КАЙ­НАР АКЫЛ, САЛ­КЫН КАН 41 страница

— Бе­лә­сең си­ңа!— дип бүл­дер­де аны Го­мәр.— Аж­да­һа­лар юк алар. Дию бул­ган ул. Олы, дәү, кур­кы­ныч дию пә­рие, авы­зын­нан ут­лар ата тор­га­ны. Аның ку­лын­да олы ти­мер чук­мар икән. Бер ору­ы­на — җир­ләр тет­рәп куя. Ва­зыйх шу­ның бе­лән су­гыш­кан!

Гап­сат­тар аның сүз­лә­ре­нә ко­лак са­лып тор­мый, үзе­не­кен дә­вам итә:

— Ва­зыйх ке­реп кит­те бит әле... Ки­леп чык­кан бер ал­тын са­рай ал­ды­на. Тә­рә­зә­се ачык, ди. Ә ан­нан бер чи­бәр кыз, хан кы­зы ин­де, ка­рап уты­ра. Без­нең Ва­зыйх­ка: “Ай җа­ным, ми­не кот­ка­рыр­га кил­дең­ме?”— ди. Үзе аңа сул кү­зен кыс­ка­лый. Имеш, кил би­ре! Мин си­не кө­тәм, ди­гә­не бу. Ә без­нең Ва­зыйх ха­тын-кыз ал­да­вы­на би­ре­шә тор­ган­нар­дан тү­гел. Ул ми­нем абый Так­таш кы­на, кыз­лар итә­ге­нә ябы­шып, дөнь­я­сын тә­мам оны­тып би­еп йө­ри. Ә Ва­зыйх юләрме соң?.. Кыз­лар алар си­хер­че бу­ла­лар!

— Ба­ры­сы да тү­гел ин­де!— дип бүл­де­рә Го­мәр, бу мәсь­ә­лә­дә үзе­нең ма­һир­лы­гын һәм бе­ле­мен күр­сә­теп, го­му­мән дә соң­гы көн­нәр­дә те­ле ачы­лу­га сө­е­неп сөй­лә­шү­дән туй­мый­ча.— Без, күр­ше авыл Да­мир бе­лән ин­де, яз кө­нен­дә класс­таш кыз­лар­ны мәк­тәп­тә ара­лык­ка өер­лә­ре бе­лән ку­ып керт­тек тә туй­ган­чы ко­чак­ла­дык. Бер­се дә си­хер­ли ал­ма­ды. Чәр-р-р кил­де­ләр.

— Һи-и,— дип куй­ды Гап­сат­тар.— Бул­дыр­ган­сыз икән. Алар кыз­лар иде­ләр­ме икән соң, әл­лә җен­нәр­ме? Кү­зе­гез­гә кыз­лар бу­лып кү­ре­неп, сез­не юри ко­тыр­тып...

Го­мәр мәсь­ә­лә­нең бу ягын уй­лап та­ ка­ра­ма­ган икән. Шым бул­ды. Ко­ты бо­лай да нә­зек һәм кыс­ка бу­ен­нан бө­тер­гә­лә­неп узгандыр инде...

Гап­сат­тар­ның сү­зе та­гын өс­тен­гә чы­кты:

— Без­нең Ва­зыйх бу кыз­га таш ыр­гы­та да те­ге ут­тай янып юк бу­ла. Чын­нан да дию пә­ри­е­нең кы­зы икән. Са­ра­е­на кем кер­сә, ка­зан­га са­ла да пе­ше­реп ашый, ди.

Әм­ма бу юлы аның бе­лән Га­мир ри­за тү­гел. Шун­да ук тел­гә ки­лә:

— Дию кыз­ла­ры да, пә­ри­лә­ре дә адәм итен аша­мый­лар!

— Нәр­сә ашый­лар алай бул­гач?— дип, Гап­сат­тар кет­кел­дәп ала, исә­бе бер ге­нә: аны сан­нан чы­га­ру.

— Са­рык итен!— дип си­ке­реп то­ра Га­мир, ба­шын кис­мә­гә би­рер­дәй бу­лып кы­зып.— Кө­тү­че Кы­ям аб­зый сөй­лә­гән иде. Ышан­ма­саң, үзен­нән со­рар­сың, яме! Бел­дең­ме! Бер­көн­не кө­тү­ләр­не ку­ып, ир­тә бе­лән, ир­түк авыл ба­шын­нан чы­гып ки­лә­ләр икән, тау сук­ма­гы буй­лап бер дәү дию, сыр­ты­на ка­ра са­рык йөк­ләп ме­неп ки­теп ба­ра, ди. Кы­ям аб­зый чы­быр­кы­сын шарт­ла­тып җи­бә­рүе бул­ган, те­ге, са­ры­гын таш­лап, дүрт аяк­лап җан фәр­ма­ны­на ча­бып юк та бул­ган. Ур­ман­га ке­реп, ти­ше­ге­нә чум­ган!

— Куа бар­ган­нар­мы?— ди­без.

— Әйе,— ди Га­мир,— то­тар­сың ди­ю­не ку­ып кы­на. Ат бе­лән чап­тыр­саң да ар­тын­нан җи­те­шеп бул­мый әле аның!

— Адәм ите тә­те­мә­гән­дә, са­рык­ны­кы да ба­та ин­де ул ди­ю­ләр­гә,— дип шарт­ла­тып әй­теп куя Гап­сат­тар.— Әм­ма дә без­нең Ва­зыйх­ны ха­рап итә яз­ган­нар!..

Шым ка­ла­быз. Ба­ры­быз­ның да ко­лак­ла­ры Гап­сат­тар­ның авы­зын­да. Чын кү­ңел­дән ыша­нып, күз ал­ла­ры­быз­га әки­я­ти көч­кә ия бу­ла­рак Ва­зыйх дус­ты­быз­ның су­рә­те ки­леп ба­са. Кеч­ке­нә буе, чү­меч ба­шы ба­һа­дир гәү­дә­гә, үзе чи­бәр егет кы­я­фә­те­нә ке­рә. Ышан­мый­ча да мөм­кин тү­гел. Гап­сат­тар үзе сөй­ли бит. Бү­тән бе­рәү­дән ишет­сәк, әле ике­лә­неп то­рыр идек. Әнә, Го­мәр­нең дә, Га­мир­ның да сүз­лә­ре өс­тен чык­ма­ды­лар.

— Ба­ра икән бу... ба­ра...— Гап­сат­тар та­гын сүз дил­бе­гә­сен үз ку­лы­на ала.— Те­ге, Кы­ям абый күр­гән, бе­лә­сез бит ин­де, ди­ю­гә ки­леп юлы­га. Кул­ла­ры — чук­мар ке­бек, бер сук­са, Әме­ре­кә­гә ка­дәр тә­гә­рәп ки­тә­сең, ди.

— Ай­га оча­сың, ди­ген!

Го­мәр­нең бу сү­зе Га­мир­нең дә кү­ңе­ле­нә хуш кил­де:

— Ан­да хә­зер әме­ре­кән­нәр, шу­лар яны­на оча­сың, ди­мәк!

— Һәм дө­рес!— го­ме­рен­дә бе­рен­че тап­кыр­дыр Гап­сат­тар алар­ның да сүз­лә­рен өс­тен чы­гар­ды. Бо­лар бу бә­хет­лә­рен­нән авыз­ла­рын сүздән тыйды­лар. Кү­ңел­лә­ре­нә ты­ныч­лык иң­де. Шу­шы хәй­лә­се­нә алар­ны кап­тыр­ган Гап­сат­тар ашык­мый­ча гы­на үз әки­я­тен дә­вам ит­те.— Ва­зыйх те­ге­ңә бер­не су­га, бу — ике­не. Ди­ю­нең күз­лә­рен­нән ут­лар кү­ре­неп, оч­кын­нар чәч­рәп чы­гып, ко­ты бо­ты­на, ан­нан та­бан ас­ты­на ук ки­тә. Ачуы бе­лән Ва­зыйх­ка тон­ды­ра. Бет­те еге­те­без­нең ба­шы: хә­ле ки­тә. Күп­ме су­гы­шып бу­ла ин­де? Тиз­рәк ка­чу ягын ка­рый. Йө­ге­реп бер җир­гә ке­рә — ди­ю­нең та­вык­ла­ры ке­тәк­ле­ге, ә ан­да — дөя ка­дәр әтәч, Ва­зыйх­ның яка ар­тын­нан эләк­те­реп ала да: “Ә­һә, син ми­нем та­вык­ла­рым­ның йо­мыр­ка­ла­рын ур­лар­га кер­дең­ме?”— дип, аны тыш­кы як­ка бол­гап ата. Ва­зыйх, мес­ке­нем, ту­зан­га ба­рып тө­шә. Чә­че-ба­шы кап-ка­ра бу­ла, ике күз­лә­ре ге­нә ял­ты­рап то­ра­лар. Аны куа кил­гән дию, шун­да шу­шын­дый Ва­зыйх­ны кү­реп ала да, шәр­ран ярып кыч­кы­рып җи­бә­рә, кур­ку­ын­нан ин­де бу! Әйе... Ва­зый­хы­быз бу як­ка та­ба йө­ге­рә-ка­ча, дию — икен­че. Ике­се дә, әле бер­се, әле те­ге­се үзен ку­ып ки­лә­дер дип бе­леп, кот­сыз кал­ган­нар. Ярый әле Ва­зыйх­ның бә­хе­те­нә үз­лә­ре­нең тыш­кы бә­рәң­ге баз­ла­рының төбе оч­рый, ул шун­нан бу як­ты дөнья йө­зе­нә ки­леп чы­га. Ә ан­на­ры, үзе­гез дә бе­лә­сез, аны әни­лә­ре кап­чык­ка са­лып, ул капчыкның авы­зын ун­биш йо­зак­лы чыл­быр бе­лән бәй­ләп куй­ган­нар, без­нең ян­га уй­нар­га чы­га ал­ма­сын өчен!..

Гап­сат­тар­ның да сүз­лә­ре бе­тәр икән. Һәм­мә­без Ва­зыйх­ның ба­шын­нан үт­кән хәл­ләр­не аның авы­зын­нан ише­теп, хәй­ран итеп уты­ра би­рә­без. Шун­да ко­ла­гы­быз­га ише­те­лә дип то­ра­быз, бе­рәү эн­дә­шә:

— Сә­лам, ма­лай­лар!

Кур­кы­шып бер-бе­ре­без­гә елыш­тык. Койма башында авы­зын ерып Ва­зыйх утыра иде, со­рап та куй­ды:

— Кем­не бо­лай әкә­мәт итеп сөй­ли­сез? Ми­не тү­гел­дер бит!..

Сүз­лә­ре­без­не җыя алу код­рә­те­без­дән кил­мә­гән­лек­тән, яр­дәм үтен­гән­дәй Гап­сат­тар­га ка­ра­дык. Ә аның исе дә кит­мә­гән, ап­ты­рап та бир­мә­гән:

— Нәр­сә, кап­чык­тан чы­гар­ды­лар­мы әл­лә?— дип, ул да аңа авы­зын ер­ды.

— Нин­ди кап­чык­тан?— Ва­зыйх әле­гә үз хәл­лә­ре ха­кын­да авыл­да та­рал­ган сүз­ләр­не ише­тер­гә өл­гер­мә­гән икән. Тө­ше­неп тә, аң­лап та бе­тер­мә­де.

— Әни әй­тә, си­не кап­чык­ка тык­кан­нар, ди!— Гап­сат­тар шун­да ук Ва­зыйх­ның күз­лә­рен ачу эше­нә ке­реш­те.— Бик алай кы­сан бул­ма­ды­мы?

— Нин­ди кап­чык?— ди­де Ва­зыйх, та­гын да ап­ты­рап.

— Со­лы­ны­кы­мы, он­ны­кы­мы, таш­мы — бел­ми­без, си­не шун­да утырт­кан­нар, дө­рес­ме, үзең әйт!— ди­де та­гын Гап­сат­тар, аңа белгәнен аң­ла­тыр­га те­ләп.

— Ә-ә,— дип суз­ды Ва­зыйх, та­гын авы­зын ерып җи­бә­реп.— Өй­гә бик­ләп ку­ю­ла­рын әй­тә­сең­ме? Тә­рә­зә­дән чы­гып шыл­дым әле! Әни­ләр кайт­кан­чы гы­на!

— Әнә, кү­ре­нә­ләр!— Го­мәр­нең оч­лы кү­зе су бу­ен­нан ме­неп кил­гән апа­лар­ны кү­рер­гә өл­гер­де. Ва­зыйх­ның ни­чек юк бу­лу­ын бе­леш­ми дә кал­дык.

— Сөй­лә­гән бу­ла­сың,— ди­де бе­раз­дан соң Га­мир, ри­за­лы­гын бо­зып, Гап­сат­тар­ны ачу­ла­нып.— Кап­чык­ка тык­кан­нар, имеш. Нин­ди кап­чык? “До­маш­ний арест” кы­на икән бит!

— Һи-и,— ди­де Гап­сат­тар да, бә­хәс­не кыз­ды­ра тө­шеп һәм мәсь­ә­лә­не аң­ла­тып би­реп.— “Кап­чык” ди­гән­нә­ре шул ук “а­рест” ин­де аның! Укы­га­ның юк­мы­ни бер дә? Ки­тап­лар­да шпи­он­нар­ны “таш кап­чык­лар­га ты­га­лар”. Ул “До­маш­ний арест” ди­гә­не “со­лы кап­чы­гы” гы­на аның, әнә Ва­зыйх ке­бек, өс­тен­нән ишек­лә­рен бик­ләп кит­сә­ләр, тә­рә­зә­дән дә чы­гып-ке­реп йө­рер­гә бу­ла!

Та­гын Гап­сат­тар­ның сү­зе өс­тен­гә чык­ты, әм­ма Га­мир­ның би­ре­шә­се кил­мә­де:

— Тә­рә­зә­дән йөр­гән ке­ше­нең буе кеч­ке­нә ка­ла!— ди­де. Юк­ка алай әйт­те, Гап­сат­тар­га мак­та­ныр җай та­был­ды:

— Икен­де кү­лә­гә­се ка­дәр буй­га ия бу­лып үс­тем әле, рәх­мәт, Га­мир, мон­нан тү­бән тә­рә­зә­дән йө­ри баш­лыйм, бәл­ки мин дә си­нең ке­бек чөл­де­ри ка­дәр ге­нә бу­лыр­мын!..

VIII

Бу җәй дә хә­е­ре бе­лән үтеп кит­те. Җәй­ге ял­дан мәк­тәп­кә җы­ел­ган уку­чы­лар ара­сын­да Дү­сем авы­лы­ның тү­бән очы, ягъ­ни без­нең оч ма­лай­ла­ры да бар иде. Алар­дан кай­сы­ла­ры­быз дүр­тен­че “А” сый­ны­фын­да укы­я­чак­быз. Алар­ның бер­се — ма­җа­ра­лар кич­кә Ва­зыйх бул­са, икен­че­се — җәй бу­е­на ба­шын ни­чә­мә тап­кыр­лар тиш­тер­гән, авыз-бо­рын­на­ры җи­ме­ре­леп бет­кән Гап­сат­тар ин­де, ә кал­ган­на­ры­быз сан өчен­дер. Укы­ту­чы­лар без­не бе­лем­ле итәргә дип бө­тен көч­лә­рен тү­гә­чәк­ләр, әти-әни­ләр­нең кул­ла­рын­нан кил­мә­гән тәр­бия эше бе­лән шө­гыль­лә­нә­чәк­ләр. Ә без­нең бер ко­лак­тан кер­гән үгет-нә­сый­хәт, аң-бе­лем икен­че­сен­нән чы­гып йө­ге­рә­чәк, чөн­ки баш­ла­ры­быз­да җил­ләр исә, ан­да ты­ныч кы­на качып, утырып, то­рып ка­лу мөм­кин тү­гел. Шу­ны да бел­мә­гәч, нин­ди укы­ту­чы­лар икән ин­де алар?

Гап­сат­тар яңа сый­ныф­таш­лар бе­лән та­ныш­кан­да ук һәм­мә кыз­лар­ның һәм ма­лай­лар­ның кот­ла­рын алып бе­тер­де. Аның кы­я­фә­те дә, те­ле дә һич­кай­сын­да юк иде. Җы­е­лы­шып, акыл­га утыр­та­сы ит­те­ләр. Ура­тып, бер поч­мак­ка кыс­ты­лар. Ә ул һәм­мә­сен изеп ке­нә таш­ла­ды. Ба­рып, сый­ныф җи­тәк­че­се­нә әләк­лә­де­ләр, ди­рек­тор­га ча­кыр­тып орыш­ты­лар, аның исе дә кит­мә­де. Гап­сат­тар­ны җи­ңү мөм­кин булмаган эш, белмиләр! Ба­шын­да җил­ләр уйнавын әйтсәләр дә, әл­лә нин­ди хик­мәт­ләр­гә ия бу­лып чык­ты ул, дә­рес­ләр­нең һәм­мә­сен­дә­ ди­яр­лек “дүрт­ле” һәм “биш­ле”­ләр ге­нә эләк­те­рә. Хә­ер, бер-ике дә­рә­җә­дә ки­ме­теп, “өч­ле”, хәт­та “ике­ле” дә ку­еп ка­рый­лар үзе­нә. Әм­ма аңар­дан ни фай­да? Гап­сат­тар адәм ба­ла­сы бел­мә­гән­нәр­не дә аң­ла­тып би­рү кө­че­нә ия, зи­һе­не те­лен­нән дә уз­ды­рыб­рак эш­ли. Шу­ңа кү­рә дә аны “Җен­ле” дип ата­ды­лар.

Ва­зыйх­ка кил­гән­дә, ул һа­ман да ма­җа­ра­лар ия­се бу­лып кал­ды. Дө­рес­рә­ге, аны Гап­сат­тар шун­дый итеп та­ныт­ты. Кай­да гы­на нин­ди ге­нә сүз чык­са да:

— Ме­нә без­нең Ва­зыйх бе­лән нин­ди хәл бул­ган иде!— дип сөй­ли баш­лый да, ко­лак­ла­ры үрә тор­ган уку­чы­лар­ның авыз­ла­ры ачы­лып ка­ла, бе­рәр көн бу­е­на ябар­га оны­тып йө­ри­ләр. Ә үз­лә­ре:

— Ал­да­ма!— ди­ләр.

Мон­дый сүз­гә Гап­сат­тар­ның җа­ва­бы әл­лә кай­чан әзер:

— Ал­да­сам — тың­ла­ма! Ни­гә авы­зы­ма ке­рер­дәй бу­лып колак сузып уты­ра­сың әле мон­да?

Ә Го­мәр күр­ше ге­нә сый­ныф­та укып йөр­и. Көн дә ияр­ләп һәм сөйрәп алып кайт­кан “и­ке­ле”­лә­рен­нән тә­мам арып, ап­ты­рап бет­те. Ахыр­да, ты­ры­ша тор­гач, “өч­ле”­ләр дә эләк­тер­гә­лә­де. Әм­ма Гап­сат­тар­ны­кы янын­да аны­кы­лар­ның дә­рә­җә­се су­кыр бер ти­ен­гә дә тор­мый иде­ләр. Дүр­тен­че “А” янын­да күр­ше­ дүр­тен­че “Б” сый­ны­фы бик ма­са­ер­га ты­рыш­са да, әл­лә ни бул­ды­ра ал­ма­ды­лар. Әм­ма алар тәр­тип­лә­ре бе­лән ал­дыр­ды­лар. Шу­ңа да алар­да дә­рес уз­ды­ру укы­ту­чы­лар өчен кү­ңел­ле иде. Ә безнең дүр­тен­че “А”­га кер­сә­ләр, шун­да ук җан­на­ры чы­га, кот­ла­ры юга­ла, ни яңа те­ма­ны аң­ла­та ал­мый­ча га­җиз­лә­нә­ләр, ни үтел­гән дә­рес­не со­рап, бе­лем дә­рә­җә­сен дөрес бил­ге­ли ап­ты­рый­лар. Га­еп­ле­не эз­ли баш­лый­лар, ни­гә укы­мау бе­лән кы­зык­сы­на­лар. Ә Гап­сат­тар:

— Кем­нәр әле без­нең укы­ту­чы­ла­ры­быз? Алар укы­тыр­га, бе­лем өй­рә­тер­гә ти­еш­ләр­ме?— дип авы­зын ера. Дә­рес­ләр өзе­лә. Ахыр­да:

— Ну шу­шы дүр­тен­че “А”­ны!— дип, укы­ту­чы­ла­ры­быз оят­лы бу­лып, безне калдырып чы­гып ки­тә­ләр.

Ике ге­нә ат­на уку­лар бу­лу­га ка­ра­мас­тан, ин­де ни­чә мө­гал­ли­ме­без шу­лай көл­ке­гә мыскыллан­ды. Алай ук ки­рәк­мәс иде, югый­сә! Ни­ләр кү­рер бу баш­лар? Гап­сат­тар­га — рә­хәт, аны­кы ин­де тиш­кә­лә­неп бет­кән, бар­мак төр­тер уры­ны да кал­ма­ган.

2000–2004 нче ел­лар.

ӨЧ КӨН­ЛЕК ГО­МЕР

Хи­кәя

Ха­тын-кыз­га күп­ме йөк өй­дек без,

И бул­дык­лы ир­ләр, һәм­мә­без!

Юл уңае сум­ка­ла­рын хәт­та

Кү­тә­ре­шеп ба­ра бел­ми­без...

Күз ал­ды­гыз­га ки­те­ре­гез— чем-ка­ра гөл­чә­чә­кне, ро­за­ны. Аның хәт­фә таҗ­ла­ры гү­я­ки үлем ке­бек сер­ле­ләр һәм йом­шак­лар. Алар­га ке­ше­ләр әле­гә аң­лар­га өл­гер­мә­гән, дөнь­я­лык мәх­рүм кал­ган нин­ди­дер рә­хәт­лек, ка­нә­гать­лек һәм бө­тен­лек— бар­ча­сы берь­ю­лы би­рел­гән. Ка­ра ро­за чә­чәк­лә­ре!

Хә­ер, юк­ка мин алар­ны үлем бе­лән тиң­лә­дем, чөн­ки алар— мәң­ге­лек­нең үзе ке­бек би­ни­һая, мәгъ­рур, бө­ек. Ул ак гөл­чә­чәк­ләр ге­нә сал­кын са­быр­лар. Ә ка­ра ро­за гө­ле— җы­лы, җир йө­зе­нә ире­шер­гә тә­га­ен ти­еш бул­ган бар­ча нур­лар­ның тө­се тү­гел, бәл­ки юк­лы­гы җы­ел­ган.

Һәр чә­чәк, нин­ди ге­нә бул­ма­сын, үз эче­нә сер яшер­гән та­би­гать мог­җи­за­сы. Ул ма­тур­лык кы­на да тү­гел, яшәү бил­ге­се дә. Ме­нә шу­ңа кү­рә хәт­та зи­рат­лар­га да чә­чәк­ләр бе­лән ки­лә­ләр.

Чә­чәк­ләр, чә­чәк­ләр, чә­чәк­ләр... Ке­ше­лек һәр­да­им чә­чәк­ләр мог­җи­за­сы эчен­дә үзен яшә­тә.

Ә ка­ра ро­за чә­чә­ге бәр­хет та­кы­я­ла­рын көн кү­зе­нә мог­җи­за­лар мог­җи­за­сы бу­ла­рак ача.

Мин мо­ңа ка­дәр ка­ра ро­за чә­чәк­лә­рен үлем бил­ге­се дип уй­лап йөр­гән идем, ә алар әле ка­бы­ныр­га, янар­га җи­теш­мә­гән, әл­лә ин­де, янып, сү­нәр­гә өл­гер­гән ка­ра кү­мер­ләр­ме, бел­мә­дем!

Әле­гә ян­ма­ган, әл­лә ин­де сүн­гән?..

Мәң­ге­лек үзе шун­дый тү­гел­ме­ни?..

Бе­рен­че көн.

I

Ты­ныч, һа­ва­лар бе­раз су­ын­ган, агач яф­рак­ла­ры әле­гә йол­кы­нып-ко­е­лып бет­мә­гән көз ва­кы­ты иде. Ай­гөл Җәү­дә­тов­на­ның бү­ген яше­рен се­ре ачыл­ды. Әни­се бе­лән сөй­лә­шеп уты­ра иде­ләр, сүз ия­рә сүз ки­теп, әл­лә ни­чек ке­нә бик җи­ңел­дән әйт­те дә куй­ды ул аны. Шул ки­леш, игъ­ти­бар­сыз гы­на кал­ды­рыр­га, ко­лак­ка эл­ми­чә ге­нә үтеп ки­тәр­гә дә мөм­кин иде. Әм­ма әни­се­нең күз­лә­ре га­дәт­тә­ге­дән киң­рәк ачыл­ды­лар, шар бул­ды­лар. Аның озын һәм арт­ка пөх­тә итеп җы­ел­ган ак чәч­лә­ре­нә та­ба киң һәм ти­гез маң­га­е­ның сыр­ла­ры йө­гер­гә­нен дә кы­зы шәй­ләп утыр­ды. Хә­те­ре ка­лу­ын бел­де­реп, әни­се­нең ты­ныч ирен­нә­ре­нә ка­дәр оч­ла­еп, гү­я­ки са­лы­нып төш­те­ләр.

— Ни­чек ин­де?— ди­де ул, кы­зы­на сы­нау­лы ка­ра­шын таш­лап.— Ни­чек ин­де?

Ай­гөл Җәү­дә­тов­на ме­нә хә­зер, шу­шы миз­гел эчен­дә үк, һич­бер со­ңар­мый­ча, ял­гыш әйт­кән­ле­ген рас­лап га­фу үте­нер­гә ти­еш иде. Әм­ма ул алай эш­лә­мә­де. Зур, ка­ра күз­лә­ре кай­нар күз яшь­лә­ре­нә ту­лыш­ты­лар. Алар аның ак һәм чис­та, хол­кы­ның ти­гез­ле­ген, са­быр­лык­та ка­мил­ле­ген сиз­де­реп тор­ган кал­ку бит очын­нан йө­ге­реп тө­шәр­гә ти­еш иде­ләр, әм­ма озын ка­ра кер­фек­лә­ре­нә эле­неп ка­лу­дан уза ал­ма­ды­лар. Ай­гөл Җәү­дә­тов­на ике җил­кә­се­нә ише­леп төш­кән куе ка­ра чәч­лә­рен пәр­дә итеп йө­зе­нә тар­тып ку­яр­га те­лә­де. Ба­ры тик йом­шак һәм наз­лы кул­ла­ры гы­на аны тың­ла­ма­ды­лар. Ул үз җа­нын хәл­сез, кү­ңе­лен адаш­кан итеп той­ды һәм сү­зе­нең ин­де әй­те­лү­ен, аны кай­та­рып алып бул­ма­сын, шул сә­бәп­ле оят­ка ка­лу­ын той­ды. Әни­се Ха­фи­зә Ка­ми­лов­на, кы­зын ин­де кы­рык­та, үз уе һәм хы­ял­ла­ры бе­лән яши тор­ган ке­ше дип тү­гел, бәл­ки әле һа­ман да мәк­тәп ба­ла­сы, пи­о­нер­ка итеп кү­зал­лый иде­ме, бө­тен­ләй ап­ты­раш­та ка­лу­ын сиз­де­реп, ин­де өчен­че тап­кы­рын:

— Ни­чек ин­де?— дип со­ра­ды.

Бу юлы да Ай­гөл Җәү­дә­тов­на җа­вап би­рер­лек хәл­дә тү­гел иде. Өс­тен­дә­ге ки­җе-ма­мык күл­мә­ге­нең яшел тө­се та­гын да ку­е­рак бу­лып кү­зе­нә кү­рен­де, ка­рал­ган­нан ка­ра­ла ба­ра­дыр сы­ман.

Ул әни­се­нә ка­рап ал­ды, ка­раш­ла­рын оч­раш­ты­рыр­га кый­ма­ды, са­лып, ку­лын­да­гы ки­тап өс­те­нә куй­ган күз­лек­лә­ре­нә кү­зен кай­та­рып, ан­на­ры ак җәй­мә­ле өс­тәл­дә­ге бәл­лүр чә­чәк ва­за­сын­да утыр­ган ак ро­за чә­чәк­лә­рен­дә тук­та­лып кал­ды. Шун­да алар­ның җи­ңел­чә тат­лы исе аның бо­ры­ны­на төр­тел­де. Әм­ма ул чә­чәк бәй­лә­мен­дә кү­ңе­ле­нә хуш­ла­ну тап­ма­ды. Ай­гөл Җәү­дә­тов­на­ны бу миз­гел­дә һич­кем аң­ла­мый һәм аң­лар­га да те­лә­ми ке­бек то­ел­ды. Мон­дый ял­гыз­лык­ны бе­рен­че тап­кыр гы­на той­га­ны бул­ма­ган­лык­тан, аңа ба­ры­сы да ба­ры­бер сы­ман иде. Әм­ма әни­се­нең бор­чы­луы, кы­зы­ның хә­бә­рен кур­кып кар­шы алуы бө­тен­ләй дә хә­те­рен бо­зып таш­ла­ды.

Ту­гыз кат­лы Ка­зан шә­һә­ре­нең олы фа­тир тә­рә­зә­лә­ре­нә ин­де ут­лар элә баш­ла­ды­лар. Ва­кыт кич­кә якы­на­еп, ка­ла өс­те­нә эң­гер тө­шә тор­ды. Әм­ма Ха­фи­зә Ка­ми­лов­на, со­вет­лар чо­рын­да яшә­гән һәм шул дә­вер­дән га­дәт­лә­неп кал­ган ке­ше бу­ла­рак, хәт­та ут-электр­ны да сак­чыл-эко­но­ми­я­ле фай­да­ла­ну ягын­да иде. Аның ире Җәү­дәт Сә­ли­мо­вич, гәү­дә­гә ур­та­ча, әм­ма хо­лык­ка ба­һа­дир зат, го­ме­ре бу­е­на ком­му­нист бул­ды, бай­лык­ны сөй­мә­гән ке­бек, әрәм-шә­рәм­не дә ярат­ма­ды. Дөнь­я­лар баш-аяк кил­гән­че, көт­мә­гән­дә, бик җи­ңел үлем бе­лән ки­теп бар­ды. Ха­фи­зә Ка­ми­лов­на элег­рәк аны са­гы­на тор­ган иде, хә­зер оны­та баш­ла­ды. “Ә­ле дә ярый ва­кы­тын­да кит­те, ком­му­нист­лар­ның бө­тен­ләй та­ра­лып бе­ткә­нен үз кү­зе бе­лән күр­гән бул­са, йө­рә­ге шарт­ла­мый кал­мас иде”,— дип уй­лаш­ты­рып куй­га­лау­ла­ры җа­нын ты­ныч­лан­ды­ра тор­ды. Соң­гы ун ел эчен­дә ил хал­кы үз­гәр­гән ке­бек, Ха­фи­зә Ка­ми­лов­на да баш­ка ке­ше­гә әве­ре­лә бар­ды. Ул хә­зер элек­ке­чә дин­нән кө­лү­че­ләр­гә ко­лак то­ту­чы тү­гел, бәл­ки, ки­ре­сен­чә, дин­нән баш­ка яши ал­мас хәл­гә кил­де. Мәс­җид­кә йө­реп, Коръ­ән укыр­га, на­ма­з­га ба­сар­га өй­рән­де. Җа­ны-тә­не саф­ла­нып кит­кән­дәй, су­лы­шын да баш­ка­ча ала тү­гел­ме? Ә ире аның бо­лай­га үз­гә­рү­лә­рен ка­бул ит­кән бу­лыр иде­ме? Юк­тыр. Ком­му­нист кы­на да тү­гел, ата ком­му­нист иде шул ул, ата ком­му­нист. Шу­ңа кү­рә дә за­вод­та иң дә­рә­җә­ле эш­че­ләр­дән бул­ды. Карь­е­ра­ны ярат­ма­ды тү­гел, сөя иде ул, Җәү­дәт Сә­ли­мо­вич, бик сөя иде. Тиз ара­да парт­ком, проф­ком эш­чән­ле­ге­нә кат­на­шып кит­те. Игъ­ти­бар­лы ке­ше­ләр ара­сы­на ки­леп эләк­те. Аны тиз­дән кү­реп ал­ды­лар һәм үс­те­рә баш­ла­ды­лар. Ахыр­да ул зур за­вод­ның проф­ком рә­и­се дә­рә­җә­се­нә ме­неп җит­те. Кай­чан­дыр авыл­дан кил­гән, авы­зын ач­са, бә­рәң­ге­се кү­ре­неп тор­ган са­ла ма­лае гы­на бул­са да, озак­ла­мый за­вод еге­те­нә әве­рел­де. Кич­ке җи­де­ел­лык, ан­на­ры унъ­ел­лык ур­та мәк­тәп­ләр­не тә­мам­ла­ды, тех­ни­кум­га укыр­га ке­реп, дүрт ел­да аны бе­те­реп, инс­ти­тут­ка га­ри­за­сын бир­де. Бу ва­кыт­та ул ин­де за­вод­та­гы чи­бәр кыз­лар­ның иң күз­гә ча­лын­ган­на­рын­нан бул­ган Ха­фи­зә ту­таш­ка өй­лән­гән, га­и­лә­сен ту­лай то­рак­ның сал­кын бер бүл­мә­сен­дә яшә­тә баш­ла­ган, улы Ре­нат ту­ып, ха­ты­ны икен­че­гә кө­мән­ле иде. Әм­ма тор­мы­шы­ның һа­ман да җай­га са­лын­ма­ган бу­луы гы­на аның җа­нын из­де. Ал­га та­ба аны әл­лә ни зур рә­хәт­лек­ләр көт­мә­гә­не дә көн ке­бек ачык аң­ла­шы­лып то­ра иде. Инс­ти­тут­ны тә­мам­ла­са, ке­ше ара­сы­на ке­рер­ле­ге бу­лыр сы­ман то­ел­ды. Тик чит-ят ке­ше­не кем дә кай­гыр­тыр­га те­лә­ми. Һәр адәм үз хәс­рә­те бе­лән яши. Ире­шел­гән­нә­ре­нә, тап­кан­на­ры­на ка­нә­гать­ләр аз. Биг­рәк тә җи­тәк­че­ләр­нең бар­мак­ла­ры үз як­ла­ры­на кәк­ре. Ке­ше­ләр ни­чек ни­ят-те­ләк­лә­ре­нә җи­ңел ге­нә ире­шә­ләр­дер, мо­ны Җәү­дәт Сә­ли­мо­вич аң­лый ал­мый ап­ты­ра­ды. Үзе­нең уңыш­ла­ры аңа бик кеч­ке­нә ке­бек то­ел­ды­лар. Шу­лай да, тех­ни­кум дип­ло­мын кадр­лар бү­ле­ге­нә ил­теп бир­гәч, мәр­тә­бә­се ар­та төш­те. Хез­мәт­тәш­лә­ре дә Җәү­дәт Сә­ли­мо­вич­та бу­ла­чак мас­тер­ны күр­де­ләр. Әм­ма бу урын буш тү­гел, аның ке­бек­ләр за­вод­та аз­мы­ни? Иң кы­е­ны шул, эш­че бу­ла то­рып, сме­на­дан-сме­на­га эш­кә ча­бып, арып-та­лып көч түк­кән­нән соң ни­чек инс­ти­тут­та уку­ны баш­лап җи­бә­рер­гә мөм­кин? Тор­мыш­ның га­дел­сез­ле­ге аның бә­гы­ре­нә төш­те. Әм­ма ул ба­ры­бер төп­тә кал­мас­ка, кал­кып чы­гар­га ти­еш иде.

Һәр та­тар ба­ла­сы­ны­кы ке­бек, аның да урыс­ча­сы ка­ты-ко­ты гы­на бул­ды. Юк, урыс­ча­ны бел­ми тү­гел, ях­шы аң­лый, языл­га­нын да, сөй­лән­гә­нен дә тө­ше­нә әм­ма үзе­нә шу­лар­ны авы­зы бе­лән ка­бат­лар­га кал­гач, аң­ла­ган-тө­шен­гән гый­лем­нә­рен ге­нә те­ле бе­лән җә­еп са­ла ал­мый га­җиз­лә­нә. Сөй­ли баш­ла­са, сүз­лә­ре җит­ми, язар­га то­тын­са, җөм­лә­лә­ре ба­рып чык­мый. Җит­мә­сә— ха­та­лы. Дик­тант дәф­тәр­лә­ре дә укы­ту­чы­ла­ры та­ра­фын­нан кып-кы­зыл ите­леп бе­те­ре­лә­ләр иде. Нин­ди мог­җи­за бе­лән инс­ти­тут­ка эләк­кән­дер, мө­га­ен фи­зи­ка­да һәм ма­те­ма­ти­ка­да ос­та­лык­ла­ры фай­да ит­кән­дер! Алар­дан ул һа­ман да ях­шы бил­ге­ләр­не ге­нә ал­ды, ә урыс те­лен­нән “за­чет”, ягъ­ни “и­сәп­кә алын­ды” ди­гән бил­ге дә җит­те. Җәү­дәт Сә­ли­мо­вич үзе­нә ышан­ды, ях­шы яз­ган­мын­дыр дип уй­ла­ды. Алар­га дик­тант­ла­рын кай­та­рып бир­мә­де­ләр. Хә­ер, ан­да ул ха­та өс­те­нә ха­та­дан ар­ты­гын күр­мә­я­чәк һәм, шу­лай бу­луы хә­ер­ле та­был­ган­дыр, кү­ңе­ле сы­ну­дан гай­ре­гә юлык­ма­я­чак иде. Инс­ти­тут­ка ка­бул итү­че­ләр аны кыз­ган­ган­нар дип тә уй­лау дө­рес бул­мас, ахыр чик­тә эш­че хез­мә­те һәм ком­му­нист­лы­гы яр­дәм­гә кил­гән­дер! Бо­ла­рын ул хәт­та ха­ты­ны Ха­фи­зә Ка­ми­лов­на­га әй­теп тор­ма­ган иде, әм­ма, ни­чек­тер кү­ңе­ле йом­ша­рып, кы­зы Ай­гөл Җәү­дә­тов­на­га, аны ты­ры­шып укыр­га өн­дә­гә­нен­дә, оны­ты­лып ки­теп сөй­лә­де. Ба­ла­сы кү­ңе­ле­нә күб­рәк шу­шы сый­фат­ла­ры бе­лән ке­реп кал­ды.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: