Яки Хикмђт­нећ дљнь­я­да бетђ­се юк 40 страница

Чђй­гњн ба­бай шу­шы миз­гел­дђ чын­нан да ут љс­те­нђ ку­ел­ган џђм па­ры аты­лу­дан шарт­лар дђ­рђ­ќђ­гђ ќи­теп кап­ка­чын би­е­тђ баш­ла­ган чђй­нек­не хђ­тер­лђ­тђ иде. Ка­ра ин­де мо­ны, йђ? Ма­ен ян­ды­рып бе­те­рњ­лђ­ре ге­нђ аз бул­ган­мы? Ярый ин­де, ку­ы­гы — ва­ты­ла тор­ган нђр­сђ, ба­ла-ча­га ял­гыш та тљ­ше­реп ќи­бђ­рђ аны, алыш­ты­рып яћа­сын ку­яр­га мљм­кин. Ђ бо­лар нђр­сђ? Тап­тап бе­тер­гђн­нђр, тђ­мам янь­че­гђн­нђр, из­гђн­нђр, ка­рар­лы­гын, кул­ла­ныр­лы­гын кал­дыр­ма­ган­нар. Кем­нећ юнь­сез ба­ла­ла­ры­дыр? Я­рый ђле фил­тђ­ле­ге­нђ ка­гыл­ма­ган­нар.

Һ­ном ба­бай шу­шы­ћа бул­са да сљ­енеп, књ­ће­лен ты­ныч­лан­дыр­ды. Бђл­ки ђле лам­па-кђн­дил­не тђр­тип­кђ са­лыр­га мљм­кин бу­лыр, дип уй­ла­ды. Таш­лап кал­дыр­мый­ча, ан­ысын да њзе бе­лђн ал­ды. Ђм­ма ка­ра­ват ас­тын­нан чы­гып ќи­тђр­гђ љл­гер­мђ­де, те­ге ма­лай­лар аныћ љс­те­нђ таш­ла­ну мак­са­тын­да ќан фђр­ман ча­бып ки­лђ баш­ла­ды­лар. Ка­ра ни­чек йљ­ге­рђ­лђр, аяк­ла­ры шап-шоп кы­на итеп то­ра. Ике як­лап кыс­рык­лап, чол­гап алыр­га ма­та­шып ки­лђ­лђр шул. Њз­лђ­рен­нђн ни арт­ка, ни ал­га ки­теп ка­чар­га мљм­кин тњ­гел.

Ђ юнь­сез­лђр бас­ты­рып ки­тђр­дђй бу­лып џа­ман ур­гы­лып ки­лђ­лђр дђ ки­лђ­лђр. Алар­дан ко­ты­лып ка­лыр­га Һном ба­бай­ныћ џич­бер ча­ра­сы юк. Кая кач­сын икђн? Кем­не яр­дђм­гђ ча­кыр­сын? Бу урам ма­лай­ла­рын­нан ях­шы­лык кљ­тђр­гђ мљм­кин­ме соћ? Ка­ра њз­лђ­ре­нђ, ни­чек итеп кыч­кы­ра­лар:

— Ђџђ, ме­нђ, элђк­тер­дек њзен. Ки­рђ­ген би­рђ­без. Ђле ул без­нећ бай­лык­лар­га кул суз­ды­мы? Ка­чып ко­тыл­мак­чы­мы?

Һ­ном ба­бай арт­ка та­ба чи­ген­гђн­ендђ нђр­сђ­гђ­дер абы­нып егыл­ды. Си­ке­реп тор­мак­чы иде, алай бик ќђ­џђт кы­ла­ныр ча­гы­мы­ни, би­лен авырт­тыр­ды. Шу­шы ма­лай­лар­дан кур­кып ка­лу­ы­на ап­ты­рар­лык хђ­ле дђ юк иде. Ђ Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри олы­ны олы итђ бел­ми, ке­че­лђр­гђ ке­че књ­ћел­ле тњ­гел­лђр. Ба­бай дип тор­ма­я­чак­лар, бђр­гђ­лђп тђ таш­лар­лар.

Чђй­гњн карт­лач­ныћ эш­лђ­ре ха­рап иде. Як­лау­чы­сы да юк шун­да. Ђгђр дђ ял­гы­зы бул­ма­са, бик би­ре­шеп тђ тор­мас иде. Бу­лат та кай­тып кер­ми ич­ма­сам. Бо­лар тиз поч­мак­ка по­сар иде­лђр.

Мон­дый ча­ра­сыз кал­ган чак­та шу­лай бу­ла ин­де ул: ачу­ыћ ка­ба­ра. Ђйе, ут љс­тен­дђ­ге чђй­нек ке­бек бљ­тен эчећ кай­ный икђн. Хђт­та ко­ты­лу ќа­ен та­ба ал­мый­ча ап­ты­рый­сыћ.

Ча­ра­сыз­лык­тан Һном ба­бай нђр­сђ эш­лђр­гђ дђ бел­мђ­де. Ин­де те­ге усал ма­лай­лар ки­леп тђ ќит­те­лђр џђм аны кур­кы­тыр­га, мыс­кыл­лар­га да то­тын­ды­лар:

— Шу­шы яше­ћђ ќи­теп, оял­мый­ча ке­ше ђй­бер­се­нђ ти­мђ­сђћ, бњ­тђн эшећ бет­кђн­дер?

— Бу... Бу ђй­бер­лђр мин-не-ке!..— дип ак­ла­ныр­га то­тын­ган иде дђ, ба­бай­ныћ ул сњз­лђ­ре бо­лар­ныћ књ­ће­ле­нђ бер дђ хуш кил­мђ­де.

— Си­не­ке­ме? Хђ­зер би­рђ­без, ђгђр дђ си­не­ке икђн, ки­рђ­гећ­не. Си­не­ке­ме? Ки­рђк­ме? Ки­рђк­ме ки­рђ­гећ?

Ба­бай књз­лђ­рен йом­ды. Ул џа­ман да егыл­ган ќи­рен­нђн то­ра ал­мый га­зап­ла­на иде. Син књр дђ мин књр, ди­гђн­дђй, ђгђр дђ шу­шы хђ­лен­дђ тип­кђ­лђп тђ таш­ла­са­лар? Са­ныћ­ны да ќыя ал­мас­сыћ. Урам ма­лай­ла­рын­да иман бар­мы­ни ул? Бе­лђ­лђр­ме алар тђр­тип­не, ита­гать­не?

Шун­да, те­ге­лђр љс­те­нђ тә­мам таш­ла­на­быз ди­гђн­дђ, Һном ба­бай бик тђ ђче итеп сыз­гы­рып ќи­бђр­де. Бо­рын за­ман­нар­да ча­ра­сыз кал­ган Һном­нар, шу­шы рђ­веш­ле сыз­гы­рып, алып­лар­ны йо­кы­ла­рын­нан уя­та, урын­на­рын­нан куп­та­ра тор­ган иде­лђр. Џай ул алып ба­џа­дир­лар. Њз­лђ­ре тау ка­дђр бу­лыр­лар, ђ кеч­ке­нђ ге­нђ Һном­нар­га мђр­хђ­мђт­ле џђм бик тђ дус­та­нђ­лек књр­сђ­теп, ил-кљн­не ќђ­бер-зо­лым­нан сак­лап ка­ла иде­лђр.

Ђл­лђ фай­да­сы бул­ды ин­де? Һном ба­бай элек­ке­дђн дђ бо­лай­рак ча­ра­сыз­ла­ныр­га мђќ­бњр иде, чљн­ки аныћ сыз­гыр­га­нын­нан те­ге урам ма­лай­ла­ры, кур­кы­шып ка­ла­сы урын­га, бљ­тен­лђй дђ зу­ра­еп кит­те­лђр. Кул­ла­ры џђм гђњ­дђ­лђ­ре та­гын да илђм­сез­лђн­гђн, књз­лђ­ре тђ­гђр­мђч ка­дђр бул­ган. Ул авыз­ла­ры, ул авыз­ла­ры... Ђй­тер­лек тђ тњ­гел, мич авы­зы ка­дђр, ди­яр­сећ. Кот очар­лык.

Ме­нђ тор­ба­дан чык­кан тљс­ле ка­лын та­выш­ла­ры бе­лђн ђй­те­шђ­лђр, кул­ла­рын ба­бай­га су­за­лар:

— Сыз­гыр-сыз­гыр, сыз­гыр­ган са­ен без зу­ра­я­быз гы­на,— дип сљй­лђ­нђ­лђр. Ђгђр шу­лай икә­нен бел­гђн бул­са, ба­бай сыз­гы­рыр иде­ме­ни?

Ђ ни­гђ, бђл­ки та­гын да ка­ты­рак итеп сыз­гы­рыр­га­дыр? Тђ­мам зу­ра­еп, ка­ра­ват ас­ты­на сыя ал­мас хђл­гђ кил­сен­нђр!..

Бу сыз­гыр­ган­ын­да тђ­рђ­зђ пы­я­ла­ла­ры гы­на зећ­лђп кал­мый­ча, тњ­шђм­дђ­ге сү­рә­йә-люст­ра­ныћ бђл­лњр чук­ла­ры да бер-бер­лђ­ре­нђ бђр­гђ­лђн­де­лђр. Бљ­тен дљнья кљ­лђ­дер ши­кел­ле иде. Гњя алар да:

— Ба­бай, та­гын бер сыз­гыр ђле?— дип үгет­ләп ђй­тђ иде­лђр тљс­ле.

Ђм­ма Чђ­йгњн карт­лач бик ях­шы бе­лђ: сыз­гы­ру ул — на­чар га­дђт, ут­ка та­бы­ну­чы­лар га­мђ­ле. Дљ­рес ки­сә­тә­ләр, сыз­гыр­ма, ќил чы­га­ра­сыћ, дип. Џђм шу­лай. Ќил куп­са, хђ­тђр­гђ бу­ла ин­де ул. Шай­тан­ны, шу­лай сыз­гы­рып, оя­сын­нан ча­кы­ра­лар тњ­гел­ме соћ?

Ђ те­ге ма­лай­лар­га ќи­тђ кал­ды, хђ­рђ­кђт­лђ­ре бик тђ сал­мак­лан­ды. То­та­быз дип суз­ган кул­ла­ры ара­сын­нан ба­бай­га ка­чып ко­ты­лыр­лык иде. Аџ, си­зен­ми кал­ды шул. Ар­тын­нан бер­се элђк­те­рер­гђ дђ љл­гер­де. Ки­нђт, кур­ку­дан, ба­бай љчен­че тап­кы­рын сыз­гыр­ды.

Бу юлы­ хђт­та аш бњл­мђ­сен­дђ­ге та­бак-са­выт­лар да бер-бер­се­нђ бђ­ре­леш­те­лђр џђм озак кы­на би­е­шеп ма­таш­ты­лар. Люст­ра-сү­рә­йә дә ме­нђ тљ­шеп ки­тђр бу­лып чай­кал­ды. Дњр­тен­че тап­кы­рын ба­бай сыз­гыр­са, йорт та ќи­ме­ре­лер­гђ мљм­кин, ђм­ма ан­ысы ук ар­тык иде. Ма­лай­лар, ин­де шарт­лау гы­на тњ­гел, бер урын­да бљ­те­ре­лђ џђм зыр-зыр ђй­лђ­нђ баш­ла­ды­лар. Мо­ны ук њз­лђ­ре дђ кљт­мђ­гђн иде­лђр­ме, ђл­лђ ал­дан бел­де­лђр­ме, шу­лай да ќил љер­мђ­се бу­лып џа­ман да ба­бай љс­те­нђ та­ба ки­лђ бир­де­лђр. Якын­ла­шып кы­на ќи­тђ­лђр дђ, та­гын бљ­те­ре­леп, арт­ка ки­тђ­лђр. Њз­лђ­ре ша­тыр-шо­тыр шарт­лый­лар, мыл­тык­тан мећ сол­дат ућ-сул­га игъ­ти­бар­сыз ата­лар, ди­яр­сећ.

Фор­сат­тан фай­да­ла­ныр­га љл­гер­гђн Чђй­гњн ба­бай тиз ге­нђ ая­гы­на бас­ты џђм ка­ра­ват ас­тын­нан чы­гып йљ­гер­де. Ђ те­ге­лђр бер­се љс­те­нђ икен­че­се ки­леп кап­лан­ды­лар џђм ка­бат књ­тђ­ре­леп, њз­лђ­ре­нећ чњп­ле­ге љс­тен­дђ Гыйф­рит љер­мђ­се бу­лып бол­ган­ды­лар да, ту­зан-љр­мђ куп­тар­ган­нан соћ, њз­лђ­ре дђ шун­нан тон­чы­гып, тљч­ке­ре­нђ баш­ла­ды­лар.

Џай, тљч­ке­рек­нећ хик­мђ­те бар шул аныћ. Ты­ныч­лан­дыр­ды­мы њз­лђ­рен? Тђ­мам се­ћеп, љер­мђ тын­ды. Ма­лай­лар да юк бул­ды. Алар уры­ны­на ком ље­ме ге­нђ кал­ды, чњп­лђ­ре бе­лђн бу­та­лып, ту­зан­нар бе­лђн ара­ла­шып бет­те­ләр.

Бу тын­лык озак­ка бар­мас дип уй­ла­ган ба­бай тиз­рђк њзе­нећ гљ­ле тљ­бе­нђ ке­реп ка­чар­га ашык­ты. Гњ­я­ки ан­да аны бер­кем­ дђ ќђ­бер­ли џђм ким­се­тђ ал­мас ке­бек иде.

Тот­ка­сын­нан лам­па-кђн­ди­лен авы­зы­на кап­кан хђл­дђ, зон­ти­гы­ныћ кђк­ре ба­шы бе­лђн пђр­дђ­гђ ябы­ша-ябы­ша, тђ­рђ­зђ тљ­бе­нђ књ­тђ­рел­де ул. Аныћ бо­лай ќђ­џђт ке­нђ њр­мђ­лђ­вен књ­реп тор­ган ке­ше џич­шик­сез бер ел­гыр егет­кђ тић­лђ­гђн бу­лыр иде Һном ба­бай­ны.

Ул њзе­нећ гљ­ле тљ­бе­нђ ме­неп иреш­кђн­дђ ка­ра­ват ас­тын­нан та­выш­лар ка­бат ише­те­лђ баш­ла­ды­лар:

— Ни­гђ ми­нем ая­гым­ны њзе­ћђ так­тыћ, ах­мак...

— Њзећ кем?

— Бир ми­нем аяк­ны...

— Мђ­сә­нә, са­сы ая­гыћ њзе­ћђ бул­сын. Ми­не­ке кая соћ?..

— Ђ бу нђр­сђ? Аяк тњ­гел­ме­ни?

— Ну те­ге карт­ка акыл са­ба­гы­ны укы­там әле!.. Та­гын бер ге­нђ сыз­гы­рып ка­ра­сын!

— Сыз­гыр­мый ин­де ул. Алар­га љч­тђн ар­тык сыз­гы­рыр­га яра­мый. Дњрт­не сыз­гыр­са, ба­шы авыр­тып, го­ме­ре кыс­ка­ра баш­лый аныћ. Ђй сыз­гыр­са иде, ту­фан куз­га­лып, бљ­тен ќир­не чњп ба­сар, ту­зан ку­бар иде. Ме­нђ сљ­е­нер идек, рђ­хђт­кђ чу­мып, туй­ган­чы ко­ты­ры­ныр идек. Ул ту­фан-ќил­нећ ка­нат­ла­ры­на уты­рып очар идек тђ кы­лан­ды­рып књр­сђ­тер иде­ек!

Һ­ном ба­бай алар­ныћ шу­шы сљй­лђ­шњ­лђ­рен ише­теп тор­ды џђм бу сер­лђр­не ка­ян бел­гђн­лек­лђ­рен аћ­лый ал­мый­ча ап­ты­рап кал­ды. Ђ алар чын­нан да хак­лы иде.

— Ул сыз­гыр­мас ин­де, син бел­гђн­не ге­нђ бел­ми, ди­сећ­ме ђл­лђ?

— Ка­ян бе­лђ­сећ, дип со­ра, мо­кыт!..

— Ђби­ећ­нђн­дер ин­де!..

— Тот кап­чы­гыћ­ны, ђби­ећ­нђн... Књр­гђ­нем бар­мы, ди­ген, ђби­ем­не?

— Йљ­ри­дер ђле шун­да ќил­лђр бе­лђн ада­шып, егет­лђр бе­лђн ша­шып... Ђ без сыз­гыр­сак, бу карт­лач бе­тђ ин­де, шу­лай­мы?

— Сыз­гыр-сыз­гыр. Књр­дећ­ме сыз­гыр­гач нђр­сђ бул­га­нын... Шу­лай шул, баш бе­тђ яз­ды.

­Си­ге­зен­че бњ­лек.

«ҖА­НИ­РАЛ­ЛАР­ЧА» ПЛАН­НАР

Бе­раз­дан, ни сђ­бђп­ле­дер, те­ге­ләр ты­ныч­лап кал­ды­лар. Та­кыл­да­шу­дан туй­ды­лар­мы, ди­сђћ, юк икђн, бњл­мђ­гђ ко­лак исе та­рал­ды. Ике баш­ки­сђр ин­де та­гын да ал­га та­ба нђр­сђ эш­лђњ ха­кын­да “ќа­ни­рал­лар­ча” зур план­нар ко­рыр­га то­тын­ды­лар.

Һ­ном ба­бай­ныћ бо­лар бе­лђн бул­ган оры­шын­нан соћ аяк-кул­ла­ры хђл­сез­лђн­гђн, тђ­не йон­чы­ган иде. Аћа хђ­зер ял ки­рђк, йок­лап ал­ган­да да ко­ма­чау­ла­мас шул.

Чђй­гњн ба­бай њзе­нећ гљл тљ­бен­дђ­ге фа­ти­ры­на тђр­тип са­лыр­га то­тын­ды. Авып ят­кан урын­ды­гын аяк­ла­ры­на бас­тыр­ган­нан соћ, урын­на­рын­нан куз­га­тыл­ган љс­тђ­лен џђм ки­тап­лар бе­лђн ту­ты­рыл­ган сан­ды­гын, зат­лы кђ­нђ­фи­ен њз ќай­ла­ры­на ур­наш­тыр­ды, љс­лђ­рен­нђн ту­зан џђм ком бљр­тек­лђ­рен сы­пыр­ды, ка­ра­ва­тын­да­гы йом­шак яс­тык­ла­рын ка­бар­тып, ќђй­мђ­лђ­ре­нђ тђр­тип сал­ды. Йорт ия­се ир­тђн­ге як­та ќы­еш­ты­рыл­мый кал­ды­рыл­ган урын-ќир­не ярат­ма­га­ны тљс­ле, Һном ба­бай да тђр­тип­сез­лек­нећ зур дош­ман­на­рын­нан иде.

Књ­ће­ле бу га­мђл­лђ­рен­нђн ка­нђ­гать­лек тап­кан­нан соћ гы­на ул ќиз са­ма­вы­ры­на су љс­тђ­де џђм чђ­ен яћар­тып ќи­бђр­де. Те­ге мор­дар­лар явыз­лы­гын­нан ва­тыл­ган лам­па­сын ку­лы­на књ­тђ­реп, ђй­лђн­де­реп-ђй­лђн­де­реп ка­ра­ды да:

— Э-џе-џей,— дип куй­ды. Аћа бњ­ген эш хђт­тин аш­кан. Лам­па-кђн­ди­лен элек­ке хђ­ле­нђ ки­те­рђ ал­мас ин­де, шу­лай да тљн­лђ янар­лык итеп куй­га­ны ях­шы. Май са­лып, фил­тђ­сен тљ­зђ­теп, ди­гђн­дђй. Ала­ры­на бик алай зы­ян яса­ма­ган­нар икђн. Ђ ме­нђ пы­я­ла­сын ват­кан­нар да, ка­лай­ла­рын биг­рђк ка­ты из­гђн­нђр шул. Нин­ди ях­шы нђр­сђ иде. Мећ­ ел­лык та­ри­хы бул­ган, ата-ба­ба­дан ми­рас бу­лып кал­ган ђй­бе­рен ха­рап ит­те­лђр, юнь­сез­лђр.

Ин­де ки­леп йљр­мђс­лђр, сыз­гы­рыр­га мђќ­бњр ит­мђс­лђр. Ка­ра ђле њз­лђ­ре­нђ, нђр­сђ, ди­лђр? Сыз­гыр­са, ту­зан куп­та­ру­чы ќил үзе­нең ты­ныч­лап ят­кан оя­сын­нан чы­гар да бу ма­лай­лар­ны ка­нат­ла­ры­на утыр­тып йљр­тер, алар шу­лай, рђ­хђт­лђ­неп мђх­шђр ту­ен ясар иде­ек без, ди­лђр­ме? Бо­лай да ки­мен куй­­ма­ды­лар ин­де. Дљнь­я­ны су бас­са — њр­дђк­кђ рђ­хђт, ђйе шул, чњп арт­са — бо­лар­ныћ бђ­хе­те куш­ла­на­чак. Бу­лыр да, юк­ка­мы алар урам ма­лай­ла­ры. Тђр­тип­сез­лђр, шак­шы­лар. Арт са­бак­ла­рын укы­тыр­га иде њз­лђ­ре­нећ, ђм­ма бер дђ би­реш­ми­лђр. Ќае да юк шул аныћ, ђл­лђ кем бу­лып чык­ты­лар ђле бо­лар.

Һ­ном њзе­нећ књ­ће­лен ты­ныч­лан­ды­рыр­га ты­рыш­ты. Бе­раз­дан са­ма­вы­ры да кай­на­ды. Гљл тљ­бен­дђ­ге љс­тђ­ле­нђ тђм-том­на­рын куй­ды, бау­да ас­ылы­нып тор­ган вак ке­рђн­дил­не сын­ды­рып ала-ала, май­лап-бал­лап чђй эчђр­гђ то­тын­ды. Та­ма­гы кљр­ђ­еп кит­кђч, кђ­е­фе дђ ях­шы­ру­га та­ба бо­рыл­ды. Ин­де ул њз-њзен­нђн ка­нђ­гать џђм кем­ле­ген бел­гђн кы­я­фђт­кђ кер­де. Чын­нан да рђ­хђт­лек дић­ге­зе­нећ яры­на ки­леп утыр­ган­дай, ила­џи бер лђз­зђт ки­чер­гђ­нен яшер­ми­чђ, крес­ло­сын­да урын ал­ды. Ку­лы­на ми­рас џђм га­и­лђ го­рур­лы­гы са­на­лыр­га мљм­кин бул­ган ки­та­бын ал­ды да та­мак тљ­бен кы­чыт­ты­рып кы­на ки­ке­рен­гђн­дђй итен­де. Йљ­зе­нђ бер књр­кђм­лек џђм зат­лы­лык љс­тђп то­ру­чы ярым тњ­гђ­рђк бо­ры­ны љс­те­нђ укы­мыш­лы­лык га­лђ­мђ­те­нећ бил­ге­се са­нал­ган пы­я­ла књз­ле­ген утырт­ты. Хђ­зер аћа бер­кем дђ ко­ма­чау­ла­мас­ка ти­еш иде, югый­сђ.

— «... Мђр­ги­ллђр илен Ай то­тыл­ган кљн­не су бас­ты. Алар ко­ты­лыр урын та­ба ал­мый­ча йљ­ге­ре­шђ баш­ла­ды­лар. Шу­шы мђх­шђр­дђ књп­лђ­ре ба­тып њл­де­лђр, акыл­лы­рак­ла­ры агач­лар­га ябыш­ты­лар џђм шу­лар­да йљ­зеп йљ­рер­гђ мљм­кин дип уй­ла­ды­лар. Ђм­ма, бе­раз­дан хђл­лђ­ре бе­теп, алар­ныћ да књ­бе­се су­да га­рык бул­ды. Та­гын да акыл­лы­рак­ла­ры исђ шул агач­ла­рын бер-бер­се­нђ бђй­лђ­де­лђр дђ сал яса­ды­лар. Алар­га бњ­тђн­нђ­ре ку­шыл­ды. Шул ил бе­лђн бер­гђ ак­ты­лар џђм џђ­ла­кђт­тђн ко­ты­лу юлын тап­ты­лар...»— дип укып кит­те ул.

Бу «мђр­гил» ди­гђн­нђ­ре ко­яш чы­гы­шы бе­лђн ба­ты­шы ара­сын­да­гы оч­рар­га мљм­кин бул­ган ић књн­дђм, ђм­ма рђн­ќе­тел­гђн ха­лык­лар­ныћ бер­се иде. Алар ха­кын­да­гы ва­кый­лар­ны укы­ган­да Чђй­гњн­нећ књз­лђ­ре­нђ яшь­лђр ту­ла џђм кулъя­у­лы­гы сы­гар­лык хђл­гђ ќи­теп чы­ла­на. Бар ин­де бђ­хет­сез­лђр, њз­лђ­ре­нђ яр­дђм ку­лын да су­зып бул­мый, ич­ма­са!

Һ­ном ба­бай уку­га ар­ты­гы бе­лђн би­ре­леп, хы­я­лын­да ђл­лђ нин­ди мђр­гил­лђр илен­дђ йљр­де, те­ге ма­лай­лар исђ, аныћ си­зен­мђ­вен­нђн фай­да­ла­нып, тђ­рђ­зђ тљ­бе­нђ мыш­тым-мыш­тым њр­мђ­лђ­де­лђр. Нин­ди дђ бул­са усал­лык кы­лыр­га ни­ят­лђ­неп шу­лай шы­пырт кы­на хђ­рђ­кђт­лђ­нђ­лђр ин­де алар.

Чђй­гњн тђ­мам оны­тыл­ды. Мђр­ги­ллђр та­ри­хы аны мог­җи­за­лы ва­кый­га­лар дљнь­я­сы­на чум­дыр­ды. Ђ те­ге мор­дар­лар ин­де тђ­рђ­зђ тљ­бе­нђ књ­тђ­ре­леп тђ ќит­те­лђр. Ђм­ма ба­бай­ фа­ти­ры­ның кай­да­лы­гын оныт­кан иде­лђр­ме, чђ­чђк­лђ­рен бал­кы­тып дљнья йљ­зе­нђ ка­ра­ган љч са­выт­та­гы гљл­нећ бе­рен­че­се­нђ ки­леп тђ мен­де­лђр џђм ан­да­гы йом­шак туф­рак­ны ком­сыз­ла­нып-ком­сыз­ла­нып ашар­га да то­тын­ды­лар. Алар­ныћ дућ­гыз ке­бек ча­пыр-чо­пыр ки­лњ­лђ­ре, ми­не­ке-ми­не­ке дип тарт­ка­ла­шу­ла­ры кот­ чык­кы­сыз кур­кы­ныч та­ма­ша иде.

— Нђр­сђ эш­ли­сез, ќи­рђн­геч­лђр?..

Ђм­ма Чђй­гњн­нећ бо­лай кыч­кы­ру­ы­на алар­ныћ ис­лђ­ре дђ кит­мђ­де, џа­ман да ты­гы­ну­ла­рын­да бул­ды­лар.

— Гљл­не ха­рап итђ­сез бит, ах­мак­лар!..

А­лар аныћ бу сњз­лђ­рен дђ оч­лы ко­лак­ла­ры­на элеп ап­ты­ра­ма­ды­лар. Ба­ры тик Чђл­де­рие ге­нђ, авы­зы­на туф­рак ту­тыр­ган ќи­рен­нђн, књз­лђ­рен акай­тып:

— Ка­ра те­ге­не, оят­сыз, џа­ман исђн икђн,— дип мы­гыр­дан­ды.

— Бу юлы­ ка­чып ко­ты­ла ал­мас,— ди­де аћа ќа­ва­бын­да Гап­те­рие, авыз кы­рый­ла­рын­нан ко­ел­ган бал­чык­ны ка­бат уч­ла­ры­на ту­ты­рып.

Ђ­йе, Чђй­гњн бу та­ма­ша­га хђй­ран кал­мас­ка да мљм­кин иде. Ђгђр дђ ком­нан яра­тыл­ган­нар икђн, ди­мђк, ком ни­чек туф­рак­ны аша­са, бо­лар да ка­ра бал­чык бе­лђн тук­ла­ныр­га ти­еш­лђр тњ­гел­ме? Ђм­ма бу афђт­лђр­не ни­чек тук­та­тыр­га мљм­кин соћ? Мо­ны­сы ба­бай­ныћ ба­шы­на кил­ми, со­ра­вы­на ќа­вап та­ба ал­мый га­зап­лан­ды ул та­гын да. Кем­нђн со­ра­сын да кай­дан гы­на бе­леш­сен икђн? Хђт­та ки­тап­ла­рын­да да бо­лар ха­кын­да хђ­бђр­лђр­гђ оч­ра­га­ны юк.

Књз ачы­лып йо­мы­лыр­га љл­гер­гђн­че, ди­яр­сећ, Чђл­де­ри бе­лђн Гап­те­ри гљл са­вы­ты­ныћ тљ­бе­нђ њк тљ­шеп ќи­тђ бар­ды­лар. Бер­сен-бер­се узы­шып, дљ­бер-ша­тыр ки­ке­ре­шер­гђ то­тын­ды­лар.

— Мон­да туф­рак ђче­лђ­неп кит­те, тђ­ме бет­те. Аш­лый да бел­мђ­гђн­нђр,— дип, Чђл­де­ри ка­нђ­гать­сез­ле­ген бел­де­реп ма­таш­кан­да, Гап­те­ри, бњк­сђ­сен уа-уа:

— Ђ ми­не­ке тул­ды ин­де,— дип, шђп ке­нђ итеп ки­ке­реп куй­ды. — Те­гер­мђн та­шым эш­ли баш­ла­ды!..

— Ос­та икђн­сећ, бљ­тен тђм­ле­сен ашап бе­тер­дећ дђ, ми­ћа кал­дыр­мый­ча!..

Чђл­де­ри њз кор­са­гы­ныћ тау ка­дђр бул­ган­лы­гын си­зен­ми џђм књр­ми, аћа џа­ман да ќит­ми иде. Ђм­ма утыр­ган ќи­рен­нђн куз­га­лам ди­гђ­нен­дђ, мес­кен, књ­тђ­ре­лђ дђ ал­ма­ды. Бу ка­дђр тул­ган бњк­сђ­не йөр­тер­гә кљ­чен­нђн кил­мђ­де. Књп ашап оны­тыл­ган­нар џђм гљл са­вы­ты­ныћ тљ­бен­дђ њз­лђ­ре­нђ зин­дан тап­кан­нар, то­зак­ка тљш­кђн­дђй бул­ган иде­лђр. Мо­ћа Чђл­де­ри­нећ та­гын да ачуы ки­леп:

— Син, ах­мак, шу­шы ка­дђр аша­ма­саћ, бо­лай тљп­тђн чы­га ал­мый­ча ят­мас идек,— дип, Гап­те­ри­гђ бђй­лђ­нер­гђ то­тын­ды.

Те­ге­се дђ би­ре­шеп тор­ма­ды, ки­ре­сен­чђ, аны га­еп­лђ­де. Ђле яћа гы­на ќан дус­лар бу­лып књ­рен­гђн ма­лай­лар ин­де кан дош­ман­нар­га ђве­рел­де­лђр. Тљрт­кђ­лђ­шеп, бер­се икен­че­се­нећ ипи шњр­ле­ге­нђ дђ ме­неп тљш­те, кул­ла­рын бор­га­ла­ша баш­ла­ды­лар. Тђ­мам хђл­дђн тай­ган­чы ау­на­ды­лар, бђр­гђ­лђш­те­лђр дђ ахыр­да арып тук­та­ды­лар. Алар­ны шу­шы хђл­лђ­рен­дђ та­ма­ша кы­лып ка­рап тор­ган Чђй­гњн рђ­хђт­лђ­неп кљ­лђ бир­де.

А­ныћ хи­хыл­да­вын ише­теп ал­ган ма­лай­лар бер-бер­се­нђ ка­ра­шып куй­ды­лар да, ин­де ге­нђ дош­ман­лаш­кан ќир­лђ­рен­нђн та­гын бер­лђ­шеп, пыш-пыш ки­лер­гђ то­тын­ды­лар. Ђл­бђт­тђ Чђй­гњн хђ­тер­лђ­ми кал­ды, бер­сен-бер­се изеп бе­тер­де­лђр дип уй­ла­ды. Ђм­ма Чђл­де­ри аћа та­ба та­за йод­ры­гын суз­ды:

— Ну карт­лач, са­ка­лыћ­ны йол­кыр­мын, ќа­ныћ­ны алыр­мын!..

— Ба­шыћ­ны бе­те­рђм хђ­зер!..

Гап­те­ри­нећ дђ ба­шы ка­дђр йод­ры­гы Чђй­гњн­нећ књз тљ­бе­нђ ки­леп ќит­кђн­дђй то­ел­ды. Ул шым бул­ды. Шу­шы го­ме­ре­нђ­чђ сак­лан­ган утыз ике те­шен дђ хђ­зи­нђ­сен­дђ ба­рын­ча књр­сђ­теп ђле­гђ­чђ ерыл­ган авы­зы йо­зак­лан­ды. Ма­лай­лар­ныћ мђ­ке­рен­нђн кур­кып, йљ­рђ­ге урын­нан куз­гал­ды џђм књк­рђ­ген­нђн ая­гы­на, ая­гын­нан учы­на урын та­ба ал­мый­ча йљ­ге­рен­де-бђр­гђ­лђн­де. Ин­де хђ­зер њзе кљл­ке хђ­лен­дђ­рђк иде.

— Ас­ты­на ќи­бђр­де, хђ­сис!— бу Чђл­де­ри­нећ те­ле дђ њзе ке­бек њк усал џђм мђ­кер­ле, њл­чђњ­ле бу­лу­дан мђх­рњм икђн.

— Гљл тљ­бен су­га­ра, ба­ла­гы юеш­лђн­гђн!..

Гап­те­ри шу­шы сњз­лђ­рен­нђн тђм та­бып кљ­лђр­гђ то­тын­ды, ин­де ухыл­дау­дан-хи­хыл­дау­дан књч­кђн Чђл­де­ри:

— Ыш­та­ныћ­ны элеп кип­тер, карт­лач!— дип ђй­теп таш­ла­ды.

А­лар­ныћ бу мыс­кыл­лау­ла­ры­на тњ­зђр­лек тњ­гел иде. Шу­лай да чы­гы­рын­нан чы­гып ки­тђр­гђ тор­ган Чђй­гњн њзен са­быр­лык та­я­гы­на та­ян­дыр­ды, го­рур ба­шын юга­ры књ­тђ­реп, књ­ће­лен тын­лык хљ­ке­ме­нђ ђй­дђ­де. Бе­раз­дан йљ­рђ­ге дђ ада­шып бђр­гђ­лђн­гђн уры­нын­нан књк­рђк чит­ле­ге­нђ кай­тып ку­нак­ла­ды. Ђм­ма кђ­е­фе­нећ сан­ду­га­чы књ­ће­ле­нећ бак­ча­сын таш­лап оч­кан, кай­гы бо­лы­ты аныћ уры­нын алыр­га љл­гер­гђн иде.

Ул да тњ­гел, Гап­те­ри Чђл­де­ри­нећ тау ка­дђр бул­ган бњк­сђ­се­нђ ме­неп бас­ты да гљл са­вы­ты­ныћ кы­рые­на књ­тђ­рел­де. Те­ге­се яман та­вы­шы бе­лђн дљнь­я­ны тет­рђн­де­рер­гђ љл­гер­мђ­де, гљл са­вы­ты чай­ка­лып кит­те џђм, бо­лар­ныћ авыр­лы­гын књ­тђ­рђ ал­мый­ча, бер як­ка авы­шып чай­кал­ган­дай ит­те дђ егыл­ды. Бо­лар аныћ эчен­нђн ике туп ши­кел­ле тђ­гђ­рђ­шеп чык­ты­лар. Гљл са­вы­ты исђ кљ­тел­мђ­гђн­чђ ђй­лђ­неп куй­ды да тђ­рђ­зђ тљ­бен­нђн мђ­тђ­леп идђн­гђ оч­ты џђм ур­та­лай ярыл­ды. Бђ­хет­сез књз­лђ­рен Чђй­нњк, бу мђх­шђр­не књр­мим ди­гђн­дђй, ике ку­лы бе­лђн кап­ла­ды. Те­ге мор­дар­лар «у­ра» куп­тар­ды­лар џђм тан­та­на ите­шер­гђ то­тын­ды­лар:

— Ну, шђп оч­ты, ма­лай, бух ит­те... Ђй­дђ, те­ге­не­кен дђ шун­да мђ­тђл­де­рђ­без?

— Ђџђ, ђй­дђ, кы­зык итик ђле њзен...

Гап­те­ри­нећ ах­мак фи­ке­ре Чђл­де­ри­нећ бо­зык књ­ће­ле­нђ хуш кил­де. Усал­лык ни­я­тен­дђ дђрт­лђ­не­шеп, ђле яћа бњк­сђ­лђ­рен књ­тђ­рђ ал­мый­ча яту­ла­рын да оны­тып, Чђй­гњн­нећ гљ­ле­нђ та­ба йљ­ге­рер­гђ то­тын­ды­лар. Авып-тњ­неп ки­теп, мђ­тђ­лњ­лђ­ре­нђ дђ ка­ра­мас­тан, акыл­ла­ры яћар­ма­ды. Ин­де, ки­леп, Һном ба­бай­ныћ яшђр уры­ны бул­ган гљл­не сел­ке­тер­гђ, аны идђн­гђ тљр­теп тљ­ше­рер љчен этђр­гђ то­тын­ды­лар.

Бул­са­лар да бу­лыр­лар икђн шу­шы ка­дђр тђр­тип­сез­лђр. Чђл­де­ри­е­нећ авы­зы­на Чђй­гњн­нећ кул юар љчен ге­нђ сак­лап то­та тор­ган са­бы­ны ки­леп тљш­мђ­сен­ме. Гљл са­вы­ты янын­да оны­тып кал­дыр­ган шул. Ђ те­ге аны йот­ты да ќи­бђр­де, ком­сыз. Књ­зен дђ йом­ма­ды. Җит­мә­сә:

— Ка­ра ђле, бу нин­ди тђм­ле ђй­бер ашап ята икђн, си­ћа да бар­дыр,— дип, Гап­те­ри­ен ко­тыр­тыр­га, чик­лђ­нђ бел­мђ­гђн нђф­се­сен тљп­сез кап­чык итђр­гђ љл­гер­де. Кор­сак ту­ты­рып, ри­зык ку­ђ­тен­нђн кљч ќый­ган, ђшђ­ке­лек дућ­гы­зы­на ат­лан­ган бу кыйб­ла­сыз­лар­ны ђдђп тђр­тђ­се­нђ кер­теп, тђр­тип џђм юнь­ле­лек мђк­тђ­бен­дђ дђ­рес алыр­га љн­дђњ мљм­кин тњ­гел иде.

Ни эш­лђр­гђ бел­мђ­гђн, ча­ра­сыз­лык­ныћ кам­чы­сы бе­лђн акы­лын кый­на­ган Чђй­нњк шун­да кул ар­ты­на элђк­кђн бе­рен­че нђр­сђ­не ал­ды џђм те­ге­лђр­нећ ба­шы­на тон­дыр­мак­чы бул­ды. Кур­кы­шып ты­ел­мас­лар­мы, янђ­се. Ђм­ма ку­лы­на кер­гђн бу нђр­сђ аныћ гљл тљ­бен су­га­ра тор­ган лей­ка­сы бу­лып чык­ты. Эче ту­лы су. Шу­шы ки­леш те­ге­лђр­нећ ба­шы­на тон­дыр­сам, ђрђм ге­нђ итђр­мен ди­гђн­дђй, тот­ты да љс­лђ­ре­нђ яћ­гы­рын яу­ды­рыр­га то­тын­ды. Син књр дђ мин књр. Ђле яћа гы­на дию пђ­ри­е­дђй дљнь­я­лар­ны дер сел­кет­кђн те­кђ бо­рын Чђл­де­ри эре­де дђ кит­те. Ни­чек мо­ћа ка­дђр ба­шы­на кил­мђ­гђн, ди­яр­сећ? Ќил чык­са, бљ­тен ќир­не ту­зан џђм ком ба­са. Шу­ныћ ке­бек, сыз­гыр­ды, ќил чык­кан­дай бул­ды, бу ком ма­лай­ла­ры шар­дай ка­ба­ры­нып, бљ­тен та­раф­ны ба­сып алыр­дай кү­пер­де­ләр. Ан­нан ки­леп, ком туф­рак­ны ашый­мы, ашый. Ка­мап, бе­те­реп, кап­лап ки­лђ ђле, ќит­мђ­сђ. Бо­лар да гљл са­вы­тын­да­гы бал­чык­ны тљ­бе­нђ ка­дђр ди­яр­лек ялап-ял­мап ал­ды­лар. Ин­де дђ ком­ны су ба­са, њзе­нђ буй­сын­ды­ра­мы, буй­сын­ды­ра. Дљ­рес, эл­гђ­ре су­ны ком њзе­нђ сећ­де­рер­гђ ты­ры­ша, ђм­ма ком эчен­дђ туф­рак ки­сђ­ге бар икђн, эш баш­ка­ча бу­ла. Юк­ка ба­шын ка­тыр­ган икђн. Ме­нђ ни­чек ќе­бе­теп бу­ла њз­лђ­рен! Буй­сын­мый ка­ра­сын­нар!

Си­зен­ми­чђ­рђк кал­ган Гап­те­ри­не дђ ко­ен­дыр­ган иде, ан­сы да ши­кђр ке­бек ќе­беп ке­нђ тљш­те. Тђ­рђ­зђ туп­са­сын­да бер-бер­се­нђ ку­шыл­ган ике туф­рак­лы ком ље­мен­нђн гай­ре џич­нђр­сђ кал­ма­ды.

Шат­лы­гын­нан књ­ће­ле хуш­ла­нып куш­лан­ган Һном ба­бай, тук­тый бел­ми­чђ, бо­лар­ныћ љс­те­нђ су­ын сип­те дђ сип­те. Аныћ са­ен те­ге­лђр ише­лђ бар­ды­лар. Бњ­тђн то­ра ал­мас­лык бул­сын­нар дип, Чђй­гњн та­гын да су ки­тер­де, мо­ны­сын да си­беп бе­тер­де. Бу юлы­ Чђл­де­ри­ның йот­кан са­бы­ны да ком ара­сын­нан чык­ты. Ђм­ма ул да су­дан эре­гђн иде. Књ­бек­лђ­неп, те­ге­лђр­не кап­лап кит­те. Шун­да гы­на ба­бай њз эшен­нђн ка­нђ­гать­лек та­бып ку­ан­ды. Ме­нђ хђ­зер сљй­лђ­шеп ка­ра­сын­нар аныћ бе­лђн, бе­лер ни­чек акыл са­ба­гын ђдђп мђк­тђ­бен­дђ укы­тыр­га њз­лђ­ре­нђ.

­Ту­гы­зын­чы бњ­лек.

ҖИ­ҢҮ

О­зак тот­ма­ды, тђ­рђ­зђ­дђн ка­ра­ган ко­яш нур­ла­ры Чђй­гњн сип­кђн су­лар­ны кип­те­реп, тә­мам ялар­га да љл­гер­де. Ин­де дђ те­ге ма­лай­лар­дан ко­тыл­дым дип уй­ла­ган иде, юк икђн, ба­бай ял­гыш­кан бу­лып чык­ты. Ком­нар, ќил­лђгђн са­ен, еш­рак хђ­рђ­кђт­кђ ки­лђ баш­ла­ды­лар. Ђм­ма алар элек­ке­чђ ту­зан­лы џђм шак­шы тњ­гел, бђл­ки дић­гез бу­ен­да­гы­ча чис­та ком ке­бек, хђт­та ял­ты­рап та то­ра иде­лђр. Ча­ра­сыз­лык­тан га­ќиз­лђн­гђн ба­бай, ђгђр дђ те­ге­лђр џљ­ќњм итђр­гђ куз­га­ла баш­ла­са­лар, љс­лђ­ре­нђ си­бђр­гђ дип су­ын ђзер тот­ты. Тик мо­ныћ ки­рђ­ге бул­ма­я­ча­гын ђле­гђ бел­ми иде.

Ма­лай­лар баш­ла­рын ђњ­вђ­ле бе­рђм-бе­рђм књ­тђр­де­лђр, ком ке­бек са­ры књз­лђ­рен уй­нат­ка­лап ал­ды­лар џђм кал­кы­ны­шып кил­гђн љем­нђ­ре­нђ ка­бат чум­ды­лар да кљ­тел­мђ­гђн­дђ си­кер­гђ­лђ­шеп тор­ды­лар. Ни хик­мђт, бу юлы­ аяк-кул­ла­ры љчен тарт­ка­лаш­ма­ды­лар, бер-бер­се­нђ ис­лђ­ре ки­теп ка­ра­п ал­ды­лар да, Чђй­гњн­не књ­реп, аћа та­ба бо­рыл­ды­лар. Ба­бай тиз ге­нђ би­ре­шер­лек тњ­гел, аныћ ку­лын­да һа­ман да шул су ту­ты­рыл­ган лей­ка иде.

Ни хик­мђт, ма­лай­лар, њза­ра тарт­ка­лаш­ма­ган ке­бек, ба­бай­га да ка­за са­лыр­га ашык­ма­ды­лар. Алар бик ка­ты њз­гђр­гђн иде­лђр. Ђл­лђ ин­де са­бын алар­ныћ тђн­нђ­рен ге­нђ тњ­гел, ќан­на­рын да саф­лан­дыр­ган, чи­старт­кан ин­де? Юк, хђй­лђ ге­нђ кы­ла тор­ган­нар­дыр, књ­ћел­лђ­ре ту­лы мђ­кер­дер.

— Ки­ле­гез, кил, ме­нђ мон­да та­ба...

Чђй­гњн алар­ныћ љс­лђ­ре­нђ су ко­яр­га ќай­лы­рак бул­сын љчен хђй­лђ­лђп, гљл са­вы­ты­ныћ тљ­бе­нђ якын­рак ки­лер­гђ ча­кыр­ды. Те­ге­лђр чын­нан да аныћ те­лђ­ге­нђ буй­сын­ды­лар, ба­бай­га ыша­нып, авыз­ла­рын ач­кан хђл­дђ якын­лаш­ты­лар. Књз­лђ­рен­нђн кы­зык­сы­ну нур­ла­ры ќан­га ягым­лы ќы­лы­лык бљр­ки иде. Ђм­ма Чђй­гњн ул ара­да алар­ныћ љс­лђ­ре­нђ су си­беп алыр­га да љл­гер­де, те­ге­лђр чак эреп кит­ми­чђ, арт­ка­рак чи­ге­нер­гђ мђќ­бњр бул­ды­лар.

— Ђџђ, ка­ча­сыз­мы? Ме­нђ шу­лай бу­ла ул!

Ђм­ма ба­бай­ныћ бу сњз­лђ­ре алар­ны бик ка­ты га­ќђп­лђн­дер­де, ап­ты­ра­шып кал­ды­лар.

Њ­зен кљч-ку­ђт џђм хђй­лђ ия­се итеп сиз­гђн Чђй­гњн­нећ ерыл­ган авы­зы озак кы­на ябыл­мый­ча тор­ды. Бу хђл аныћ акы­лы­на ке­рер­лек тњ­гел иде. Ма­лай­лар­га нђр­сђ бул­ган? Ни­гђ йод­рык­ла­рын янап бол­га­мый­лар, ита­гать бе­леп ке­нђ, ап­ты­ра­шып ка­рап то­ра­лар. Алар гњ­я­ки, ниш­лђ­већ си­нећ, ба­бай, са­ка­лыћ ага­рып та ба­шы­ћа акыл кер­мђ­гђн, дип ђй­тђ, џич югы уй­лый иде­лђр тљс­ле. Шу­шы­ны си­зе­неп ал­ган Чђй­гњн нђр­сђ кы­лыр­га да бел­мђ­де, кау­ша­ды:

— Ђй-ђй, ни-ни...— ди­гђн аваз ки­сђк­лђ­рен те­лен­нђн тљ­шер­де, шун­да ук њзен кул­га алып, ќа­нын ты­ныч­лан­ды­рыр­га ты­рыш­ты. Ђле ге­нђ яман бу­лып књ­рен­гђн ма­лай­лар кар­шын­да ул њзе кы­ен хђл­гђ кал­ган иде.

Шул­ва­кыт мђк­тђп­тђн Бу­лат кай­тып кер­де. Аћа-мо­ћа игъ­ти­бар итеп тор­мас­тан, сум­ка­сын, ќил­кђ­сен­нђн тљ­ше­реп, өс­тә­ле яны­на куй­ды да бњл­мђ­сен­нђн чы­гу ягы­на бо­рыл­ды. Ђм­ма ат­лар­га җы­ен­ган ќи­рен­дә нђр­сђ­гђ­дер ки­леп тљр­тел­гђн­дђй бу­лып тук­та­лып кал­ды џђм ялт кы­на ућы­на-су­лы­на ка­рап ал­ды.

— Џе, аћ­ла­ма­дым?..— ди­де ул.

А­ныћ шу­шы сњ­зен­нђн соћ, Һном ба­бай њзе­нећ гљ­ле тљ­бе­нђ сећ­де, ма­лай­лар, ка­чар урын та­ба ал­мый­ча, ша­быр-шо­быр йљ­ге­ре­ше­рђ то­тын­ды­лар. Алар, ќит­мђ­сђ, кур­ку­дан эт ба­ла­сы ке­бек кал­ты­рый иде­лђр.

Бу­лат, сђ­ер­сен­гђн хђ­лен­дђ, бњл­мђ­се буй­лап уз­ды, шак­ка­ту­дан књз­лђ­ре шак­мак бул­ыр­га мөм­кин иде­ләр.

— Ђл­лђ сы­ер ау­на­ган ин­де мон­да?— ди­де ул, та­гын да ап­ты­рап.

А­ныћ бо­лай дип сљй­лђ­нње га­ќђп тњ­гел иде. Те­ге урам ма­лай­ла­ры кљ­не бу­е­на ча­шы­нып-тђр­тип­сез­лђ­неп, бар нђр­сђ­нећ ас­тын-љс­кђ ки­тер­де­лђр шул. Бу­лат исђ, шу­шы хђл­не књ­реп, тә­мам хәй­ран­га кал­ган хә­зер.

Ки­чђ шу­шы­лай бик тђр­тип­сез уй­на­ды да, бњ­ген ир­тђн­ге як­та, џич­нђр­сђ­гђ игъ­ти­бар итеп тор­мас­тан, мђк­тђп­кђ чы­гып йљ­гер­де­ме соћ ђл­лђ ул? Юк­тыр ла ин­де, алай ук су­кыр бу­лыр­га књ­зе­нђ ар­па чык­ма­ган ла аныћ. Ђм­ма бу хђл­не нђр­сђ бе­лђн аћ­ла­тыр­га?

Ба­шын ка­шып, бар зи­џе­нен тђр­тип­кђ сал­ган­дай ит­те дђ, ђни­се кай­тып ачу­лан­ма­сын дип, бњл­мђ­не тиз ге­нђ ќы­еш­ты­рып ку­яр­га уй­ла­ды. Љс­тен-ба­шын алыш­тыр­ган­нан соћ, чђ­ен кай­нар­ла­тыр­га куй­ды да хез­мђ­те­нђ то­тын­ды.

Эш­не бер баш­ла­саћ, шу­лай ин­де ул, уен ке­бек, њзе­нђ ияр­теп ма­вык­ты­ра, кы­зык­ты­ра. Бу­лат бе­лђн дђ шу­лай бу­лып чык­ты. Ђњ­вђ­ле ту­зан су­ырт­кыч­ны кљй­лђп ќи­бђр­де. Ка­ра­ват ас­ла­ры­на ке­реп, ком­ның-чүп­нең бер ге­нђ бљр­те­ген дђ кал­дыр­ма­ды. Шун­нан уен­чык­ла­рын киш­тђ­ле­ге­нђ те­зеп куй­ды. Ул да тњ­гел, чи­лђк бе­лђн су ки­те­реп, бар нђр­сђ­не сљр­теп-кор­тып чык­ты, идђн­нђр­не юып ал­ды. Ул ара­да бњл­мђ ялт ит­те. Чђе дђ кай­нап чык­ты.

Э­лек бул­са, мђк­тђп­тђн кай­ту­ы­на, чђ­ен тиз-тиз, пе­шђ-пе­шђ ге­нђ ка­ба­ла­нып эчђр иде дђ, чы­гып йљ­ге­рер иде. Ђ бњ­ген ашык­ма­ды. Эше­нећ нђ­ти­ќђ­сен књ­реп књ­ће­ле сљ­ен­гђ­не­нә кү­рә, кеч­ке­нђ кул-бе­лђк­лђ­ре­нђ дђрт љс­тђл­гђн, бер да ял итеп то­ра­сы кил­ми.

Ул та­гын да бњ­тђн бњл­мђ­лђр­не ќы­еш­ты­рып чы­гар­ды. Ту­зан­нар­ны сљрт­те. Шу­шы эшен­нђн бар­ча та­раф­лар нур­ла­нып кит­те­лђр, шат­лык љс­те­нђ ку­а­ныч аныћ кеч­ке­нђ ќа­нын зу­рай­тып џђм ки­ћђй­теп ќи­бђр­де. Аћа хђ­зер рђ­хђт, бик тђ рђ­хђт иде. Кем ђйт­те икђн аны хез­мђт — авыр шљ­гыль, дип? Ял­кау­лар сњ­зе икђн лђ ул. Ђнђ, хђ­зер аны шат­лык ни­чек ку­ан­ды­ра, ќа­ны ир­кђ­лђ­нђ. Эш ага­чы­ныћ ќи­ме­ше тат­лы икђн шул ул. Ме­нђ ђни­се кай­тып ке­рер џђм аћа рђх­мђт ђй­тер, бул­дыр­ган­сыћ, улым, ди­яр. Ар­ка­сын­нан сљ­еп, ко­ча­гы­на алып ир­кђ­лђр.

Ул шун­да пи­а­ни­но­сы­на яны­на утыр­ды һәм ки­чә өй­рән­гән көй­лә­рен бү­ген яңа дәрт бе­лән уй­ный баш­ла­ды. Өй эче, һәм­мә та­раф саф­лык-чис­та­лык, дәрт­ле моң, ко­яш ну­ры һәм бә­хет бе­лән ту­лы иде.

СЕР­ЛЕ КАМ­КА

Әки­ят

I

— Сә­лам, Кам­ка! Кая кит­тең әле?

— Сә­лам! Ни... Син кая соң?— Кам­ка үзе­нә сә­лам би­рү­че­не эз­ли баш­лап, ар­ты бе­лән бо­ры­лу­га, агач­ка ки­леп бә­рел­де.

— Абау, ба­шым­ны ти­шә яз­дым,— ди­де, ян­га­рак кит­те.

— Чү, чү! Саг­рак! Тап­тый­сың бит!

— Ә син­ме­ни әле бу, Ку­ян Хи­сам! Ниш­ләп ан­да ку­ак ас­тын­да уты­ра­сың?

— Си­не кө­теп!

— Бу­лыр ин­де, көт­тең ди!— Шун­да ук Кам­ка баш­ка­ча уй­лап өл­гер­де һәм, ел­ма­еп: — Нәр­сә­гә ки­рә­гем бар иде соң?— дип со­ра­ды.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: