­лар­лык итеп сөй­лә­мәс­кә ты­рыш­ты. Әм­ма сүз су­ын мил­ләт те­гер­мә­не фай­да­сы­на да­и­ми коя тор­ды. Мо­ны аңар­дан ба­ба­сы Барс Сәй­фи­ев та­ләп ит­те, ки­рә­ген­дә хәт­та өй­рәт­кә­ләп тә ал­ды. Хә­ер, мил­ләт­кә мә­хәб­бәт ор­лык­ла­ры аңа ка­дәр үк кү­ңе­ле­нә са­лы­нып ку­ел­ган бул­ган­дыр, мө­га­ен! Югый­сә бу мил­ли мән­фә­гать сә­я­сә­те­нә тиз ге­нә би­ре­шеп тә кит­мәс иде. Хә­ер, за­ма­на­сы да баш­ка төр­ле әле аның хә­зер — мил­ләт­че­лек чо­ры. Баш­ка төр­ле дә­вер бул­са, Хә­лил Хә­сә­но­вич бү­тән­чә­рәк итеп сөй­лә­шер, баш­ка­ча төс­тә­ге бит­лек ки­яр иде.

Тор­мыш ул — те­атр уе­ны, ди­ләр­ме? Ке­ше­ләр шун­да төр­ле роль­ләр­не баш­ка­ра­лар. Һәр­кем төп роль­гә ом­ты­ла. Уй­ный бел­дең­ме — син аңа ла­ек­лы!

Хә­лил Хә­сә­но­вич шу­шы­лай дип уй­лар­га яра­та иде. Аңа бу фи­ке­ре рә­хәт­лек би­рә, карь­е­рист­лык хи­сен ак­лый, ом­ты­лыш­ла­ры­на яңа­дан-яңа көч һәм дәрт өс­ти. Ар­тист­ка нин­ди роль ти­сә, ул шу­ны баш­ка­ра, бил­ге­ле. Әм­ма Хә­лил Хә­сә­но­вич бир­гән­не кө­теп ята ал­мый. Ул хә­рә­кәт ке­ше­се. Бу тор­мыш те­ат­ры­ның да әл­бәт­тә ре­жис­се­ры һәм дра­ма­тур­гы бар­дыр? Баш­ка­ча мөм­кин дә тү­гел. Ал­ла­һы тә­га­лә һәм­мә нәр­сә­не, кү­ре­неш­ләр­не күз ал­дын­да то­тып бе­те­рә ала, ди­ләр. Ай-һай... Шу­лай ук ми­кән? Ә ни өчен ул ва­кыт­та бе­рәү­ләр­гә ху­җа бу­лу мәр­тә­бә­сен би­рә, икен­че­ләр­не аның куш­та­ны, өчен­че­ләр­не бән­дә­се итә?

Мо­ңа ка­дәр, Хә­лил Хә­сә­но­вич бик ях­шы бе­лә, ул үзе ху­җа бул­ган өл­кә­дә тор­мыш те­ат­ры­ның дра­ма­тур­гы бул­ды. Әм­ма ре­жис­сер­лык өс­тен­рәк икән шул. Ул үз­гәр­тү-яңар­ту, ва­кый­га­лар ба­ры­шы­ның эч­тә­ле­ген үзен­чә аң­ла­та алу сый­фа­ты­на ия. Әгәр дә рек­тор итеп сай­лан­са, Хә­лил Хә­сә­но­вич һич­шик­сез бу дил­бе­гә­не дә ку­лы­на ала­чак, үзе­не­кен дә бир­мә­я­чәк. Ә ко­ма­чау­лар­га, аны өле­шен­нән мәх­рүм кал­ды­рыр­га ты­ры­шу­чы­лар бар икән шул, берь­ю­лы си­гез ке­ше мин-мин­лек та­кы­я­сын ки­яр­гә өл­гер­гән­нәр.

Хә­лил Хә­сә­но­вич арыс­лан­га әве­ре­лер­гә җы­ен­ган мә­че ке­бек үз ал­ды­на аж­гы­рып ал­ды. Ан­на­ры кө­леп куй­ды. Шак­тый ямь­сез ки­леп чык­ты. Әле ярый өен­дә ча­гын­да бул­ды бу ха­лә­те. Күр­ше як бүл­мә­дән ха­ты­ны:

— Хә­лил, нәр­сә бул­ды, Хо­да­ем?— дип эн­дәш­те.

IV

Бу юлы Хә­лил Хә­сә­но­вич эш бүл­мә­се­нә ки­леп ке­рү­е­нә үк Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ны ча­кырт­ты. Ха­ным үз кем­ле­ген бе­леп һәм мәр­тә­бә бе­лән узып, аңа га­дәт­тә­ге се­ңер­сез ку­лын суз­ды. Хә­лил Хә­сә­но­вич элек­ләр­не зат­лы жан­тиль­мен­нар­ча ни­чә тап­кыр шу­шы кул ар­ка­сын үбеп ал­га­ла­ган ке­ше иде. Бү­ген наз күр­сәт­мә­де. Ярат­кан ире ко­ча­гын­нан мәх­рүм кал­ган га­и­лә­ле ха­тын­нар­ча Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на ты­ныч­сыз­лан­ды, ки­леп утыр­ган уры­нын­да си­кер­гә­лә­неп би­еп ал­ган­дай ит­те, ан­на­ры, йө­зе­нә та­ләп­чән, әм­ма кур­ку­лы ка­раш чы­гар­ды да:

— Нәр­сә бар иде, Хә­лил Хә­сә­но­вич?— дип со­ра­ды.

“Күп нәр­сә бар иде!”— ди­яр­гә те­лә­де про­рек­тор, ал­дан уй­лап куй­ган так­тик пла­нын ки­нәт ке­нә үз­гәр­тер­гә, дош­ман­лык бел­дер­ми­чә, усал­лы­гын сиз­дер­ми­чә ты­ныч эш итәр­гә бу­лып. Көч­не ар­тык күп са­рыф итәр­лек көн­дәш тү­гел иде аңа бу Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на. Мон­дый ке­ше­не чө­еп таш­лау әл­лә ни авыр­га да кил­мәс. Шу­лай да сак эш йөр­тү ти­еш­ле, чөн­ки ти­ле адәм ти­гә­нәк буе си­ке­рү­чән.

— Хез­мәт­ләр ни­чек ба­ра? Фа­куль­тет­та тор­мыш ни­чег­рәк?

Шу­шы со­рау­ла­ры ар­ка­сын­да Хә­лил Хә­сә­но­вич сүз­не ерак­тан әй­лән­де­реп ки­те­рү мә­шә­ка­те­нә чу­мар­га мәҗ­бүр иде. Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ның шун­да ук йө­зе үз­гәр­де, ул нур­ла­нып кит­те һәм га­дә­тен­чә мак­та­ныр­га ке­реш­те:

— Сес­сия баш­ла­нып ки­лә. За­чет­ла­рын сту­дент­ла­ры­быз “кой­рык­лар­сыз” би­реп ба­ра­лар. Үзе­гез дә бе­лә­сез, без­дә уку­чы­лар ты­рыш­лар, укы­ту­чы­лар да та­ләп­чән то­та­лар үз­лә­рен.

Аның мон­дый сүз­лә­рен элек­ләр­не Хә­лил Хә­сә­но­вич сә­гать­ләр бу­е­на тың­лап уты­рыр­га мөм­кин иде. Ялык­ты­ру­ла­ры бер хәл, ә ме­нә “күз­гә тө­тен җи­бә­рү­лә­ре” рә­хәт го­рур­лык хи­се ту­ды­ра ала. Мон­дый та­лант си­рәк­ләр­гә би­рел­гән. Әм­ма бү­ген сүз ба­шы бу тү­гел һәм бу­ла да ал­мый иде.

— Бы­ел аби­ту­ри­ент­лар­ны алу пла­ны уни­ке про­цент­ка кыс­ка­рыр­га то­ра, бе­лә­сез. Кай­бер ип­тәш­ләр­дә ике бер­төр­ле фа­куль­тет­ны бер­ләш­те­рү ки­рәк­ле­ге ха­кын­да фи­кер­ләр йө­ри.

Хә­лил Хә­сә­но­вич шу­шы урын­да сүз­лә­рен кырт кис­те. Бу аның га­дә­тен­дә бар. Әй­теп бе­тер­ми кал­ды­ру һәм ке­ше­гә кү­ңе­лен­дә­ген тү­геп са­лыр­га мөм­кин­лек кал­ды­ру­ны уңыш­лы ча­ра­лар­дан са­ный ул. Ка­ми­лә Хә­ки­мов­ны ни­чә тап­кыр шу­шы рә­веш­ле өр­кет­те, тел­сез кал­ды­ра ал­ды. Иге­зәк фа­куль­тет­лар­ның бер-бер­сен өнә­мәү­лә­ре, җит­мә­сә укы­ту­чы­ла­рын да ярат­мау­ла­ры инс­ти­тут кол­лек­ти­вы­на да ях­шы мәгъ­лүм. Биг­рәк тә Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ның үзен, аның кы­лан­чык­лы­гын, хәй­лә­кәр­ле­ген, куш­тан­лы­гын, бо­лар яны­на саф­са­та­чы “на­дан” бу­лу­ын да сөй­ми­ләр. Шу­шы сый­фат­ла­ры­на ка­ра­мас­тан, ха­ным­ның тук­тау­сыз үр­ләр­не яу­лый, бас­кан җи­рен ны­гы­та ба­руы элек­ке укы­ту­чы­ла­рын да шак­кат­ты­ра. Шу­ңа кү­рә аны сөя, үз итә ал­мый­лар. Бу хак­та Хә­лил Хә­сә­но­вич­ка да ни­чә тап­кыр әйт­кә­лә­де­ләр, әм­ма ул шу­шы мөр­тәт­не ки­лә­чәк кө­не ва­кый­га­ла­ры өчен сак­лап, рек­тор­лык­ка үр­мә­лә­гә­нен­дә те­рәк һәм та­я­ныч бу­лыр дип кү­зал­лап эш ит­кән иде. Ә ыша­ны­чы ак­лан­ма­ды. Ме­нә бит, га­ри­за би­рер­гә, көн­дәш­кә әве­ре­лер­гә өл­гер­гән. Җит­мә­сә көн дә ди­яр­лек, эш сә­га­те баш­ла­ныр­га өл­гер­ми, Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на аның ка­би­не­ты­на йө­ге­реп ке­реп җи­тә, юк йо­мы­шын бар итеп кай­на­шыр­га то­ты­на тор­ган иде. Хә­ер, соң­гы көн­нәр­дә дә шу­лай бул­ды. Ә ме­нә бу ат­на­да ха­ным бө­тен­ләй дә кү­рен­мә­де. Са­гын­ды­ра да баш­ла­ды тү­гел­ме? Ке­ше­гә кү­не­гә­сең бит аны, юга­лып тор­са — юк­сы­на­сың. Га­ри­за­сын да те­ге ат­на­да ук бир­гән бул­ган икән бит. Ни­гә так­ти­ка­сын үз­гәрт­мә­сен? Кем­нәр бе­лән­дер ки­ңә­шеп эш итә ин­де бу! Үз ке­ше­лә­ре бар, ки­ңәш­че­лә­ре, фи­кер­дәш­лә­ре...

Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на һа­ман да сөй­ли, авыл мәк­тәп­лә­рен­дә укы­ту өчен ях­шы бел­геч­ләр ки­рәк­ле­ге ха­кын­да саф­са­та ко­ра. Имеш, алар­ның фа­куль­те­ты авыл өчен, ту­ган тел ни­ге­зен­дә эш­ли, ә көн­дәш фа­куль­тет­ны бе­те­рү­че­ләр хәт­та шә­һәр мәк­тәп­лә­ре­нә дә бар­мый­лар, төр­ле шәх­си фир­ма­лар­га ур­на­ша­лар. Хә­лил Хә­сә­но­вич исә бу сүз­ләр­не аңар­дан мең кат ишет­кән һәм һәр­ва­кыт­та­гы­ча хә­зер дә дикъ­кать итеп тың­лап уты­ра бир­де. Га­дә­тен­чә ба­шы, ишет­кә­нен рас­лап, ва­кыт-ва­кыт сел­ке­неп ала. Ачуы кил­сә, пе­лә­ше тир­ләр иде. Юк! Йө­зен­дә­ге ка­лын се­ңер­лә­ре уй­нап алыр иде. Юк! Хә­лил Хә­сә­но­вич һа­ман да дикъ­кать итеп тың­лый, ки­ре ка­гып сүз әйт­ми, ашы­гу­дан­мы ба­ры “ә­йе” дип ал­га­лый. Әм­ма ха­ным­га ту­ры ка­рап: “Рек­тор бу­лу икән исә­бе­гез!”— ди­я­рәк әй­тер­гә кү­ңе­ле баз­мый.

Ул шун­да ике­се­нең дә үза­ра ох­шаш­лык­ла­рын то­еп ала. Мо­ңа ачуы ки­лә. Пе­лә­ше тир­ли баш­лый. Йөз се­ңер­лә­ре си­зе­лер­лек итеп би­е­шеп ку­я­лар. Һәм ул ин­де сү­зен бо­рып ала:

— Рек­тор­лык­ка кон­курс­та кат­на­шу­ы­гыз­ны те­ләп га­ри­за бир­гән­сез икән?— дип, ха­ным­га со­рау бе­лән те­кә­лә.

Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ның шү­рә­ле мө­ге­зе ке­бек ит­те­реп урал­ды­рып оч­лай­ты­ла мен­де­рел­гән чәч ясал­ма­сы шун­да гү­я­ки ише­леп-ши­ңеп тө­шә, озын­ча йө­зе та­гын да кил­бәт­сез­рәк итеп су­ы­ры­лып, авы­зы ачы­лып ка­ла. Де­кан ба­ры тик бе­раз­дан соң гы­на аңы­на ки­лә. Те­ле­нә өел­гән сүз­лә­рен йо­та ал­мый­ча, алар­га тон­чы­га һәм хәл­сез­лә­нә би­реп, бар кө­чен җы­яр­га бе­раз ва­кыт ки­тә, со­рау би­рә:

— Ка-кай-дан бел­де-ге-гез?

Бу кау­шау­мы, әл­лә кур­ку­мы?

Ха­ным сүз­лә­рен йо­та. Та­ма­гы­на ябы­шып тор­ган со­рау­ла­рын яңа­дан уз­ды­рып җи­бә­рү өчен­дер нә­зек һәм озын кул­ла­ры бе­лән күк­рә­ген кы­са. “Бә­хе­тем­не сы­нап ка­рар­га те­лә­дем!”— дип, эч­тән ге­нә аның өчен әй­теп куя Хә­лил Хә­сә­но­вич. Ха­ным да, аны ише­теп тор­ган­дай, нәкъ шул сүз­ләр­не әй­тә:

— Сез­не “бир­мә­гән­сез” ди­де­ләр дә... Бә­хе­тем­не сы­нап ка­рар­га бул­дым!

— Юк, мин га­ри­зам­ны бе­рен­че­ләр­дән бу­лып тап­шыр­дым!— дип, шун­да ук Хә­лил Хә­сә­но­вич авыр­лык һәм кат­гый­лык бе­лән әй­теп куя. Ан­на­ры, та­вы­шын йом­шар­та да:

— Бәл­ки ки­ре алыр­сыз?— ди­гән сүз­ләр бе­лән ел­мая.

Ха­ным җа­вап би­рер­гә ашык­мый. Үзе­нең уй­ла­ры­на ке­реп юга­ла. Рек­тор­лык­ка дәгъ­ва кы­лу­ын ал­дан уй­лап, кат­гый ни­ят бе­лән баш­ла­га­нын бу миз­гел­ләр­дә көн­дә­шен­нән яше­рә ал­мый­ча ап­ты­рый. Әм­ма Хә­лил Хә­сә­но­вич аңар­да ба­ры тик кы­ла­ну бил­ге­лә­ре ге­нә кү­рә. Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на­ны бе­лә-бел­гә­нен­нән бир­ле, ясал­ма ке­ше икән­ле­ген си­зен­ми кал­ган­лы­гы сә­бәп­ле, чын­лык­та ха­кый­кый йө­зе нин­ди­ле­ген та­ный ал­мый­ча ап­ты­рый. Шул ара­да ха­ным үзен кул­га алыр­га өл­ге­рә, чәч җы­ел­ма­сын­нан эш­лән­гән мө­ге­зе ка­бат үз хә­ле­нә ту­ра­еп бас­кан­дай бу­ла. Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на шун­да:

— Ярар, уй­лар­быз!— дип әй­теп куя.— Без дә кеч­ке­нә ке­ше тү­гел бит, Хә­лил Хә­сә­но­вич, де­кан­быз, гыйль­ми со­вет чле­ны, тел­ләр бел­ге­че, та­тар­ча­быз да, рус­ча­быз да ях­шы. Та­ныл­ган га­лим­без. Хез­мәт­лә­ре­без­не, күз ти­мә­сен, тфү-тфү, укый­лар, бе­лә­ләр, со­ра­тып ал­ды­ра­лар, кай­да бар­сак та хуп­лый­лар, мак­тый­лар. Зур эш­ләр баш­ка­ру­ы­быз­ны да әй­тә­ләр...

Кеч­ке­нә ге­нә төк­ле ту­ра­ның да,— аны кай­бер як­лар­да “вы­жан” дип тә атый­лар,— кот­лар­ны очы­рыр­лык зә­һәр та­выш чы­га­рып, фил ка­дәр­ле сый­фат­та күз­гә кү­ре­нү­ен той­га­ны­гыз бар­дыр? Мон­да да нәкъ шун­дый хәл­нең ки­леп чы­гуы Хә­лил Хә­сә­но­вич­ны ап­ты­раш­та кал­ды­ра. Уй­лап куй­мый да бул­мый: “ти­зәк­кә бас­ма — исе чы­гар!”

Сөй­лә­шү­нең мәгъ­нә­сез­ле­ге ке­ше­нең җа­нын тал­кый, бил­ге­ле. Ярый әле шун­да бе­рәр­се ки­леп чы­га да, су­га бат­кан­да са­лам­га ябыш­кан­дай итә­сең, аңар­га то­ты­ну җа­ен ка­рый­сың. Мө­га­ен Хо­дай тә­га­лә үзе­нең сө­ек­ле бән­дә­лә­ре­нә ан­дый яр­дәм­не мах­сус җи­бә­рә­дер? Хә­лил Хә­сә­но­вич та Ал­ла­һы­ның үз исем­ле­ген­дә икән! Ме­нә бит, ише­ген ша­кып, ита­гать бе­леп, мил­ли фа­куль­тет де­ка­ны җан-дус Хөр­мәт Са­фин ки­леп ке­реп ма­та­ша. Кул би­реп исән­лә­шә, җит­мә­сә:

— Ко­ма­чау­ла­ма­дым­мы?— дип со­рый.

Хә­лил Хә­сә­но­вич аңа олы хөр­мәт һәм як­ты якын­лык бе­лән җа­вап та би­рә:

— Уты­ры­гыз, утыр, Хөр­мәт Өмет­җа­но­вич!— ди.— Ва­кыт тар. Без сөй­ләш­тек, ки­ңәш­тек бу­гай, Ка­ми­лә Хә­ки­мов­на!

V

Рек­тор­лык­ка дәгъ­ва кы­лып га­ри­за бир­гән ке­ше­ләр­нең икен­че­се җит­меш яше­нә ки­леп җи­теп ма­та­шу­чы­лар­дан Хо­да­яр Хи­са­мо­вич иде. Го­ме­ре­нең яр­ты­сын­нан ар­ты­гын де­кан ва­зи­фа­сын­да уз­дыр­ган, сар­сып һәм риш­вәт­лек ба­зы­на ба­тып бет­кән бу агай­ның бү­ген-ир­тә­гә отс­тав­ка­га ки­тә­се бар югый­сә. Ә ул ме­нә нәр­сә эш­ли бит! Бу аны мак­тый тор­ган җит­ди адым тү­гел. Па­ра­но­йя ча­гы­лы­шы. Хә­лил Хә­сә­но­вич үзе, ке­ше­дә алт­мыш-алт­мыш биш яшь­лә­ре­нә җит­кән­дә па­ра­но­йя баш­лан­ма­са, мо­ны гай­ре та­би­гый хәл дип күз ал­ды­на ки­те­рү­че утыз җи­де яшь­лек күк­рәп тор­ган ир за­тын­нан ич­ма­са! Хо­да­яр Хи­са­мо­вич­ның ко­мы ко­е­ла баш­лау­га күп­тән үк тү­гел иде­ме соң? Хә­лил Хә­сә­но­вич­ның ишек тө­бен ул ни­чә­мә тап­кыр­лар гы­на тап­та­ма­ды: Усал да, ки­рә­ген­дә зә­һәр хәй­лә­кәр бу­ла ала тор­ган ми­шәр. Хә­ер, га­ри­за би­рү­че­ләр­нең һәм­мә­се шул то­кым­нан тү­гел­ләр­ме соң? Хә­лил Хә­сә­но­вич үзе дә!

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: