КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 39 страница

III

Га­фу-га­фу, мең га­фу!.. Оныт­кан­мын, ул бер искә алынды да инде, та­ныш бу­лы­гыз, бу­сы — Гап­сат­тар. Шу­лай ук баш­лан­гыч сый­ныф­лар­ны узып, бы­ел Дүр­тен­че сый­ныф­ка ба­ра­сы, ягъ­ни ур­та мәк­тәп­кә. Без­нең оч­тан. Ти­шек­баш! Менә аның хакында сөйләргә була! Әйе-әйе, чын мәгъ­нә­сен­дә ти­шек­ баш! Иң әү­вә­ле аның ба­шын бы­ел абый­сы Так­таш йодрык кадәрле ти­мер бе­лән бә­реп тиш­те. Шун­дый ка­ты итеп сук­ты, Гап­сат­тар үл­гән­нән кал­ды. Ан­на­ры шу­шы ук баш­ка дим, күр­ше­се, те­ге, укы­ту­чы ма­лае ин­де, Га­мир­дан икенче юлы эләк­те. Чи­ләк ка­дәр­ле ка­лай по­вид­ло са­вы­ты бе­лән ул да аңа шун­дый ка­ты итеп тон­дыр­ды, мә­кер­ле рә­веш­тә ар­тын­нан ки­леп, ки­зә­неп то­рып, тө­бе очар­лык ку­әт­тә... Гап­сат­тар­ның ба­шы ур­та­лай яры­лып ки­тү­дән чак кал­ды.

Алар яны­на та­гын да бо­ры­нын юга­ры оч ма­лай­ла­ры җи­ме­реп кит­те­ләр. Бер дә юк­тан. Мин кем дә син кем дип бә­хәс кы­лып ма­та­ша иде­ләр, этеш­тән төр­теш­кә үсте. Ах­рыл-әмер, Гап­сат­тар­ның бо­ры­ны ише­лү бе­лән бә­хәс­лә­ре чи­шел­де. Ул кит­те кан, ул кит­те кан, шу­шы ка­дәр дә ел­га­лар бу­лып агар дип баш­ла­ры­на да кил­мә­гән юга­ры оч­ны­кы­лар кур­ку­ла­рын­нан тын­сыз кал­ды­лар, авыл­дан ук чы­гып шыл­ды­лар, өч көн һәм төн бу­лыр, ур­ман­да ка­чып ят­ты­лар. Имеш, Гап­сат­тар­ның әни­се ки­рәк­лә­рен бир­мә­сен, усал, ди­ләр аны.

И адәм ба­ла­сы, күр­сә дә кү­рә икән. Гап­сат­тар шул җи­ме­рек бо­ры­ны бе­лән кан агы­зып өй­лә­ре­нә кай­тып кер­гән икән, әни­сен­нән та­гын эләк­кән, иш өс­те­нә куш бул­ган.

— Ела­ма!— дип ачу­ла­на икән әни­се.— Үзең га­еп­ле­дер әле. Те­лә­сә кем­не то­тып кый­на­мый­лар аны. Шул ки­рәк, йөр­мәс­сең!

— Алар бит, алар бит... үз­лә­ре...— Гап­сат­тар кан агыз­ган, су­ган суы сык­кан.

Ба­шын Га­мир бе­лән үз абый­сы Так­таш бер-бер арт­лы тиш­кән­дә дә аңа әни­се шу­лай ди­гән иде. Гап­сат­тар, зар­ла­на­сы итеп, урам ур­та­сын­да­гы су ко­лон­ка­сы яны­на, ха­тын-кыз­лар, апа­лар яны­на кил­де. Әни­се дә шун­да. Гапсаттар ыкы-мы­кы кил­де, абый­сын да, Га­мир­ны да га­еп­лә­де. Аның әйт­кә­не­нчә, алар әнкәсенең тәүфыйклы һәм сөекле улын би­на­хак­ка рән­җет­те­ләр. Аһ хәл­ләр, ваһ хәл­ләр! Ә әни­се тың­лар­га да те­лә­мә­де:

— Ну шу­шы ма­лай­лар­ны, бер ге­нә дә уты­рып то­ра бел­ми­ләр,— ди­де.— Тәр­тип­сез­ләр­нең тәр­тип­сез­лә­ре!.. Ела­ма мон­да ки­леп! Бар, олак! Кө­ян­тә бе­лән тон­дыр­ган­чы!

Гап­сат­та­рын ул сы­ен­дыр­ма­гач, хәл­лә­ре мөш­кел­нең мөш­ке­ле, ха­рап­лар­ның ха­ра­бы иде.

— Кай­чан акыл ке­рә бо­лар­га!

Әни­се аны шу­шы сүз­лә­ре бе­лән ар­тын­нан кыч­кы­рып оза­тып кал­ды. Гап­сат­тар бак­ча арт­ла­ры­на шыл­ды. Ан­да би­хи­сап олы ябал­даш­ла­рын җә­еп әрек­мән­нәр үсә иде. Ул гарь­ле­ген­нән шу­лар ара­сы­на ке­реп кач­ты һәм үк­сеп-үк­сеп ела­ды. Ка­ны гы­на агу җит­мә­гән, күз яшь­лә­рен дә та­мы­за тор­гач, тә­мам арып, оны­ты­лып йо­кы­га кит­те.

Ул уян­ган­да кич иде. Аны эз­ләп чык­кан ке­че апа­сы, ерак ба­су юлы­на ка­рап, кү­рен­мәс­ме дип эне­сен күз­лә­де. Гап­сат­тар, ча­кы­ру­ла­рын ише­теп бу­лыр, әрек­мән ябал­даш­ла­ры ара­сын­нан мыш­тым гы­на чык­ты да апа­сы яны­на ки­леп бас­ты. Бе­раз­дан:

— Кем­не кө­тә­сең? Ки­я­вең ки­лә­се­ме әл­лә?— ди­де.

Янын­да кем­нең­дер ба­сып то­ру­ын уе­на да ки­тер­мә­гән апасының ко­ты бо­ты­на җит­те. Аһ ит­те, йө­рә­ген тот­ты. Хә­зер егы­ла­чак иде. Әм­ма, те­ле­нә ку­әт ки­леп:

— И юнь­сез ма­лай, җа­ным­ны ал­дың!— дип, әле ге­нә эне­се­нә йом­шак те­лен дә кыз­га­на­сы бул­ма­ган җи­рен­нән ачу­лы сүз­ләр­гә күч­те. Шу­лай аның су­лы­шы кайт­ты, ко­ты бо­тын­нан күк­рәк чит­ле­ге­нә кү­тә­рел­де.

— Син, ма­лай ак­ты­гы, өй­гә кай­та­сың­мы-юк­мы?!— ди­де, бе­раз­дан соң Гап­сат­тар­га, ку­лын­да кү­сәк бул­са, шу­ның бе­лән орыр­дай бу­лып.— Си­не эз­ләп укы­ту­чы апаң кил­гән!

Гап­сат­тар ыша­ныр­га да, ышан­мас­ка да бел­мә­де. Әм­ма тә­не буй­лап кал­ты­ра­ну йө­гер­де. Бү­ген ге­нә мәк­тәп бак­ча­сы­на ке­реп, ан­нан ике ал­ма ур­лап чык­кан иде. Кү­реп кал­ган бу­лыр­лар, ме­нә хә­зер ки­рә­ген би­рә­чәк­ләр ин­де! Ачы­лык­ла­ры бе­лән те­лен көр­мәк­лән­дер­гән ул ал­ма­лар­ны ба­су ягы­на то­мыр­га­нын да хә­тер­ли әле ул. Ин­де ха­рап­лар гы­на бул­ды.

Ул шул ба­су ягын кү­зе бе­лән ай­кап чык­ты. Дул­кын­ла­нып утыр­ган яшь иген­нәр ара­сын­нан кая ди ин­де ике кы­ер­чык ал­ма­ны эз­ләп та­ба­сың?

Әл­лә ар­тын­нан бе­рәр­се шым­чы­лык итеп йөр­гән дә ба­рып әләк­лә­гән­ме? Бу­лыр да, дөнья ту­лы куш­тан кыз­лар, ма­лай­лар. Яла­гай­лык бе­лән бә­хет ку­нак­ча­сы­на ме­неп утыр­мак­чы­лар. Ки­рәк бит ә? Ку­нак­ча бер нәр­сә, һәй­кәл пь­е­дес­та­ле — икен­че. Ку­нак­ча­да йол­кыш та­вык­лар бе­лән мес­кен әтәч­ләр уры­ны гы­на ин­де ул, анысы!

Әм­ма Гап­сат­тар­ны апа­сы юри, куркытыр һәм тыңлатыр өчен генә ал­дый иде. Ка­ян дип әле аның эне­сен укы­ту­чы­сы эз­ләп йөр­сен? Инде аның кай­гы­сы — баш­ка­лар­да. Бе­рен­че сый­ныф­та укы­тыр­га дип ба­ла-ча­га­лар­ны җыю белә мәшгуль ул хәзер Галина Дмитриевна. Гап­сат­тар­лар­ны әл­лә кай­чан оныт­кан­дыр ин­де, ко­тыл­дым бо­лар­дан дип сө­е­нә­дер.

Шулай бервакыт быел Ва­зыйх­ның әни­се Ка­ми­лә апа, ки­бет­кә бар­гач, сүз ара сүз чы­гып, тел те­гер­мә­нен әй­лән­дер­гә­нен­дә әй­тә икән:

— Ул Гә­ли­нә­не сөй­лә­мәс тә идем ин­де, бер күр­кәм­ле­ге кал­ма­ган. Ми­нем ма­лай­ны “өч­ле”­гә тө­ше­реп бе­тер­гән. Укы­та та бел­ми!— дип.

Бу ка­дәр төрт­те­рел­гән сүз­ләр пы­чак ке­бек бә­гырь­ләр­гә ка­дал­мый кал­мый ин­де. Кор­бан үзе ан­дый ва­кыт­та кул ас­ты­на ке­реп ке­рү­чән бу­ла. Чын­нан да улы­ның “баш­лан­гыч”­та­гы укы­ту­чы­сы Гали­на ха­ным Дмит­ри­ев­на ачык ишек­тән кү­ре­нә. Тел те­гер­мә­не бер куз­га­лып ки­тәр­гә өл­гер­гән, әм­ма шун­да ук кү­чә­ре сы­нып, җи­ме­ре­леп тө­шәр­гә җы­ен­ма­ган­лык­тан, Ка­ми­лә апа те­зеп сал­ма­сын­мы:

— Бер дә ярат­ма­ды үзен, бер дә үз ит­мә­де укы­ту­чы­сын! Ме­нә ко­тыл­ды да ин­де!

Гали­на ха­ным шул миз­гел­дә аның күз ал­дын­да пәй­да бул­гач, сүз­лә­рен баш­лар­га өл­гер­ми кал­ган ха­тын­нар бо­рын-авыз­ла­рын яу­лык­ла­ры ас­ты­на төрт­кән­нәр. Тук­та­ла бел­мә­гән Ка­ми­лә апа гы­на:

— И Гә­ли­нә, си­не сөй­ли идек әле... Без­нең күр­ше ма­лае Гап­сат­тар­ны бе­лә­сең бит ин­де, ул әй­тә икән, укы­ту­чы­быз­ны бер дә ярат­мый укы­дым дип... Ни­чек “баш­лан­гыч”­ны ал­дын­гы­лар са­фын­да тә­мам­ла­ды икән ул?

— Си­нең Ва­зыйх та бе­тер­де тү­гел­ме?— ди­гән Га­ли­на ха­ным, әле­гә сүз­ләр­нең җа­ен аң­лар­га өл­гер­ми­чә, әм­ма Гап­сат­тар­ның ко­ла­гын, әгәр мон­да кү­рен­сә, бо­рып ук таш­лар­га кү­ңе­ле­нә ки­леп.

Ма­лай­ның бә­хе­те — аның кул ас­ты­на эләк­мә­гән. Һәр­хәл­дә Гап­сат­тар­ның бу сүз­ләр­не әй­тү тү­гел, уй­лар­га да ба­шы­на кил­ми­чә, ул ба­ры тик Ка­ми­лә апа­ның яла­сы ар­ка­сын­да гы­на гө­наһ­лы бул­ды, гаепле Вазыйх чиста калды. Әм­ма укы­ту­чы­сы Гали­на ха­ным шул ишет­кән сүз­лә­рен ко­ла­гы­на кирт­ләп ку­яр­га өл­гер­гән, мо­кыт уку­чы­сын акыл­га утыр­ту уен­да кал­ган.

Бу хак­та авыл­ның юкә те­ле­фо­нын­нан хә­бәр­не Гап­сат­тар да ише­теп ал­ган иде. Әни­се итә­ге­нә ка­ча ал­ма­вы мәгъ­лүм, әти­се вак­ла­нып тор­ма­я­чак, сыр­ты­на ка­е­шы бе­лән ге­нә ора­чак.

Шул ва­кый­га исе­нә тө­шеп, Гап­сат­тар­ның йө­рә­ге жу итеп куярга тиеш!.. Апа­сы аны ни­чек кур­кы­тыр­га бе­лә иде.

— Нин­ди укы­ту­чы апа кил­де? Кай­сы­сы?— ди­де Гап­сат­тар, әм­ма апа­сы:

— Кайт­кач кү­рер­сең!— дип бел­дер­де дә аны өй­лә­ре­нә та­ба җил­те­рә­тү­ен­дә бул­ды.

— Кайт­мыйм!— ди­де, ки­ре­лә­неп Гап­сат­тар, ике ая­гын да хә­рә­кәт­сез кал­ды­рып.

Әм­ма апа­сы аны гай­рәт бе­лән ал­га та­ба тарт­ты, Гап­сат­тар чак кы­на йөз­тү­бән юл ту­за­ны­на чум­ма­ды.

— Са­рык!— ди­де апа­сы, аны мыс­кыл­лап.

— Сы­ер!— ди­де Гап­сат­тар, елар­га әзер­лә­неп һәм үчек­лә­неп.

Әм­ма үзен ку­лы­на алыр­га өл­гер­де. Апа­сын­нан ыч­к­ынуын­нан фай­да­ла­нып, тык­рык­ка та­ба йө­гер­де. Биш ми­нут та уз­ма­ган­дыр, ул ин­де су бу­ен­да иде. Апа­сының ку­ып то­та ал­ма­сы­на ыша­нып, ул шун­да гы­на тук­та­лып кал­ды.

Тик дустыбыз бо­лай ка­чып кы­на бер нәр­сә от­ма­ган­лы­гын әле­гә бел­ми иде. Шу­лай да Гап­сат­тар­ның бо­ры­ны ис си­зү­чән, кор­сак эчен­дә­ге те­гер­мән таш­ла­ры те­шәү­ле аның. Бу ва­кыт­та өй­лә­рен­дә пар бөр­кеп утыр­ган са­ма­выр өс­тәл ба­шы­на ме­неп ку­нак­лау­чан, ка­зан өс­те кү­тә­ре­лү­чән. Ди­мәк ки, һәм­мә әһе­ле га­и­лә та­бын ти­рә­ли те­зе­ле­шеп уты­рып, рә­хәт­лә­неп сый­ла­на­чак­лар. Ә Гап­сат­тар ниш­ләп әле мон­да кай­гы­рып йө­ри? Аның уры­ны өс­тәл ба­шын­да тү­гел­ме­ни?

Ма­лай шу­лай уй­лар­га өл­гер­мә­де, аяк­ла­ры аны шак­тый зур тиз­лек бе­лән өй­лә­ре­нә та­ба алып кит­те­ләр ки, гү­я­ки ар­тын­нан кү­че бе­лән умар­та корт­ла­ры ку­а­лар ди­яр­сең, ма­ши­на, үгез, кә­җә, мо­то­цикл, трак­тор та­выш­ла­ры чы­га­рып, ул үкер­тү­лә­рен бер дә га­лә­мәт олы ос­та­лык­лар бе­лән баш­ка­рып, ябыл­ган кап­ла­рын ачып узар­га да өл­гер­ми, выж­лап ки­леп, миз­гел эчен­дә бол­дыр­га, бо­лдыр­дан ишек­кә, ишек­тән өйал­ды­на, өйал­дын­нан өй эче­нә чум­ды. Чын­нан да пар бөр­кеп утыр­ган са­ма­выр өс­тәл­гә мен­гән, ка­зан­ның кап­ка­чы ачыл­ган, әһе­ле га­и­лә ри­зык нигъ­мә­тен җы­ю­га ке­ре­шеп ма­та­ша иде­ләр. Гап­сат­тар­ның уты­рыр­га уры­нын күз­лә­вен кү­реп ал­ган әле­ге дә ба­я­гы ке­че апа­сы:

— Кайт­ты!— дип аваз сал­ды.

— Ку­лың­ны юар­га!— дип әмер би­рер­гә өл­гер­де әни­се.

— Кай­да йө­ри­сең бу го­мер­гә­чә?— дип усал ка­раш таш­ла­ды әти­се.

Абый­сы Так­таш­ның авы­зы ерык иде. Ну хәй­лә­кәр дә ин­де, ну яла­гай да ин­де, ну ир­кә дә ин­де! Гап­сат­тар аның шу­лай май аша­ган мә­че ке­бек ку­а­нып уты­ру­ын­нан үр­тә­лер­гә дә өл­гер­де. Җит­мә­сә олы ка­шык­ны эләк­тер­гән бит! Абый­сы ки­рәк чак­та яла­гай пе­си дә, те­лә­гә­нен­дә хәй­лә­кәр төл­ке дә, җае чык­кан­да усал эт тә бу­ла бел­де. Ә ме­нә эне­се Гап­сат­тар­дан, ни­чек­ләр ге­нә ты­рыш­ма­сын, ки­ре­лек­тән гай­ре һич­нәр­сә ки­лер­лек тү­гел иде. Ме­нә шу­шы бар­лык әшә­ке як­ла­ры бе­лән бер­гә, аның мәк­тәп­тән һа­ман да “дүрт­ле” һәм “биш­ле” алып кай­ту­ла­ры бар­ча­быз өчен дә га­җәп, бик га­җәп иде дә, хә­ер, абый­сы­ның дә­рес фән­нә­рен “өч­ле”­дән ар­тык­ка бел­мә­ве та­гын да хәй­ран­га кал­ды­рыр­дай тү­гел­ме­ни? Төс­кә-бит­кә дә кы­тай чәй­нү­ге ке­бек, буй­га-сын­га да ыс­пай, тәр­тип­тә дә йон да очыр­мас­лык шул ул Так­таш, эне­се Гап­сат­тар ише ге­нә­ме соң? Бер ге­нә үза­ра ох­шаш­лык­ла­ры юк. Шу­ңа да, әни­лә­ре­нә ике­се бер­гә ия­реп бар­са­лар, күр­ше авыл­ны­кы­лар, хәер, чит-ят­лар гы­на тү­гел, хәт­та ти­рә-күр­ше апа­лар да бит:

— Бу­сы да си­нең ма­лай­мы­ни?— дип, Гап­сат­тар­га бар­мак төр­теп күр­сә­тә­ләр дә:— Йа Хо­да­ем!— ди­я­рәк, авыз­ла­рын уч­ла­ры бе­лән кап­лый­лар. Ул алар­ның кү­зе­нә җен ба­ла­сы ке­бек кү­ре­нә­дер­ме ин­де, әл­лә бө­тен­ләй дә дию пә­рие сыманрак ише­ме?

Гап­сат­тар җи­ме­рек бо­ры­ны, тиш­кә­лә­нгән ба­шы, ан­да-мон­да бә­ре­лү­дән, су­гы­лу­дан, кый­на­лу­дан бо­зы­лып, яры­лып, ише­леп бет­кән чы­рай-йөз шә­риф­лә­ре, җит­мә­сә һәр­кай­сы ку­тыр­лап, кат-кат гә­җит ки­сәк­лә­ре чә­пә­лү­дән ка­ба­рып, кан сар­кып то­рга­ны сә­бәп­леме затсызланган кы­я­фә­те, ха­тын-кыз­лар кү­зе­нә чалын­ды­рып гай­рәт­лә­рен чи­ге­рер­дәй ге­нә тү­гел, хәт­та җай­лы-җай­сыз­дан ялгызын оч­ра­та ка­ла күр­сә­ләр, ни усаллык ия­се авыл ма­лай­ла­ры­ның да ко­тын ка­чы­рыр­дай иде. Бу кил­бәт­сез­лек­лә­рен ун тап­кыр­га­дыр ишәй­тү­че ки­ре­ле­ге биг­рәк­ләр дә яман. Юк, Гап­сат­тар ни абый­сы­на, ни апа­ла­ры­на ох­ша­ма­ган, гү­я­ки бө­тен­ләй баш­ка, хәт­та адә­ми зат исәп­лә­нер­гә ти­еш тү­гел сы­ман.

Һәм ме­нә шу­шы ма­лай бы­ел дүр­тен­че “А” сый­ны­фы­на укыр­га ба­ра­чак, ти­рә-күр­ше авыл­лар­дан мәк­тәп­лә­ре­нә җы­е­ла­чак уку­чы­лар бе­лән бер­гә дә­рес­ләр­гә йө­ри­я­чәк. Алар­ның көн­дез ге­нә тү­гел, хәт­та төн­нә­рен дә кот­ла­рын ала­чак. Төш­лә­ре­нә ке­реп ин­тек­тер­мә­гәе!

IV

Бу­сы, таныштыгыз, — Ва­зыйх, ми­нем дус­лар­дан икә­нен бе­лә­сез. Дө­рес, аның “Бүл­те­рек” дип ата­луы өчен һич­бер сә­бәп юк иде. Әм­ма ку­ша­мат, дө­рес­кә кил­сә, йо­гу­чан бу­ла ул. Аның шун­дый­ла­ры да ки­леп чы­га, бө­тен­ләй хәй­ран итәр­лек­лә­ре. Җис­еме­ңә та­гы­лып йө­ри-йө­ри дә, кай­сы­ла­ры тө­шеп ка­ла, оны­ты­ла, гү­я­ки ия­се тө­сен югалт­кан­дыр ке­бек то­е­ла баш­лый.

Җә­мә­гать, ку­ша­мат ул исем ге­нә тү­гел, сый­фат та, фи­гыль дә, хәт­та рә­веш тә. Ша­ярт­ты­ра да, җит­ди­лән­де­рә дә. Ку­ша­мат хәй­ран да кал­ды­ру көченә ия, сок­лан­ды­ра да.

Элек­ләр­не адәм ба­ла­ла­ры ара­сын­да ба­ла­лык чор­ын­да “Бүл­те­рек” ку­ша­ма­тын ал­мый кал­ган­нар аз бу­ла иде­ләр. За­мананың чи­ре ке­бек иде. Кай­сы­ла­ры­на шу­шы ку­ша­мат ябы­шып ка­ла да, го­ме­ре буй­ла­ры­на та­гы­лып йө­ри тор­гач, мәгъ­нә­ви исе­ме­нә әве­ре­лә, икен­че­лә­ре­нә аны йок­ты­рып-бу­яш­ты­рып ка­рый­лар, бер-ике көн тел очын­да әй­лән­де­ре­лә дә тә­мам оны­ты­ла. Ә күр­шем Ва­зыйх­та “Бүл­те­рек” ку­ша­ма­ты бу җәй­не җәй­лә­де. Гү­я­ки алар үза­ра ки­ле­шеп, төс­тә-мәгъ­нә­дә бер-бер­се­нә яра­шып то­ра иде­ләр ке­бек.

Ва­зыйх үзе­нең баш­лан­гыч мәк­тәп­не тә­мам­ла­вын олы­лап бил­ге­ләп узар­га ка­рар ит­те. Асыл­да мо­ның өчен ка­зан да ас­ма­ды, аш та­бы­нын да кор­ма­ды, әти­се­нең мич шүр­ле­ге­нә ки­бәр­гә дип куй­ган бер тарт­ма па­пи­ро­сын чәл­де­реп чык­ты. Ни җит­те ге­нә тү­гел, ул хә­зер өл­кән ба­ла­лар да укый тор­ган си­гезьел­лык мәк­тәп­кә күч­те тү­гел­ме­ни?

Әм­ма кың­гыр эш бе­ле­нер­гә ти­еш иде. Күр­ше ма­лай­ла­ры бе­лән авыл клу­бы ти­рә­сен­дә бик еш мә­тә­лү­лә­ре, көн­гә бер­ни­чә мәр­тә­бә юга­лып то­ру­ла­ры әти-әни­сен дә сә­ер­сен­дер­гән. Ва­зыйх бе­лән Га­мир ка­ра көй­де­реп тө­тен­лә­теп, өл­кән­нәр сый­фат теш ара­сын­нан гы­на тө­ке­реп, олы­дан ку­бып дөнья хәл­лә­рен сөй­лә­шеп ма­та­ша­лар икән, өс­лә­ре­нә Барий ки­леп чык­кан. Те­ге­ләр, кот­ла­ры очып, ни бар мөл­кәт­лә­рен таш­лап, су бу­е­на шыл­ган­нар. Ан­да Гап­сат­тар ба­лык кап­ты­рып ята икән. Бо­лар ки­леп чы­гу­га, ни хик­мәт, мо­ңа ка­дәр сел­ке­неп тә ка­ра­ма­ган кал­ка­вы­чы уң­нан-сул­га, сул­дан-уң­га та­ба йө­ге­рә баш­ла­ган. Тик һич ке­нә дә төп­кә кит­ми, ди.

— Тарт, тарт!— дип кы­чкы­ра икән Ва­зыйх.— Ба­лы­гың ыч­кы­на бит!

— Ал, ал!— дип дәрт би­рә Га­мир.— Кал­ка­вы­чы­ңа ут ка­бы­за хә­зер!

Бо­лар­ны куа кил­гән Барий, тук­та­лып, су бу­ен яң­гы­рат­кан сүз­лә­рен­нән мәгъ­нә чы­га­рыр­га өл­гер­гән. Имеш, тар­тып кал, әл­лә ка­бы­зыр­га ут юк­мы дип аңа әй­тү­лә­ре бу. Бер иң­кү урын­га тиз ге­нә се­ңеп, эне­се Ва­зыйх­тан ку­лы­на төш­кән па­пи­рос­ны ка­бы­зып, авы­зы­на кап­кан, тө­те­нен су­ы­руы бул­ган, то­як­ла­рын ыр­гыт­кан. Ләх бу­лып ята икән.

Гап­сат­тар кар­ма­гын су­дан су­ы­рып чы­гар­ган. Буй­га яр­ты бе­ләк­тән ким бул­ма­ган кы­зыл­ка­нат, аңа ия­реп, яшел үлән өс­те­нә леп итеп ки­леп төш­кән.

— Бер та­ба­лык!— дип әй­тә икән Га­мир.

— Бе­тәр бер та­ба бе­лән ге­нә!— ди икән Ва­зыйх, үл­чәм хи­сен оны­тып.

“Ми­не тә­пә­лә­мәк­че­ләр!”— дип ише­тә икән аларны Барий, тик бер­ни дә эш­ли ал­мый, тә­мә­ке тө­те­ненең әшә­ке­сен­нән ба­шы әй­лә­неп, һа­ман да хәл­сез яту­ын­да ин­де.

Ул да тү­гел, Гап­сат­тар, кар­ма­гы­на яңа селәү­чен утыр­тып, тиз ара­да су­га таш­ла­ган. Кал­ка­вы­чы­на шун­да ук җан да кер­гән. Ма­лай­лар­ның күз­лә­рен­дә ут уй­ный баш­ла­ган. Кал­ка­выч уң­га ки­тә, бо­лар — аның ар­тын­нан, кал­ка­выч сул­га ки­тә — алар шул як­ка!

Гап­сат­тар та­гын ба­лык тар­тып чы­га­ра. Мес­кен кы­зыл­ка­нат нәкъ Барий тә­мә­ке пыс­кы­тып ят­кан як­ка оча. Күк­тән ша­пыл­дап ба­лык ки­леп тө­шү­гә, те­ге­нең ко­ты оча, ма­лай­лар аның яны­на ки­леп җит­кән­дә ул, җан тәс­лим кыл­ган­дай, аяк­ла­рын та­гын да ике як­ка таш­лап, аңын югалт­кан хә­лен­дә кы­ла­нып ята.

— Үтер­де!— дип кыч­кы­ра Га­мир.— Ба­шы­на төш­кән бу­лыр­га ки­рәк!..

Ма­лай­лар ап­ты­ра­шып тор­ган­да Барий кы­рын кү­зен ача, ан­на­ры:

— Үл­мә­дем әле мин,— ди.

— Ба­лык­ны кая куй­дың?— дип, Гап­сат­тар аңа ябы­ша.

— Йот­тым!— ди Барий.— Авы­зым­ны ачып күк­кә ка­рап уты­ра идем, кил­де дә төш­те ба­лы­гың. Хо­дай үзе бир­гәч, кар­шы кил­мә­дем ин­де, чәй­нә­ми ге­нә йот­тым!

Ә Гап­сат­тар ри­за тү­гел:

— Кос ми­нем ба­лык­ны!— ди.

— Әти­е­ңә әй­тә­сең­ме?— дип үр­ти би­рә аны Барий, авы­зын ер­ган хә­лен­дә.

Ма­лай­лар кый­на­шып ки­тә­ләр. Ин­де тә­мам арып тук­та­гач кы­на кү­рә­ләр: ә ба­лык шун­да гы­на, иң­кү­лек тө­бен­дә ята, изеп бе­тер­гән­нәр.

V

Ул за­ман­нар­да шу­шы авыл­ның ур­та бер җи­рен­дә ге­нә мәк­тәп бар иде. Су­гыш ел­ла­рын­да да, ан­на­ры да ан­да ба­ла­лар йор­ты эш­лә­гән. Тәр­би­я­лә­нү­че­лә­ре дә урыс­лар­дан бу­лып, авыл­да яши-яши та­тар­ла­шып бет­кән­нәр икән дә, бо­лай яра­мый­дыр дип­ме, алар­ны мон­нан ка­я­дыр баш­ка җир­гә кү­чер­гән­нәр. Ур­та сый­ныф уку­чы­ла­ры өчен аның би­на­сын­нан әү­вә­ле җи­де­ел­лык, ан­на­ры си­гезь­ел­лык мәк­тәп яса­ган­нар. Ише­теп та­гын да шу­лар­ны бе­лә­без: элег­рәк ел­лар­да без­нең әти-әни­ләр, уты­зын­чы ел­лар­да ук бу­лыр, чөн­ки су­гыш­ка ка­дәр иде дип сөй­ли­ләр, тау ар­тын­да­гы Са­рай­лы-Бик­мәт авы­лы­на ба­рып укып йөр­гән­нәр. Мак­та­нып та алыйк әле: ми­нем әт­кәй бик ма­тур яза тор­ган бул­ган, аның дәф­тәр­лә­рен, бү­тән уку­чы­лар­га да өл­ге бу­ла­рак, һәр­да­им күр­гәз­мә­гә куя тор­ган бул­ган­нар. Мо­ны­сын ән­кәй­нең сөй­лә­гә­не бар, әт­кәй­дән сү­зе чык­ма­ды. Һи, мин әй­тәм, ты­рыш­сам, үзем дә шу­лай яза­чак­мын әле, хә­реф­ләр­не гөл­ләр ке­бек те­зеп ке­нә... Әм­ма ба­рып кы­на чык­мый әле­гә!

Безнең кич­ке уен­га Гап­сат­тар сә­пә­ен ияр­ләп килде. Ал­ды­на ут куй­ган. Гөлт итеп яна, челт итеп сү­нә.

— Ир­тә­рәк әле, ка­раң­гы тө­шеп җит­мә­гән,— ди,— шу­ңа як­ты­сы си­зел­ми. Хә­зер төн­лә дә йө­реп бу­ла, юл­ны уты як­тыр­тып ба­ра­чак.

Шун­да ук аны ура­тып ал­дык:

— Ни­чек­ләр бо­лай итеп ясый бел­дең?— ди­без.

— Һи, аның нәр­сә­се бар?— мак­та­на Гап­сат­та­ры­быз.— Су бу­е­на бо­лын­га төш­кән идем, ан­да, үзе­гез дә бе­лә­сез, Фа­икъ абый­ның ис­ке ма­ши­на­сы то­ра, че­реп бе­тә бу­гай ин­де. Шу­ның кеч­ке­нә фа­ра­сын тар­тып ал­дым да... Ба­рып чы­гар­мы ди­гән идем. Ме­нә бит, кү­реп то­ра­сыз!

— Ан­да та­гын бар­мы?— дип кыз­ды Га­мир.— Ми­ңа да ки­рәк!

— Юк, бе­рәү ге­нә иде!— ди Гап­сат­тар, кү­зен дә йом­мый­ча ал­да­лап.— Мон­дый кеч­ке­нә фа­ра­лар бо­ры­лу­ны күр­сә­тер өчен, ма­ши­на­лар­ның ал­дын­да икәү бу­ла­лар. Уң­да һәм су­ын­да. Арт­ла­рын­да гы­на баш­ка­ча.

— Икәү иде ан­да!— дип бу­за куп­та­ра Ва­зыйх, Гап­сат­тар­ны ял­га­нын­да то­тар­га те­ләп.— Ике­сен дә үзе­ңә эләк­тер­гән­сең!

— Нәр­сә, си­ңа би­рер­гә ти­еш идем­ме?— ди­я­рәк, бә­хәс­кә ябы­ша Гап­сат­тар да, тә­мам күз­лә­рен че­к­рәй­теп.

— Ми­ңа бир, ми­ңа!— ди Га­мир.— Ми­ңа ки­рәк!

— Буш­ка бир­дем юк!

— Си­не­ке тү­гел бит ул!

— Кем­не­ке?

— Фа­икъ абый­ны­кы!

— Аны­кы бул­са, бар, ке­реп со­ра, бәл­ки яңа ма­ши­на­сын­нан алып би­рер!

— Ә мин си­нең ал­га­ның­ны әй­тәм!

— Әй­тә тор. Исем кит­те. Ул җи­ме­рек ма­ши­на­ны су бу­е­на тө­ше­реп таш­ла­мас иде, үзе­не­ке бул­са... Күм­хуҗ үләк­сә­сен...

Гап­сат­тар­ны ман­тыйк­та җи­ңеп бу­ла­сы тү­гел, әй­лән­де­рә дә кап­лый. Өл­кән­нәр­не дә ап­ты­раш­та кал­ды­ра ала тор­ган код­рәт ия­се шул ул. Те­ле­нә-те­ле йок­мый. Дә­лил­ләр ки­рәк­сә, уй­лап чы­га­рыр­га да күп­не со­ра­мый. Әл­лә чын­нан да ул сөй­лә­гән­чә бул­ган­мы дип хәй­ран­га ка­ла­сың.

Бер­ва­кыт Гап­сат­тар­ны әни­се ачу­ла­на:

— Син ни­гә мәк­тәп бак­ча­сы­на ка­рак­лык­ка кер­дең?— ди.

Улы кү­зен дә йом­мый:

— Кай­сы мәк­тәп бак­ча­сы­на?— ди.

Чын­нан да шу­лай со­рар­лык ин­де. Без­нең оч­та да мәк­тә­бе­без­нең кый­пыл­чы­гы бар. Ан­да баш­лан­гыч сый­ныф­лар һәм ин­тер­нат. Күр­ше Тү­бән­лә­шәү һәм Са­рай­лы-Бик­мәт авыл­ла­рын­нан йө­реп уку­чы ба­ла­лар ат­на ара­сын­да шун­да яши­ләр. Ә аның би­на­ла­ры янын­да — мәк­тәп­нең хез­мәт дә­рес­лә­ре мас­терс­кой­ла­ры, ә ар­тын­да — ике-өч гек­тар­лык олы бак­ча. Ал­ма­сы да, кы­я­ры, ки­ше­ре, шал­ка­ны — һәм­мә­се үсә. Ан­да Га­мир­ның ата­сы Әх­мәт абый ху­җа­лык итә, инде искәрткән идем: хез­мәт дә­рес­лә­ре уз­ды­ра. Авыл ур­та­сын­да­гы теге ур­та сый­ныф­лар класслары булган мәк­тәп би­на­сы янын­да да бак­ча­сы бар. Ирен­мә­гән­дә, аңар­га да ке­реп чык­ка­лый­быз, ал­ма­сы­на-җи­лә­ге­нә ки­нә­нә­без.

Гап­сат­тар­ның әни­се бо­лар­ны исе­нә тө­ше­рә дә ап­ты­рап ка­ла. Уй­лый ин­де: “Кай­сы бак­ча­га кер­де икән?” Ә улын­нан со­рар­га ба­шы­на да кил­ми, без дә аңа яр­дәм итә ал­мый­быз. Чын­нан да кай­сы бак­ча­га кер­де икән Гап­сат­тар? Әй­тәм аның кө­не буе ке­сә­се ту­лы ал­ма­лар бул­ды. Без­не дә дә­шеп тор­ма­ган бит!

Шун­да Гапсаттарның абый­сы усал Так­таш та урам­да кү­рен­де. Ку­лын­да май­лы ка­барт­ма иде, үзен­нән ал­да тәм­ле исе ки­леп җит­те. Изә ге­нә. Со­рап ка­ра, кый­пыл­чы­гын да бир­мә­я­чәк. Ан­дый ва­кыт­та аның сү­зе бер ге­нә:

— Те­лән­че­ләр, та­мак ялы­на баш­та эш күр­сә­те­гез!

Кем­нең аңа ат кә­ми­те ясый­сы кил­сен? Кү­ңе­ле­нә кил­сә, бер ка­барт­ма кый­пыл­чы­гы өчен авыл­ны йө­гер­теп биш әй­лән­де­рә­чәк, әм­ма ба­ры­бер та­мак ялы­на ди­гә­нен дә бир­мә­я­чәк. Эне­кә­ше Гап­сат­тар да ан­нан со­ра­ныр­га кый­мый.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: