Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 39 страница

— Ка­быз ин­де, ми­нем дђ уты­рып йљ­ри­сем ки­лђ...

Ђм­ма дђ афђ­рин бу­лып чык­ты­лар њз­лђ­ре, ни­чђ кљн­нђр поч­мак­та оны­ты­лып тор­ган ма­ши­на­га ќан керт­те­лђр џђм, аныћ фа­ра­ла­рын-ут­ла­рын ян­ды­рып, идђн буй­лап чап­ты­рыр­га, ду ки­леп йљр­тер­гђ то­тын­ды­лар. Бу ка­дђр га­лђ­мђт­не мо­ћар­чы књр­гђн­нђ­ре бул­ма­ган­лык­тан, Һном ба­бай­ныћ да, Чи­берт­кђ­нећ дђ књз­лђ­ре маћ­гай­да иде. Ђ те­ге ах­мак­лар алар­га џич­бер игъ­ти­бар би­реп тор­ма­ды­лар, акы­рып-ба­кы­рып шау­ла­шу­да бул­ды­лар. Бђ­тђ­рђ­ен­дђ­ге бар­лык егђр­не сы­гып бе­тер­ми­чђ тук­та­ма­я­чак­ла­ры ачык иде.

Бо­лар­ныћ тђр­тип­сез­ле­ге йок­лап ят­кан Бу­лат­ны да уят­ты. Ул, књ­зен ачар-ач­мас:

— Нђр­сђ бу?— дип ап­ты­рап кал­ды.

Ђм­ма те­ге­лђр, аныћ та­вы­шын ише­тњ­гђ, ма­ши­на­ны сњн­де­реп, тиз­рәк ка­ра­ват ас­ты­на по­су ягын ка­ра­ды­лар.

— Ђ, бер­ни дђ юк икђн. Књ­зе­мђ ге­нђ књ­рен­гђн­дер...

Шу­шы сњз­лђ­рен ђй­тњ­гђ Бу­лат йок­лап та кит­те.

Те­ге­лђр, кач­кан урын­на­рын­нан чы­гып, ма­ши­на яны­на ка­бат якын­лаш­ты­лар. Ђм­ма бу юлы­ аны ка­бы­за ал­ма­ды­лар.

— Ђй, син­нђн бу­ла­мы­ни? Кая ђле њзем,— дип әй­тә-әй­тә, шун­да ук та­гын тарт­ка­ла­шыр­га џђм кыч­кы­ры­шыр­га то­тын­ды­лар.

Ђ­гђр бо­лар мон­да бер ге­нђ тљн­гђ яки көн­гә яшђп кал­са­лар да, бар нђр­сђ­нећ ас­тын љс­кђ ки­те­реп бе­те­рђ­чђк иде­лђр. Ка­ян кил­гђн­нђр икђн бу акыл­сыз баш­лар, бел­мђс­сећ? Бу­ла бит шун­дый­лар, ча­кы­рыл­ма­ган ку­нак ке­бек ки­лђ­лђр дђ ке­рђ­лђр. Ќит­мђ­сђ, та­выш-гау­га чы­га­рып, ке­ше­лђр­нећ ты­ныч­лы­гын ала­лар, ти­рђ-юнь­дђ­ге­лђр­гђ зы­ян са­ла­лар.

Ты­ры­ша тор­гач, те­лђк­лђ­ре­нђ иреш­те­лђр: ма­ши­на­ныћ бђ­тђ­рђ­ен тђ­мам утырт­ты­лар. Хђ­зер ин­де, књп­ме ты­рыш­са­лар да, ул ка­бын­ма­я­чак иде.

— Бул­дыр­дыћ!— дип те­ге ела­гы ри­за­сыз­лы­гын бел­де­рњ­гђ, икен­че­се аћа ќа­вап кай­та­рыр­га љл­гер­де:

— Нђр­сђ­не? Син њзећ бул­дыр­дыћ! Мин йљр­тђм, мин йљр­тђм, имеш. Мђ, йљр­теп ка­ра хђ­зер, рђ­хђт­лђн!..

Бу­сы бер дђ ал­да­тып то­рыр­лык тњ­гел икђн. Га­еп­не хђ­зер бњ­тђн­нәр­гђ ау­да­ра, ко­ла­гын да че­мет­ми, тел те­гер­мђ­нен эш­лђ­теп тђ куя, онын гы­на чы­гар­мый.

— Ват­кан­сыћ, ват­кач кы­на ми­ћа ау­да­ра­сыћ!

Әџђ, бу ела­гы њр­тђ­лђ дђ бе­лђ икђн.

— Ђйе шул, ват­тым, ђ син — тљ­зђт, бик бел­дек­ле бул­гач...

— Тљ­зђт­мим.

— Тљ­зђт­мђ, ми­ћа нђр­сђ, исем кит­те.

— Син ват­тыћ, син тљ­зђт...

— Нђр-сђ-ђ?..

— Кђ­ќђ бе­лђн кђ­бес­тђ.

Бо­лар та­гын дљ­бер-ша­тыр су­гы­шыр­га то­тын­ды­лар. Нђр­сђ­лђр­не­дер ват­ты­лар, из­де­лђр. Ан­нан соћ, кљ­тел­мђ­гђн­дђ тук­тап кал­ды­лар. Бњл­мђ­дђ рђ­хђт бер тын­лык ур­наш­ты. Мо­ћа ка­дђр ге­нђ ты­ныч­лык­ныћ ка­де­рен Һном ба­бай бе­лђн Чи­берт­кђ бел­мђ­гђн­нђр. Шау­ла­шу ке­ше­лђр­не ме­нђ ни­чек бор­чый, хђт­та књ­ћел­лђр­не дђ бо­за икђн.

Һ­ном ба­бай­ныћ ачу ку­ы­гы, тђ­мам ка­ба­рып, ин­де шарт­лый­сы бул­ган, ко­лак­ла­ры ты­нып кал­гач, та­ма­гын кэ­џем-кэ­џем кыр­га­лап, гљл тљ­бен­дђ­ге сирт­мђ та­га­нын­да­гы уры­нын йом­шарт­ты да, бис­мил­ла­сын ђй­теп, мен­де дђ ят­ты. Бе­раз­дан бо­ры­ны гыр-гыр ки­лер­гђ то­ты­на­чак ин­де аныћ, ма­тур тљш­лђр књ­реп, йо­кы ара­лаш наз­ла­нып ел­ма­я­чак, таћ бе­лђн уя­нып, ир­тђн­ге ко­яш нур­ла­рын­да ко­е­на­чак, юы­на­чак. Ан­нан соћ ућ ая­гын­да­гы ое­гын са­лып, кич­тђн шун­да яше­реп куй­ган ал­тын ак­ча­сын чы­га­ра­чак та бик озак­лап ка­ра­я­чак. Мон­дый ва­кыт­та аныћ ку­а­ны­чы књк­рђ­ге­нђ сый­мый, авы­зы кой­мак књр­гђн маэ­май­ны­кы тљс­ле ко­ла­гы­на­ча ќђ­е­лђ. Эџ, шђп тђ ба­бай ин­де њзе, ђ? Ђй­ттем бит, гыр­лый баш­лый дип, ыша­ныч­ны ак­ла­ды, рђх­мђт яу­гы­ры.

Сез ан­да, гљл тљ­бе­нђ ки­леп, йок­лап яту­чы Һном ба­бай­ны уя­та књр­мђ­гез, яра­мый. Оек­ба­шын сал­ды­рып, ал­ты­нын да ур­ла­ма­гыз, ка­де­ре­гез ге­нђ бе­тђр. Ышан­мый­сыз­мы? Ярар, ышан­ма­са­гыз, аны­сы сез­нећ эш, ђм­ма књ­рђ­сез­ме, гљл бо­та­гы­на элен­гђн кеч­ке­нђ ге­нђ кђн­дил-лам­па­сын? Ђйе шул, сњн­де­рер­гђ оныт­кан.

Бе­раз­дан Чи­берт­кђ дђ њзе­нећ сыз­гы­сын тар­тып, ск­рип­ка­сын­да бер-бер моћ­лы ма­тур кљй­не уй­нап ќи­бђ­рер. Тљ­не буе шу­лай ђле са­гыш­ла­нып, ђле ку­а­нып, њз књ­ће­лен ау­лап чы­гар. Ђ бђл­ки аныћ яны­на књк­тђ­ге Ай њзе тљ­шђр дђ, сер­лђр сљй­лђ­шеп, ерак та­рих­лар­ны ис­кђ тљ­ше­реп алыр­лар? Дљнья бит ул, яшђ­еш. Ан­да ни­ләр бул­мас та, ни­лђр­не ге­нђ књ­рер­гђ ту­ры кил­мђс. Ђле таћ да атар. Ђйе, хђ­зер­гђ тљн ге­нђ шул.

­Би­шен­че бњ­лек.

УСАЛ УРАМ МА­ЛАЙ­ЛА­РЫ

Ир­тђн тор­гач, Һном ба­бай га­дђ­тен­чђ лам­па­сын сњн­де­рђ иде. Бу юлы­ да, књз­лђ­рен уу­га ук, уң ку­лын баш очы­на та­ба суз­ды. Ђм­ма аныћ ел­май­ган йљ­зе ки­нђт ке­нђ њз­гђр­де. Чљн­ки ку­лы кђн­дил-лам­па­ны тап­ма­ды. Ба­бай тђ­мам ап­ты­ра­ды. Ђл­лђ тљш­кђн­ме ди­я­рђк, тђ­рђ­зђ тљ­бе­нђ џђм идђн­гђ ка­ра­ды, ан­да да лам­па юк иде. Очып кит­мђ­гђн­дер ин­де? Тњ­шђм­не књз­лђ­ре бе­лђн ай­кап чык­ты, мон­да да књ­рен­мђ­де. Аныћ лам­па­сы џич­бер ќир­дђ юк иде. Кая ки­тђр икђн? Аяк­ла­ры юк бит аныћ, ке­ше­не га­еп­лђр идећ, мо­ћа ка­дђр аћа бер­кем­нећ ка­гыл­га­ны да бул­ма­ды. Бу хђл Һном ба­бай­ныћ ачу­ын чы­гар­ды, аны ап­ты­раш­та кал­дыр­ды.Ђл­лђ бе­рђр­се юри ша­ярт­ты­мы, кљ­лђр љчен? Бу­лыр да, хђ­зер за­ма­на­лар њз­гђр­де, ке­ше­гђ ыша­ныр­га, џич­нђр­сђ­гђ та­я­ныр­га мљм­кин тњ­гел, дљнь­я­сы ќи­ме­ре­леп ба­ра, ди­яр­сећ.

Һ­ном ба­бай ба­шын озак кы­на ка­шып утыр­ды. Ул хђт­та ир­тђн­ге таћ нур­ла­рын­да юы­ныр­га-ко­е­ныр­га да оныт­ты. Ко­яш, аћа ка­ра­мас­тан, књ­тђ­ре­лђ бир­де.

Шун­да кем­нђр­нең­дер пы­шыл­даш­ка­нын Һном ба­бай ише­теп ал­ды, ку­лын ућ ко­ла­гы ар­ты­на ку­еп, шул та­выш кил­гђн як­ка та­ба­рак ба­шын кый­шайт­ты:

— Сњн­дер тиз­рђк, ђнђ, уян­ды, бе­леп ал­са, та­выш чы­га­ра­чак, бет­те баш,— дип бер­се ђй­тњ­гђ, икен­че­се:

— И юлђр, ка­ян књр­сен ул, лам­па ян­гач, књ­ћел­ле­рђк тђ ђле. Ђйт­тем юк. Син дђ ар­ты­гын бы­тыр­да­ма. Лам­па­сын яше­рђ­без дђ ку­я­быз. Бу карт­лач­ка нђр­сђ­гђ ки­рђк ул,— ди­де. Аныћ мак­са­ты — кђн­дил­не, ђл­бђт­тђ, њз­лђ­рен­дђ кал­ды­ру иде.

Шун­да гы­на Һном ба­бай бар­ысын аћ­лап ал­ды џђм тљн­лђ бул­ган ва­кый­га­лар­ны исе­нђ тљ­шер­де. Ђм­ма те­ге тђр­тип­сез­лђр­нећ кем­нђр икђн­ле­ген ул хђ­зер­гђ књз ал­ды­на ки­те­рђ ал­мый, хђт­та алар­дан бе­раз бул­са да кур­ка џђм шљл­ли иде.

Ин­де нђр­сђ эш­лђр икђн? Бо­лай уты­рып кы­на то­рып кы­на џич­нђр­сђ­не хђл итђ ал­ма­я­чак. Ђгђр кђн­дил­нећ ма­ен ян­ды­рып бе­тер­сђ­лђр? Яи­сђ ку­ы­гын шарт­ла­са­лар, яки тљ­ше­реп њк ват­са­лар? Бет­те ге­нђ. Нђр­сђ эш­лђр ул ан­нан соћ? Тљн­нђ­рен нђр­сђ ян­ды­рып йок­лар, яше­реп куй­ган ал­ты­нын ни­чек та­бар?

Ал­тын? Һном ба­бай­ныћ шу­шы уен­нан соћ йљ­рђ­ге жу ит­те. Ђйе, аныћ бит ућ ая­гын­да­гы оек­ба­шын­да ал­ты­ны бар, ђ аны­сы кая? Ярый ђле мо­ны­сын бел­ми кал­ган­нар, Ал­ла­һы­га шљ­кер, уры­нын­да икђн.

Ал­ты­нын уры­нын­да књр­гђч ке­нђ бу ир­тђ­дђ Һном ба­бай бе­рен­че тап­кыр ел­май­ды. Ул ара­да ко­яш нур­ла­ры пи­а­ни­но ар­ты­на ук ба­рып ќит­те­лђр џђм Чи­берт­кђ­не дђ йо­кы­сын­нан уят­ты­лар. Џе, хђ­зер ск­рип­ка­сын алыр да сыз­гы­сын тар­тыр, бњл­мђ­гђ моћ ту­лар. Тук­та, ђл­лђ аныћ да оя­сы­на тљш­кђн­ме бу уг­ры­лар?

Ђ, юк икђн. Ђнђ, Чи­берт­кђ га­дђ­тен­чђ чы­гып бас­ты. Гњ­я­ки зур сђх­нђ­гђ мен­гђн, ул буй-сын, ки­леш-кил­бђ­тен ђй­тер­гђ ки­рђк, тђ­мам афђ­рин ин­де ме­нђ, бер ди­гђн ях­шы ђфђн­де. Авыл­ны таш­лап, шђ­џђр­гђ дљ­рес кил­гђн ул. Ан­да, мич ас­тын­да, кљл џђм ту­зан ара­сын­да зат­лы го­ме­ре ђрђм­нђр ге­нђ бу­лыр иде. Пи­ани­но ар­тын­да кал­са да, бу — шђ­џђр шул, Ка­зан ка­ла­сы, мон­да њзећ­не хђт­та дљнь­я­га та­ны­тыр­га мљм­кин. Ђй бљ­ек Па­га­ни­ни шђ­кер­те, дђрт­лђн­дер књ­ћел­лђр­не.

Књ­ћел­лђр­гђ ге­нђ тњ­гел, аныћ кље бар­лык се­ћер-бу­ын­нар­га њтеп, тђн­гђ дђ нин­ди­дер рђ­хђт­лек љс­ти. Ни­чђ га­сыр­лар њз ќа­е­на яшђп књ­нек­кђн Һном ба­бай­ныћ ерак ха­ти­рђ­лђ­рен ку­ба­рып, књз­лђ­рен­нђн ќы­лы яшь бљр­тек­лђ­рен куз­гат­ты ђле ул.

Џай, бар иде за­ма­на­лар, џич­нђр­сђ­гђ исећ кит­ми­чђ яшђ­гђн ба­ла ке­бек бул­ган чак­лар. Ка­ла икђн ул бар­сы да. Хђт­та бик-бик акыл­лы­лар­ны ал­дый бе­лђ, таш­лап ки­тђ хђй­лђ­кђр ел­лар, сиз­ми­чђ дђ ка­ла­сыћ. Ђле ки­чђ ге­нђ ту­ган ке­бек њзећ, югый­сђ, ђ ђй­лђ­неп ка­ра­саћ, ни­чђ га­сыр њтеп кит­кђн.

Һ­ном ба­бай кљй тђэ­си­рен­нђн шу­лай елам­сы­рап та ал­ды. Аныћ кеч­ке­нђ ге­нђ ап-ак чел­тђр­ле кулъя­у­лы­гы ша­быр су бул­ды. Сык­са, хђт­та гљл­не дђ са­гыш­ка чум­ды­рыр­лык џђм сул­ды­рыр­лык иде.

Ка­ра­ват ас­тын­нан та­выш-гау­га ише­тел­мђ­сђ, Чи­берт­кђ ђле џа­ман ск­рип­ка­сын­да уй­нар иде. Ђм­ма ул ки­нђт тук­тап кал­ды, бо­лай да зур књз­лђ­ре ап­ты­рау­дан тђ­гђр­мђч ка­дђр бул­ган иде­лђр.

Ђ­йе, бо­лар шул — тљн­ге йо­кы­ны боз­ган тђр­тип­сез­лђр иде. Чи­берт­кђ­нећ кљ­ен бљ­тен­лђй дђ ишет­мђ­гђн­нђр, ди­яр­сећ, ка­ра ђле њза­ра ни рђ­веш­ле тарт­ка­ла­ша­лар. Бу ка­дђр су­гы­шу­дан ни­чек им­гђ­не­шеп бет­ми­лђр­дер, бил­ге­сез?

Та­гын нђр­сђ­не­дер кул­ла­рын­нан тљ­шер­де­лђр, пы­я­ла­сы­мы чел­те­рђп ва­тыл­ды. Һном ба­бай:

— Ђрђм­нђр ге­нђ ит­те­гез, юнь­сез­лђр!— дип ачын­ды, кул­ла­ры бе­лђн књз­лђ­рен кап­ла­ды, гњ­я­ки ва­кыт агы­шын шу­лай тук­та­тыр­га те­лђ­де.

Ин­де су­гы­ша баш­ла­ган ул урам ма­лай­ла­ры­ныћ эш­лђ­ре хут­та иде. Бер­се икен­че­се­нећ ба­шын бо­рып ал­ды­мы шун­да, те­ге­се:

— Ни­гђ му­е­ным­ны ка­ер­дыћ, хай­ван, љз­дећ бит,— дип чђ­рел­дђп кыч­кыр­ды. Бу та­выш­ка йорт ху­ќа­ла­ры да уя­нып, рђ­хђт урын­на­рын таш­ла­ды­лар, бњл­мђ­гђ ке­реп:

— Ни бул­ды?— ди­де­лђр.

Ђ Бу­лат әле­гә йок­лый бир­де. Тљ­шен­дђ ул, ђки­ят­лђр дљнь­я­сы­на чу­мып, ко­яш нур­ла­рын­да йљ­зђ иде. Ђти-ђни­се аны уя­тыр­га те­лђ­мђ­де­лђр. Ђм­ма та­выш­ныћ да кай­дан кил­гђн­ле­ген бе­лђ ал­ма­ды­лар. Хђ­ер, алар хђ­зер эш­кђ ашы­гыр­лар, Бу­лат­ны да ђни­се мђк­тђп­кђ оза­та ба­рыр. Те­ге урам ма­лай­ла­ры ул ара­да йорт­ка ху­ќа да бу­лып љл­ге­рер­лђр.

­ Ал­тын­чы бњ­лек.

ГАП­ТЕ­РИ ҺӘМ ЧӘЛ­ДЕ­РИ

Чын­нан да бе­раз­дан йорт эче ты­нып кал­ды. Бук­ча­сын ќил­кђ­се­нђ элеп, Бу­лат та мђк­тђп­кђ кит­те. Ђм­ма Һном ба­бай бе­лђн Чи­берт­кђ­нећ ге­нђ ки­тђр ќи­ре юк иде. Књп­ме ва­кыт по­сып кы­на ят­кан те­ге урам ма­лай­ла­ры, ке­ше юк­лы­гын си­зеп, озак кљт­тер­мђ­де­лђр, бик тиз урын­на­рын­нан куз­гал­ды­лар. Син књр дђ мин књр, ди­лђр­ме? То­тын­ды­лар ула­шыр­га-үке­ре­шер­гә, идђн ур­та­сы­на йљ­ге­ре­шеп чык­ты­лар да дљ­бер-ша­тыр си­ке­ре­шер­гђ то­тын­ды­лар. Мон­дый­лар­ны го­ме­рен­дђ књр­гђ­не бул­ма­ган Һном ба­бай да таћ­га-га­ќђп­кђ кал­ды.

Бо­лар­ныћ, ни хик­мђт, аяк­ла­ры арт­ка ка­ра­ган џђм йљ­гер­гђн­нђ­рен­дђ арт­ла­рын­нан чак-чак кы­на ия­реп ба­рыр­га љл­ге­рђ, кул­ла­ры да бар­мак­сыз, ђм­ма авыз­ла­ры га­ќђ­еп зур, аны ач­са­лар, бљ­тен дљнь­я­ны йо­тып ќи­бђ­рер­лђр тљс­ле иде. Кем­нђр бу­лыр бу? Со­ра­саћ, ђй­тер­лђр, ди­сећ­ме?

А­лар­ныћ тђр­тип­сез­лек­лђ­рен књр­мђс љчен Һном ба­бай ар­ка­сы бе­лђн бо­рыл­ды, та­выш­ла­рын ишет­мђс­кђ дип ко­лак­ла­рын кул­ла­ры бе­лђн кап­ла­ды. Ђ те­ге­лђр аћа игъ­ти­бар итеп тђ тор­ма­ды­лар, Бу­лат­ныћ язу љс­тђ­ле­нђ ме­нђр­гђ бу­ла њр­мђ­лђр­гђ то­тын­ды­лар. Њз­лђ­рен гњя шун­да кљ­теп ке­нђ то­ра­лар, имеш.

Нђр­сђ эш­лђњ­лђ­рен хђ­тер­лђш­те­реп ка­лыр­га пи­а­ни­но ар­тын­нан кы­зык­сы­нып чык­кан Чи­берт­кђ­не мор­дар­лар­ныћ бер­се књ­реп ал­ды џђм:

— Ђй, ка­ра ђле, Гап­те­ри, олы чи­керт­кђ йљ­ри, шөр­чек! Әй­тђ то­та­быз, ишђк уры­ны­на ќи­гђ­без њзен,— дип, сљ­е­не­чен­нђн та­гын да зђ­џђр­рђк кыч­кы­рыр­га то­тын­ды.— Ну рђ­хђт­лђ­нђ­без икђн. Ђле мин мон­да та­ра­кан да юк дип уй­ла­ган идем, бул­ды гы­на. Ђй­дђ...

Љс­тђл­гђ ме­неп бар­ган­на­рын оны­тып, бо­лар ике­се дђ идђн­гђ си­кер­де­лђр. Ела­гы, арт­ка­рак ка­лу­ы­на уф­та­нып:

— Чђл­де­ри, тук­та, ми­не дђ кљт,— дия-дия, йљ­гер­гђн ќи­рен­нђн, ча­ма­сын оны­тып, тук­та­ла ал­мый­ча, ди­вар­га ки­леп сы­лан­ды. Шђп бул­ды, ком ке­бек ко­е­лып тљш­үе­нә сө­е­нер идећ, юк шул! Ул ара­да та­гын да ка­ты­рак чђ­рел­дђр­гђ то­тын­ды:— Ал­дын­а тљш, ал­ды­на, мы­е­гын­нан элђк­тер.

Гап­те­ри дђ њз ягын­нан кыч­кы­рыр­га то­тын­ды:

— Тин­тђк, ая­гын­нан элђк­тер, ая­гын­нан...

Ђњ­вђ­ле кур­кып кал­ган Чи­берт­кђ, хә­зер ки­нђт ке­нђ сул­га та­ба си­кер­де. Те­ге­лђр маћ­гай­га-маћ­гай ки­леп бђ­ре­леш­те­лђр џђм ком ље­ме бул­ды­лар. Ин­де дђ ты­нар­лар, ди­сђћ, тиз ара­да кал­кы­­шып књ­тђ­рел­де­лђр дђ Чи­берт­кђ­не та­гын кыс­рык­лый баш­ла­ды­лар.

— Ка­ра син аны, ки­ре­лђн­гђн бу­ла, ерак ка­ча ал­мас­сыћ,— дип, кур­кы­тып аваз сал­ды Гап­те­ри.

— Элђк­сђ, мљ­ге­зен сын­ды­рам њзе­нећ,— дип си­ке­рен­де Чђл­де­ри. Мон­дый гы­на усал­лык­ны бо­лар­дан кљ­тђр­гђ бу­ла иде.

Ђм­ма Чи­берт­кђ дђ би­ре­шђ тор­ган­нар­дан тњ­гел икђн, алар ки­леп ке­нђ ќи­тњ­гђ, ме­нђ тот­тык, ме­нђ тот­тык дип сљ­е­не­шер­гђ љл­ге­рњ­лђ­ре­нђ, юга­ры­га си­кер­де дђ кач­ты њз­лђ­рен­нђн, си­кер­де дђ кач­ты. Тђ­мам ап­ты­ра­тып, ал­ќы­тып бе­тер­де ах­мак­лар­ны. Бу та­ма­ша Һном ба­бай­га да кы­зык то­е­ла баш­ла­ды, Чи­берт­кђ­нећ алар ку­лы­на кер­мђ­я­чђ­ге­нђ ыша­нып, ул ин­де ку­а­на-ку­а­на:

— Мон­да си­кер, те­ген­дђ си­кер,— дип дђрт би­рер­гђ, Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри­дђн бот ча­бып кљ­лђр­гђ то­тын­ды.

— Ђле чи­рат њзе­ћђ дђ ќи­тђр, ки­рђ­гећ­не би­рер­без, гљ­лећ­не дђ ау­да­рыр­га бул­ды­рыр­быз!..

У­рам ма­лай­ла­ры њз­лђ­рен­нђн Һном ба­бай­ныћ кљ­лњ­ен љнђ­ми­чђ, шу­лай янап, йод­рык­ла­рын да књр­сђ­теп ал­га­ла­ды­лар. Ан­нан соћ гы­на ба­бай кљ­лњ­ен­нђн тук­тар­га, гљл тљ­бе­нђ ка­бат по­сар­га мђќ­бњр бул­ды.

Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри тђ­мам ар­са­лар да, Чи­берт­кђ­не куу­ла­рын дђ­вам ит­тер­де­лђр, аны ал­ќы­тып бе­тер­де­лђр. Ућ­нан да, сул­дан да тљ­шеп, мак­сат­ла­ры­на ире­шђ ал­ма­гач, бу уй­ла­рын­нан баш тар­тыр­га ти­еш иде­лђр. Чын­нан да шу­лай бу­лып чык­ты. Алар ки­нђт ке­нђ тук­тап кал­ды­лар да бњл­мђ­гђ ко­лак исен чы­гар­ды­лар. Нђр­сђ ха­кын­да пыш-пыш ки­лњ­лђ­рен аћ­лап бе­те­рер­лек тњ­гел. Шу­лай да ях­шы­ны бо­зып, на­чар­ны уй­ла­ган­на­рын гы­на аћ­лар­лык.

Бо­лар ка­ра­ват ас­ты­на, ин­де њз­лђ­ре­нећ яшђр җир­лә­ре дип исђп­лђ­гђн урын­на­ры­на йљ­ге­ре­шеп кер­де­лђр дђ, озак та њт­ми, ан­нан зур бер кђ­тњк­не тђ­гђ­рђ­теп чы­гар­ды­лар џђм аныћ ќе­бен сњ­тђр­гђ то­тын­ды­лар. Ар­тык ма­вы­гып, Чђл­де­рие Гап­те­ри­не шул ќеп бе­лђн урап бе­тер­де. Те­ге­се шул то­зак­тан чык­кан­да, кђ­тњк ќе­бе тђ­мам һәм­мә җир­гә чи­я­лђ­неп бәй­лә­неп бет­кђн иде ин­де.

Љс­тђл љс­тен­нђн кай­чы­ны доћ­гыр­да­тып идђн­гђ тљ­шер­де­лђр. Кай­дан бар­сын да бе­ле­шеп љл­гер­гђн­нђр, ди­яр­сећ? Бу­лат бу­лып Бу­лат та, ђгђр дђ кай­чы­ны эз­ли баш­ла­са, бљ­тен йорт­ны аяк­ка бас­ты­ра:

— Кая куй­ды­гыз,— дип ап­ты­ра­тып бе­те­рђ. Ђни­сен дђ, ђти­сен дђ, хђт­та апа­сын да тик утырт­мый. Ђ бо­лар, урам ма­лай­ла­ры гы­на бул­са­лар да, тиз тап­ты­лар. Хђ­ер, на­чар­лык­ка ди­сђћ, ки­рђк ђй­бер њзе кул ас­ты­на ке­реп ке­нђ то­ра шул.

Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри кђ­тњк ќе­бен кис­кђ­лђп џђм ту­рак­лап бе­тер­де­лђр. Ба­ры шун­нан соћ гы­на ара­дан ике­се дђ бе­рђр ќеп алып, аныћ очын эл­мђк­лђ­де­лђр дә аңар­дан то­ган яса­ды­лар. Ул да тњ­гел, кљ­тњ­че ма­лай­лар ке­бек ул то­ган­ны бол­гап, Гап­те­ри њз ќе­бен Чђл­де­ри љс­те­нђ ыр­гыт­ты џђм аны элђк­те­реп тђ ал­ды, тар­тып та ек­ты.

— Син нђр­сђ?..

Ип­тђ­ше­нећ ос­та­лы­гын љнђп бе­тер­ми­чђ, Чђл­де­ри чђ­рел­дђр­гђ дђ то­тын­ды. Бу юлы­ су­гы­шып кит­мђ­де­лђр, та­гын да ко­лак исен чы­га­рып пы­шыл­да­шыр­га то­тын­ды­лар. Бу ва­кыт­та Чи­берт­кђ ни­чек тђ бо­лар­дан ка­чу ягын ка­рар­га ти­еш иде, ђгђр дђ бе­раз гы­на ашык­са, пи­а­ни­но ар­ты­на бул­са да ке­реп пос­ар­га өл­ге­рер иде. Һном ба­бай, ни­чек ки­рђк шу­лай кул­ла­рын бол­гап ма­таш­са да, аћ­ла­тыр­га љл­ге­рђ ал­мый кал­ды. Ул ара­да те­ге ике мор­дар, њз ќай­ла­ры­на Чи­берт­кђ­не кыс­рык­лап џђм љс­те­реп кил­де­лђр дђ љс­те­нђ то­ган­ны ыр­гыт­ты­лар.

Ђ­йе, бу юлы­ алай озак­лап ма­таш­ма­ды­лар, Чи­берт­кђ­гђ бо­гау­ла­рын тиз сал­ды­лар. Ђм­ма љс­те­нђ ме­неп ат­ла­на ал­ма­ды­лар, ул алар янын­да ишђк ка­дђр дә тњ­гел, хђт­та кљ­чек­тђн дә бе­раз­га гы­на кал­ку хәл­дә иде.

— Мо­ныћ кай­сы тљ­ше­нђ уты­ра­сыћ,— дип чђ­рел­дђ­де Чђл­де­ри,— ар­тын­нан ку­ган бу­лып, ва­кыт ђрђм итеп...

— Њзећ баш­ла­дыћ бит!— Гап­те­ри га­еп­не њз љс­те­нђ алыр­га бер дђ ри­за тњ­гел иде.

— Баш­ла­са ни...

— Тап­кан­сыћ кай­гы­рыр нђр­сђ, ќи­гђ­без аны хђ­зер!— Гап­те­ри, шу­шы фи­ке­рен ђй­тњ­гђ, бас­кан уры­нын­да ку­а­ны­чын­нан си­ке­реп њк куй­ды.— Ма­ши­на­га. Ђнђ, мон­да алар би­хи­сап, ќа­ныћ те­лђ­гђ­не­нђ...

— Ме­нђ мон­сы­на!..

Чђл­де­ри якын­да­гы ма­ши­на­га тљр­теп књр­сђт­те џђм Чи­берт­кђ­не шул як­ка та­ба сљй­ри дђ баш­ла­ды.

— Ђй­дђ, син дђ њз ќе­бећ­не бђй­лђп куй.

Чи­берт­кђ­не ма­ши­на ал­ды­на ат уры­ны­на ќи­гњ­лђ­ре­нђ, хђй­лђ­кђр Гап­те­ри руль ар­ты­на ме­неп тђ утыр­ды.

— Ми­нем урын кая? Ни­гђ џа­ман син ге­нђ?— Аныћ бе­лђн ки­леш­мђ­гђн Чђл­де­ри та­гын чђ­рел­дђр­гђ то­тын­ды: — Ос­та икђн­сећ, џа­ман син дђ џа­ман син ге­нђ!..

— Мин — бе­рен­че. Кем бе­рен­че, баш­та шул йљ­ри.

Гап­те­ри ал­да­та тор­ган­нар­дан тњ­гел иде. Ђм­ма Чђл­де­ри ба­ры­бер аныћ бе­лђн ки­леш­мђ­де, Чи­берт­кђ­не оны­тып, руль­не њзе­нђ та­ба йо­лык­ка­лар­га то­тын­ды.

— Ма­ши­на­ны да мин књр­сђт­тем, ди­мђк, ми­не­ке,— ди­де ул чђ­рел­дек.

— Мђ ин­де алай бул­гач, ки­нђн!..

Гап­те­ри бу юлы­ ип­тђ­ше­нђ юл би­рер­гђ мђќ­бњр бул­ды. Чђл­де­ри ку­а­ны­чын­нан си­ке­реп њк куй­ды џђм руль ар­ты­на ме­неп тђ утыр­ды.

— Ђй­дђ, на-на-на!..

Ђм­ма Чи­берт­кђ ма­ши­на­ны уры­нын­нан да куз­га­та ал­ма­ды, шу­шы ка­дђр зур нђр­сђ­не сљй­рђп йљ­рер­лек кљ­че юк иде аныћ.

— Сыр­ты­на сал,— дип, Гап­те­ри­не њгет­лђ­де Чђл­де­ри: — Ка­ты­рак бђр, ђнђ те­ге че­бен ча­ба­ла­гы бе­лђн!..

Ђ­гђр дђ аны тыћ­лап, Гап­те­ри че­бен ча­ба­ла­гы бе­лђн Чи­берт­кђ­гђ сук­са, аны идђн бе­лђн ти­гез­лђ­гђн дђ бу­лыр иде. Ярый ђле књ­тђ­рер­гђ кљ­чен­нђн кил­мђ­де. Ђ Чи­берт­кђ­нећ ко­ты ки­тә яз­ды, сы­ты­ла­сы кил­ми­чђ, ућ­га-сул­га тар­тыл­ды џђм шун­да ма­ши­на куз­га­лып кит­те. Ка­ты­рак тарт­кан иде­ме, ар­тын­нан аж­гы­рып ки­лђ баш­ла­ды. Чи­берт­кђ си­кер­гђ­лђп ча­бар­га то­тын­ды. Аныћ эш­лђ­ре ха­рап иде.

Һ­ном ба­бай­га ба­ры тик аны кыз­га­нып елар­га гы­на кал­ды. Ул аћа яр­дђм итђ ал­мый, ђ те­ге­лђр аныћ њгет­лђп ђйт­кђн сњз­лђ­ре­нђ ко­лак сал­ма­я­чак иде­лђр.

Бе­раз­дан Чи­берт­кђ тђ­мам хђл­дђн та­еп тук­та­ды. Љс­те­нђ тук­та­мый ча­бып кил­гђн ма­ши­на аны чак кы­на сы­тып њт­мђ­де, ди­вар­га тљр­те­леп кал­ды.

— Тљш, хђ­зер мин уты­рам.

Чи­ра­тын кљ­теп алар ар­тын­нан йљ­ге­реп йљр­гђн Гап­те­ри­гђ уры­нын би­рер­гђ Чђл­ди­ре ашык­ма­ды.

— Та­гын бер ге­нђ, та­гын бер ге­нђ!— дип тарт­ка­лаш­ты ул.

А­лар шу­лай йол­кы­шып ма­таш­кан­да, Чи­берт­кђ идђн­гђ ка­бат ау­ды, те­ге­лђр аны књр­де­лђр. Авыз­ла­ры ачыл­ды. Яны­на ки­леп, эт­кђ­лђп-тљрт­кђ­лђп, књ­тђ­рер­гђ ма­та­шып ка­ра­ды­лар, ђм­ма Чи­берт­кђ­нећ ая­гын­да то­рыр­лык та хђ­ле юк иде.

— Бет­кђн бу,— ди­де­лђр мор­дар­лар.

А­лар хак­лы бу­лып чык­ты. Чи­берт­кђ ни те­ре, ни њле хђ­лен­дђ ята бир­де, аны кыз­га­нып, Һном ба­бай чын књ­ћел­дђн ђр­неп елар­га то­тын­ды.

— Хай­ван­нар, юнь­сез­лђр!— дип кыч­кыр­ды ул те­ге­ләр­гә. — Ниш­лђт­те­гез аны, кан­сыз­лар!..

— Шул ки­рђк аћа!— те­ге­лђр­нећ ќа­вап­ла­ры ђзер иде, ис­лђ­ре дђ кит­мђ­де. Бо­гау­ла­рын ыч­кын­ды­рып, Чи­берт­кђ­не ая­гын­нан гы­на сљй­рђп, пи­а­ни­но яны­на ил­теп таш­ла­ды­лар да бњ­тђн бер эт­лек­не уй­лар­га то­тын­ды­лар. Ђм­ма баш­ла­ры­на џич нђр­сђ кил­мђ­гђн­лек­тђн, ап­ты­раш­та ма­ши­на ти­рђ­сен­дђ тап­та­на бир­де­лђр.

А­лар ин­де ал­ќы­ган џђм ял итеп алыр­га ти­еш иде­лђр. Џђр­хђл­дђ шу­лай бу­ла бит ул: оны­ты­лып уй­ный­сыћ-уй­ный­сыћ да, арып ки­тђ­сећ, књз­лђ­рећ йо­мы­ла баш­лый. Ђнђ, Гап­те­ри бе­лђн Чђл­де­ри дђ ки­е­рел­гђ­лђп ма­та­ша­лар. Ка­ра­ват ас­ты­на ке­реп, гыр­лар­га да то­ты­ныр­лар ђле.

Тик ме­нђ Чи­берт­кђ­нећ хђ­ле ге­нђ яман, тђ­мам хђл­сез­лђ­неп ята. Ни­чек итеп Һном ба­бай мон­нан гы­на ка­рап утыр­сын икђн?

Гљ­ле­нећ тљ­бе­нђ су си­бђ тор­ган лей­ка­сы­на чак абы­нып егыл­ма­ды ул. Шун­нан гы­на йө­ре­нү­лә­рен­нән тук­та­п кал­ды. Чи­берт­кђ яны­на тљ­шеп йљ­ге­рер­гђ, аңа яр­дђм итђр­гђ ашы­гыр­га иде исђ­бе. Ђ шу­лай да мон­да гы­на да ка­ла ал­ма­ды.

Те­ге ма­лай­лар ка­ра­ват ас­ты­на чын­нан да ке­реп кит­те­лђр ин­де. Һном ба­бай, гљл тљ­бен­нђн тљ­шеп, тђ­рђ­зђ туп­са­сы буй­лап йљ­ге­реп уз­ды да, пђр­дђ­дђн ас­ка та­ба шу­ыш­ты, тиз ара­да пи­а­ни­но яны­на да ба­рып ќит­те.

Ђ­йе, Чи­берт­кђ­нећ хђ­ле яман бу­лып чык­ты. Ул чак-чак кы­на тын ала, ђ йљ­зе ап-ак иде. Һном ба­бай шун­да, аныћ ба­шын књ­тђ­реп, ке­сђ­сен­дђ­ге ше­шђ­че­ген­нђн су бљр­ке­де. Чи­берт­кђ књз­лђ­рен ач­ты џђм:

— Сез кем бу­ла­сыз?— дип со­ра­ды.

— Ты­ныч­ла­ны­гыз,— ди­де Һном ба­бай,— мин — ни, Чђй­гњн бу­лам. Сез ми­не Чђй­гњн ба­бай дип ке­нђ ђй­тђ алыр­сыз... Чђй­гњн ђфђн­де, ди­сђ­гез, та­гын да ях­шы­рак...— Мон­дый ва­кыт­та шу­шы­лай њз кем­ле­ген сан­лап ма­та­шуы урын­лы бул­ма­са да, ул баш­ка­ча эш­ли ал­мый иде. Тђр­би­я­ле ке­ше књр­кђм­ле­лек џђм ђдђп-ђх­лак чик­лђ­рен­нђн џич­нин­ди оч­рак­та да чы­га ал­мый. Хђт­та њзе­нђ зы­ян­га бул­ган­да да.

Ул шун­да һном­нар ха­кын­да бик књп хђ­бђр­лђр сљй­лђп, Чи­берт­кђ­гђ њзе­нећ кем­ле­ген та­гын да ачыг­рак аћ­ла­тып бир­гђн бу­лыр иде, ђм­ма ты­е­лып кал­ды.

— Ђ мин — Чи­берт­кђ, чи­керт­кђ Чи­берт­кђ...

— Бик шат­мын!..

— Мин дђ...

Чи­берт­кђ, њзе­нећ яз­мы­шын ыша­ныч­лы кул­лар­да дип уй­лап, шун­да ка­бат аћ­сыз кал­ды. Һном ба­бай аћа ка­бат су бљр­ке­де.

— Ђ сез то­ра ала­сыз­мы, Чи­берт­кђ ђфђн­де?— дип, шөр­чек-чи­керт­кђ књ­зен ачу­га, ил­ти­фат бе­лђн њтен­де аңар­дан.

— Ты­ры­шып ка­рыйм...

Бу юлы­ Чи­берт­кђ­гђ хђл кер­гђн ке­бек иде. Ул аяк­ла­ры­на бас­ты. Һном ба­бай аћа пи­а­ни­но ар­тын­да­гы бњл­мђ­се­нђ ке­рер­гђ яр­дђм ит­те.

Бел­мђ­гђн икђн, мон­да га­ќђ­еп кы­зык­лы дљнья иде. Кић џђм би­ек бњл­мђ­лђр. Ка­лын­нан-ка­лын, неч­кђ­дђн-неч­кђ озын кыл­лар, чак кы­на ка­гы­лып кит­сђћ дђ њз та­выш­ла­ры бе­лђн чыћ­лап ку­я­лар. Алар­дан, чир­теп уй­нап, џђр­тљр­ле кљй чы­га­рыр­га мљм­кин. Ђ ан­да, тњр­дђ, Чи­берт­кђ­нећ урын-ќи­ре, љс­тђ­ле дђ, баш­ка­сы да бар.

Һ­ном ба­бай аны шун­да ил­теп ят­кыр­ды. Љс­те­нђ ќы­лы-йом­шак ак юр­га­нын кап­ла­ды. Љс­тђ­лен­дђ­ге гра­фин­ны яны­на­рак ки­те­реп, ан­нан кеч­ке­нђ чы­на­як­ка су са­лып, Чи­берт­кђ­гђ тђкъ­дим ит­те.

— Рђх­мђт сез­гђ,— ди­де шөр­чек-чи­керт­кђ,— хђ­зер­гђ эчђ­сем кил­ми. Бе­раз ял итеп алыйм... Аџ, ярат­кан ск­рип­кам­ны ђрђм ит­те­лђр...

А­ны тыћ­ла­вы авыр иде. Шу­лай ђр­неп ул йо­кы­га кит­те. Те­ге тђр­тип­сез­лђр­нећ ниш­лђ­гђ­нен књ­зђ­тер­гђ дип Һном ба­бай пи­а­ни­но ар­тын­нан чык­са, ни књр­сен, алар ин­де пђр­дђ­гђ ябыш­кан­нар да тђ­рђ­зђ туп­са­сы­на та­ба њр­мђ­лђп ма­та­ша иде­лђр. Ђгђр дђ гљл тљ­бе­нђ мен­сђ­лђр, бу тљн­дђ кђн­дил-лам­па­ны ур­ла­га­на­ры ке­бек, ба­бай­ныћ бар нђр­сђ­лђ­рен ва­тып-ќи­ме­реп бе­те­рер­гђ мљм­кин иде­лђр. Ниш­лђр­гђ? Бу тђр­тип­сез­лђр­не кур­кы­тып та, акыл­га утыр­тып та бул­мый, тђ­мам ху­ќа бу­лыр­га љл­гер­де­лђр!

Һ­ном ба­бай шун­да ке­сђ­се­нђ ку­лын тык­ты. Ан­да аныћ ал­ты­нын сак­лый тор­ган ян­чы­гы юк иде. Аџ, ул аны љс­тђ­лен­дђ кал­дыр­ды шул. Ђгђр дђ те­ге­лђр­нећ ку­лы­на ки­леп кер­сђ, бет­те ге­нђ, мђћ­ге кай­та­рып бир­мђ­я­чђк­лђр. Ал­тын­сыз кал­гач, Һном ба­бай­ныћ бђ­хе­те дђ бе­тђ­чђк. Аныћ бњ­тђн Һном­нар кар­шын­да ка­де­ре кал­ма­я­чак џђм та­гын ђл­лђ ни­лђр... Ал­лаһ сак­ла­сын, књз ал­ды­на ки­те­рер­гђ дђ яра­мый.

­Ќи­ден­че бњ­лек.

БАШ БӘ­ЛА­СЕ

Гап­те­ри бе­лђн Чђл­де­ри тђ­рђ­зђ тљ­бе­нђ бер­сен-бер­се ашык­ты­рып џђм ку­а­лап ме­нђ тор­ды­лар. Ђгђр дђ хђ­зер арт­ла­рын­нан таш­лан­саћ, ку­ып то­ту тњ­гел, алар­ны та­гын да ка­ба­лан­ды­рыр­га џђм кыз­ды­рыр­га гы­на мљм­кин иде. Чђй­гњн ба­бай нђр­сђ эш­лђр­гђ дђ бел­мђ­де. Чи­берт­кђ­нећ авыр хђл­дђ ятып ка­луы да оны­тыл­ды. Аныћ хђ­зер њз хђс­рђ­те ба­шын­нан аш­кан, ха­фа­сы чик­сез иде.

Нђр­сђ эш­лђр­гђ соћ аћа? Ни­чђ га­сыр­лар яшђп тђ шу­шы со­рау­га ќа­вап тап­ма џђм кы­ен хђл­дђн чы­гу юлын књз ал­ды­на ки­те­рђ ал­ма ин­де. Мон­нан соћ­да Һном­нар­ны ни­чек ин­де акыл­лы дип уй­лар­га мљм­кин? Ђгђр дус­ла­ры ишет­сђ, бет­те ге­нђ. Ан­нан туй­ган­чы кљ­лђ­чђк­лђр, хђт­та ќир­гђ тђ­гђ­ри-тђ­гђ­ри эч­лђ­рен уа­чак­лар. Эџ, бел­ми­ме­ни ул алар­ны? Хђт­та якын дус­ла­ры­на да ба­ры тик кљ­лђр­гђ џђм мыс­кыл­лар­га гы­на бул­сын. Нин­ди­дер шу­шы ике тђр­тип­сез ма­лай­ны да акыл­га утырт­ма­гач, мин — Чђй­гњн, мин — Һном ба­бай дип њзећ­не атап йљр­тњ­дђн ни мђгъ­нђ ка­ла?

Бо­лар­ны аћа џич югын­да тук­та­тып кал­ды­рыр­га ки­рђк иде. Юл­ла­рын­нан, юк, бо­рыл­мас­лар, ђ шу­лай да ты­ры­шып ка­ра­са?

Бул­ган-бул­ма­ган ди­гђн­дђй, Чђй­гњн ба­бай идђн ур­та­сы­на йљ­ге­реп чык­ты џђм:

— Ђ ма­лай­лар, ачык авыз ша­лай­лар, ти­шек бо­рын ка­лай­лар, мин — мон­да!— дип кыч­кы­рып так­мак­лар­га џђм би­ер­гђ то­тын­ды. Аныћ њз го­ме­рен­дђ шу­шы ка­дђр ты­ры­шып сљй­лђн­гђ­не џђм њр­ле-кыр­лы си­кер­гђ­лђ­гђ­не бул­ма­ган­дыр?

Те­ге тук­мак баш­лар ме­неп бар­ган юл­ла­рын­да тђ­ки тук­тап кал­ды­лар шул. Ђњ­вђ­ле бер-бер­се­нђ ка­ра­шып ал­ды­лар, ан­нан соћ:

— Кай­чан тљ­шеп љл­гер­гђн ђле ул? — дип, тарт­ка­ла­шыр­га да то­тын­ды­лар.

— Ул — ан­да, ул — ан­да, ди­гђн бу­ла­сыћ, бел­мђ­гђ­не­ћђ,— ди­де Чђл­де­рие чђ­рел­дђп.

— Син дђ кар­шы кил­мђ­дећ бит, бе­рен­че бу­лып йљ­гер­дећ!— ди­де ќа­ва­бын­да аћа Гап­те­ри, ин­де яка­ла­шыр­га ђзер ќи­рен­нђн чњт ке­нђ егы­лып тљш­ми­чђ.

Чђй­гњн ба­бай­га исђ алар­ны ни­чек тђ ки­ре тљ­ше­рер­гђ џђм ул ара­да њзе­нђ тә­рә­зә тө­бе­нә ме­нәр­гә ки­рђк иде. Таш­баш­лар­ны њр­ти-њр­ти, ак­сак-тук­сак си­кер­гђ­лђп, Һном ба­бай те­ге­лђр­нећ оя­сы­на — ка­ра­ват ас­ты­на та­ба якын­ла­ша баш­ла­ды.

Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри, чђ­кђ­лђш­кђн чак­ла­ры бул­са да, Чђй­гњн­нећ кай­да та­ба бар­ган­лы­гын ча­ма­лап љл­гер­де­лђр. Мљ­га­ен бу хђл алар­ныћ кот­кы­сын уят­кан­дыр. Ка­ра­шыр­га то­тын­ды­лар џђм дљм­бђс­лђ­шњ­лђ­рен­нђн тук­тап кал­ды­лар.

Һ­ном ба­бай­ныћ књз­лђ­ре маћ­га­е­на си­кер­де.

Ка­ра­ват ас­ты. Мон­да ни ге­нђ юк, гњ­я­ки бљ­тен дљнь­я­да­гы чњп-чар­ны, ту­зан џђм ис­ке-мос­кы ђй­бер­лђр­не, џђм­мђ ва­тык-сы­тык­лар­ны шу­шын­да ќый­ган­нар да чњп­лек ба­зы яса­ган­нар те­ге­ләр. Бер тљн эчен­дђ бу ка­дђр дђ ты­рыш­лык ку­яр­га мљм­кин бит, ђ?

Һ­ном ба­бай ап­ты­рап кал­ды. Бу юнь­сез­лђр аныћ кђн­дил-лам­па­сын да ур­ла­ган иде­лђр тњ­гел­ме? Кай­да таш­ла­ды­лар икђн? Элеп ку­яр ќир­лђ­ре дђ књ­рен­ми.

— Бу­сы нђр­сђ?

Чњп­лек ба­шын­да Чђй­гњн ба­бай њзе­нећ кай­чан­дыр зат­лы бул­ган џђм, ќил­дђн бик ќи­ћел књ­тђ­ре­леп, сђ­я­хђт ясау­ла­рын­да яр­дђм итђ тор­ган зон­ти­гын књ­реп хђй­ран кал­ды. Ђйе, ђњ­вђ­ле ул аны та­ны­ма­ды. Ба­ры тик њзе­не­ке­нђ ох­ша­ган дип ке­нђ ка­бул ит­те. Ђм­ма со­ћын­нан, тот­ка­сы­на ясал­ган там­га­сын ка­ра­гач, шап итеп утыр­ды. Бил­лђ­џи, ђгђр дђ аныћ уры­нын­да мин бул­сам, елап ќи­бђ­рер идем. Ђй са­быр да икђн, мес­ке­нем.

Һ­ном ба­бай њз яше­нђ хас бул­ма­ган­ча ялт кы­на си­ке­реп тор­ды џђм, ер­тык зон­ти­гын то­тып, ка­ра­ват ас­тын­нан чык­ты. Ул ва­кыт­та те­ге мор­дар ма­лай­лар џа­ман да тђ­рђ­зђ пђр­дђ­сен­дђ асы­лы­нып то­ра иде­лђр ђле, бо­лар­га йод­ры­гын сел­ке­де:

— Ну, оят­сыз­лар, чы­бык бе­лђн сук­ты­ра­сы­лар! — дип ђр­неп кыч­кыр­ды. Ђм­ма те­ге­лђр­нећ ко­лак оч­ла­ры да кы­зар­ма­ды, ис­лђ­ре дђ кит­мђ­де, авыз­ла­рын књ­тђ­реп кљ­ле­шђ баш­ла­ды­лар.

Ба­бай та­гын чњп­лек яны­на ке­реп йљ­гер­де. Аныћ исђ­бе, бет­кђн баш бет­кђн ин­де ди­гђн­дђй, лам­па-кђн­ди­лен бул­са да та­бу иде. Ул да шу­шы ти­рђ­лђр­дђ ге­нђ ау­нар­га ти­еш, югый­сђ. Ва­тып ыр­гыт­кан­нар­дыр ђле?

Һ­ном ба­бай хак­лы иде. Чын­нан да ку­ы­гын ва­тып, ка­лай­ла­рын изеп, лам­па­сын шу­шы чњп­лђр ара­сы­на то­мыр­ган­нар. Уй­нап туй­гач, ки­рђ­ге кал­ма­ган­дыр ин­де. Ан­дый юнь­сез­лђр шу­шы­лай итђ­лђр шул алар: ке­ше ђй­бе­ре дип тор­мый­лар, џђр ял­ты­ра­ган­га, књз­гђ бђ­рел­гђн ђй­бер­гђ кул­ла­рын су­за­лар, сы­та­лар-ќи­ме­рђ­лђр, ан­нан соћ, ки­рђ­ге бет­те­гђ са­нап, чит­кђ бол­гап очы­ра­лар. Ђгђр дђ ма­тур бант­лы кыз­чык­ны књр­сђ­лђр, аны да ќђ­бер­лђњ­дђн тар­сы­нып тор­мый­лар. Юк, ан­дый­лар­га чы­бык бе­лђн сук­ты­ру гы­на аз, кы­чыт­кан бе­лђн љр­теп, ях­шы­лап ыс­лар­га ки­рђк алар­ны, чал­бар тљп­лђ­ре су­е­лып чык­кан­чы, акыл­ла­ры ка­мил­лђш­кђн­че, ела­та-ела­та, ђр­не­тђ-ђр­не­тђ. Ко­лак­ла­ры­на њгет-нђ­сый­хђт сњ­зе њтеп ке­рђ баш­ла­ган­чы­га ка­дђр, књ­ћел књз­лђ­ре ачыл­ган­чы­га тик­ле! Ал­ла­џы тђ­га­лђ «мон­дый­лар­ныћ йљ­рђк­лђ­рен йо­зак­лы кыл­ган» дип Коръ­ђн­дђ дђ языл­ган. Шул йо­зак­ла­ры ва­тыл­ган­чы­га ка­дђр акыл са­бак­ла­ры би­рер­гђ ки­рђк њз­лђ­ре­нђ. Йә кай­сы­гыз, бњ­тђн тљр­ле юлы да бар аныћ, дип ђй­тђ ала?

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: