СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 20 страница

... Ми­нем Идел­дән йө­зеп бар­ган зур көй­мә­ләр­не күр­гә­нем, алар­га сок­ла­нып ка­рап тор­га­ным, алар­ны оза­тып кал­га­ным бар. Га­җә­еп кү­ре­неш. Мог­җи­за. Су­ны ерып ба­ра­лар. Ә чит­тән, ераг­рак­тан күз сал­саң, Идел өс­тен­нән җи­ңел ге­нә йө­зә­ләр, үтүк­лә­гән ке­бек шу­ып кы­на йө­ри­ләр сы­ман. Ке­ше­ләр дә шу­лай­дыр ин­де. Тор­мыш­ны ерып ба­ру­чы­лар да кем­нәр­гә­дер шо­ма йөз­ле үтүк ке­бек то­е­лыр­га мөм­кин­нәр­дер? Мин үзем дә та­рих эче­нә шу­лай бу­лып ке­реп югал­дым. Хә­ер, дөнья йө­зен­дә һәр яшәп үт­кән ке­ше­нең дә үз тө­се, су­рә­те­нең шәү­лә­се ка­ла. Ва­кыт­лар уз­ган са­ен тик алар уңа, сү­ре­лә, оны­ты­ла ба­ра.

Тор­мыш шул­дыр ин­де ул, бә­хет туф­ра­гың­нан ае­рыл­саң, ан­да ки­ре кай­тар­мый­ча ты­ныч­лан­мый­сың­дыр? Җан­нар­ның тук­тау­сыз өтә­лә­нүе шул туф­рак хи­се­нең кү­ңел­ләр­дә­ге кай­та­ва­зы гы­на­дыр бәл­ки?

1999.

­ АТ УР­ЛА­У­НЫҢ НИЕ БАР?

­ Хи­кәя

1912 нче ел­ның икен­че сен­тяб­рен­дә тиз йө­реш­ле «Мер­ку­рий» па­ро­хо­ды, ягъ­ни пар кө­че бе­лән хә­рә­кәт итү­че ак көй­мә Ниж­гурд шә­һә­рен­нән Ка­зан ка­ла­сы­на юл ал­ды. Сә­фәр­лә­ре­нең чалт аяз көн­нәр бе­лән оза­ты­лып, шу­лай ук ма­тур ки­чә­ләр­дә Идел ел­га­сы буй­лап дә­вам итә­чә­ге бил­ге­ле бу­лу һәм­мә юл­чы­лар­ның кү­ңе­ле­нә зур бер сө­е­неч өс­ти иде. Та­тар бай­ла­ры Мә­кәр­җә яр­мин­кә­сен­дә олы та­быш алып, те­атр һәм кон­церт та­ма­ша­ла­рын ка­рап, тә­тәй­ләр бе­лән туй­ган­чы ша­я­ры­шып, сы­ра ши­фа­сын­нан йөз­лә­рен кы­зар­тып, “ка­дим­че”­ләр­нең сә­нәк очы­дай төр­те­лер­гә әзер бул­ган күз­лә­рен­нән чит­тә ты­ныч­ла­нып һәм кү­ңел­лә­рен шак­тый гы­на хуш­лан­дыр­ган­лык­ла­ры сә­бәп­ле мон­да да үз­лә­рен ир­кен тот­ты­лар. «Мер­ку­рий»­нең һәр зат­лы бүл­мә­се, рес­то­ра­ны һәм тү­гә­рәк баш­лы олы көз­ге­ләр ку­ел­ган ха­нә­лә­ре та­тар сү­зе, та­тар мә­ка­ме, та­тар исе һәм та­тар яме бе­лән ту­лып, ри­зык­лар­дан да ток­мач, ба­выр­сак, кәх­вә, чәй тәм­нә­ре ге­нә та­ра­лып, «Ал­ла­һы әк­бәр!», «Сөб­ха­нал­лаһ!» сүз­лә­ре еш ка­бат­ла­ны­лу бе­лән иман­лы Нух көй­мә­сен­нән бер дә ким тү­гел төс­ле иде. Ка­зан ар­ты дип йөр­тел­гән Ар­ча-Бал­тач як­ла­рын­да гы­на тү­гел, ерак Ырым­бур һәм Бо­ха­ра­га ка­дәр да­ны та­ра­лып, үзен­нән ал­да ба­рып җит­кән «мин­кем­лек» хи­са­бы бе­лән яшәү­че, мөэ­мин­лек­тә хәт­та хәз­рә­те Го­мәр ми­сал­лы, код­рәт­тә һич­шик­сез хәз­рә­те Га­ли Арыс­лан мәр­тә­бә­сен тот­кан, бай­лык­та Сө­ләй­ман пәй­гам­бәр ке­бег­рәк бул­ган Га­таул­лин Ша­һи­мәр­дан Га­таул­ла улы да, бә­ра­кал­лаһ, шу­шы рәх­мәт­ле көй­мә­дә иде. Элек­ләр­не Га­таул­лин­нар ни сә­бәп­ле­дер Мед­ве­дев фа­ми­ли­я­сен йөр­теп, ата­сы­ның ба­ба­сы дәү­ләт каз­на­сы­на зур ак­ча­лар тү­ләп, ахыр­да бу лә­кап­тән 1865 нче ел­да ук ко­тыл­ган­нар­дан исәп­лә­не­лә. Хә­ер, ту­ар­га әзер­лән­гән һәм ки­лә­чәк­тә та­гын да ту­а­чак ба­ла­ла­рын кө­фер­лек­тән арын­ды­ру бә­хе­те­нә иреш­кән­ле­ге ха­кын­да сөй­ләү­че­ләр­нең үз­лә­ре тү­гел сүз­лә­ре дә оны­тыл­ган чак­лар бу­ла икән ул.

Ша­һи­мәр­дан җә­дид һәм ка­дим ке­бек су­гыш­лар­да һәм тарт­ка­ла­шу­лар­да кай­на­шып ма­таш­ма­ган бул­са да, за­ма­нын­да Иж-Бу­бый һәм Ка­зан мәд­рә­сә­лә­рен­дә си­гез ел ча­ма­сы гый­лем эс­тәп, за­ты ха­кын­да:

— Бу ба­ла зур мул­ла мәр­тә­бә­сен та­бар!— ди­гән мак­тау сүз­лә­рен күп ишет­сә дә, хәт­та язу тәр­ти­бен бик ка­мил үз­ләш­те­реп, шә­керт­ләр өчен ни­чә­мә ки­тап­лар кү­че­реп га­лим шөһ­рә­тен ал­са да, Хо­дай­ның әме­ре, сәү­дә эше­нә кү­ңе­ле их­лас­тан ятып, уку­ын таш­ла­ган, биш ел­да йорт-җи­рен ны­гы­тып өл­гер­гән, егер­ме биш яшен­дә үк Ка­зан­да ике ки­бет­не кул­га тө­ше­рер­гә җи­теш­кән бул­дык­лы ке­ше­ләр­нең бер­се иде. Ал­ла­һы тә­га­лә аның һәр эше­нә юл ачып, бә­хе­тен да­им сә­гать арт­ты­ра тор­ды. Ул үзе дә рәх­мәт­ле зат­лар­дан бу­лып, зә­кәт һәм һә­ди­я­лә­рен ка­нә­гать­сез мул­ла­лар­га да кыз­ган­ма­ды. Хәт­та җит­меш­ләп хә­ер­че­не ел­га бер җый­ды­рып аша­та тор­ды. Бу ка­дәр ях­шы­лык­ла­ры көн­нәр­нең бе­рен­дә үзе­нә олы са­вап сый­фа­тын­да кай­та­ры­ла­ча­гын кү­зал­лый һәм шул өмет­тә иде.

«­Мер­ку­рий» көй­мә­сен­дә­ге Ка­зан бай­ла­ры бүл­мә­лә­ре­нә ур­на­шып ал­ган, бе­раз­га гы­на һа­ва су­лар­га дип чык­кан бу­лып, уң­на­рын һәм сул­ла­рын та­ма­ша кы­лып йө­рен­гән, ма­тур тә­тәй­ләр­гә күз­лә­рен кыс­ка­лап алыр­га өл­гер­гән икән­ле­ге йөз­лә­ре­нә май ко­я­шы­дай ягыл­ган­лык­тан, төс-кы­я­фәт­лә­рен­нән вә кө­яз­лек­лә­рен­нән үз ал­ла­ры­на ка­нә­гать­лек­лә­рен, кы­ла­ныш­ла­ры­на ка­рап кы­на да ба­ры­сын-ба­ры­сын, хис-той­гы­ла­рын тә­мам аң­лар­га мөм­кин иде. Ки­леш­ле ка­ра ка­за­ки­дан, ак яка­га бәй­лән­гән зәң­гәр­су җир­лек­кә ак бор­чак­лы киң һәм тас­лан­ган тас­ма-бант­лы яшь сәү­дә­гәр па­лу­ба­да әле яңа гы­на бер-бер ту­таш бе­лән та­ныш­ты. Ике­се­нең дә ял­гыз икән­лек­лә­ре си­зел­де. Ту­таш­ның ку­лын­да­гы кеч­ке­нә зон­тын җил чак кы­на ал­ма­ды. Егет­нең өл­гер­ле­ге яр­дәм ит­те. Хәй­лә­кәр дә икән әле, җит­мә­сә: ту­таш­ның зон­тын­нан гы­на тү­гел, бе­лә­ген­нән дә то­тар­га бул­дыр­ды. Кө­леш­те­ләр. Ха­лык­ның күз кы­рые бо­лар­га бәя би­рер­гә ма­таш­кан­да, ур­гы­лып ал­га ба­ру­чы «Мер­ку­рий»­дән ян­да кал­ган ба­лык­чы көй­мә­сен­дә­ге ике ма­лай ин­де алар­га кы­зы­гып ка­рап кал­ды­лар. Ба­ры шул гы­на. Бү­тән алай ук ис ки­тәр­лек хәл бул­ма­ды. Зат­лы кы­я­фәт­лә­рен сак­ла­ган бай­лар, һа­ва алыш­тыр­гач, бер-бер арт­лы юга­ла тор­ды­лар. Яшь­ләр­не һа­ман да кү­зәт­кән Га­таул­лин, үзе­нең кы­я­фәт-тө­се ях­шы сак­лан­ган­га ку­а­нып, хәй­лә­кәр мә­че ке­бек ел­мая иде, ка­ра йом­шак мы­е­гын да бар­мак яны бе­лән ге­нә сы­пы­рып куй­ды. Яр чи­тен­дә кал­ган урыс авы­лы­ның чир­кәү ба­шын­да­гы ял­ты­ра­вык ал­тын гөм­бә­зен­нән ча­гыл­ган ко­яш «ку­я­ны» аның оч­кын күз­лә­рен­дә уй­нап ал­ды. Га­таул­лин та­мак кыр­ды. Янын­нан узып ба­ру­чы ак күл­мәк­ле, са­лам эш­лә­пә­ле мар­җа ха­ты­ны аңа сә­лам бир­де. Та­ныш­лар тү­гел иде­ләр ке­бек. Шу­шы көн­дә ге­нә алар икен­че тап­кыр оч­ра­ша­лар һәм сә­лам­лә­шә­ләр тү­гел­ме соң? Күл­мә­ге чи­бәр, күл­мә­ге! Әл­лә бу, те­ге, әр­тис ха­тын Сә­хип­җа­мал­ның үзе­ме? Алай ди­сәң, чә­че са­ры. Юк-юк, мар­җа бу­лыр, мар­җа!

Бай­лар рес­то­ран­га җы­е­ла баш­ла­ган иде­ләр. Га­таул­лин да шун­да юнәл­де. Һәр та­раф­ка йөз бал­кы­тып тор­ган зур-зур тә­рә­зә­ле рес­то­ран за­лы гү­я­ки аны киң кү­ңел бе­лән кар­шы ал­ды. Га­таул­лин­ның кү­зе ни­гә­дер түр­гә, ка­ди­ми ки­ем­ле, ел­гыр күз­ле, ти­мер бә­дән­ле, җи­рән са­кал­лы ке­ше­гә төш­те. Те­ге дә ка­рап куй­ды. Га­таул­лин­ның ко­ла­гы чың­лап, йө­рә­ге юк­тан гы­на жу итеп ал­ды. Зат­лы­рак урын бул­сын дип үзе дә түр­гә­рәк ат­ла­ды, өч ке­ше­лек өс­тәл яны­на кил­де. Шак­тый гы­на сан­га җы­е­лыр­лык ха­лык рә­хәт­лән­де­реп та­тар­ча сүз ку­ер­та, ара­да хәт­та ше­шә­ле сы­ра ал­дыр­ту­чы­ла­ры да бар иде. Мо­са­фир­лар­ның шу­шы ка­дәр дә үз­лә­рен ир­кен то­ту­ла­ры Га­таул­лин­ның кү­ңе­ле­нә хуш ки­леп, ба­я­гы адәм­нән шом­ла­нуы озак та үт­ми юк­ка чык­ты. Ул ара­да ки­леп җит­кән ак пин­жәк­ле, ка­ра чал­бар­лы офи­ци­ант, бас­кан уры­нын­да бе­раз тап­та­нып ал­ган­нан соң, тү­бән­че­лек­ле кы­я­фәт­тә урыс ак­цен­ты бе­лән та­тар­ча со­ра­ды:

— Ни бо­е­ру­да­сыз?

Әм­ма Га­таул­лин аның кы­ен­лык бе­лән әй­тел­гән сүз­лә­рен аң­лый ал­ма­ды. Офи­ци­ант җи­тез ге­нә ка­бат­лап өл­гер­де. Га­таул­лин шун­да гы­на урыс авы­зын­нан чык­кан та­тар сү­зе­нең ма­тур­лы­гы­на игъ­ти­бар ит­те һәм:

— «Йол­дыз» гә­зи­тә­се юк­мы?— дип со­ра­ды.

— Бар, әфән­дем!— ди­де офи­ци­ант.

Га­таул­лин­ның бу җа­вап­ка кү­ңе­ле хуш­ла­нып, та­гын да чәй ки­те­рер­гә куш­ты. Сы­ра­дан ук баш­лар­га код­рә­те җит­мә­де.

— Ан­нан та­гын да әмер итәр­мен!

«­Йол­дыз» гә­зи­тә­се үт­кән ат­на­ны­кы иде. Ка­зан һәм Рә­сәй хәл­лә­ре бе­лән бер­гә дөнья йө­зен­дә бу­лып ят­кан ва­кый­га­лар­га да бә­я­ләр би­ре­леп, ба­зар хак­ла­ры һәм баш­ка шу­ның ише вак-тө­як­ләр­гә игъ­ти­бар юнәл­тел­гән. Та­ны­шып чык­кан мә­ка­лә­лә­рен­нән Га­таул­лин ка­нә­гать ка­лып, «Бол­гар» ку­нак­ха­нә­сен­дә люкс ну­мер­лар­ның күп­ме тор­ган­лы­гын исе­нә сең­дер­де. Бер кич ку­нып чы­гу өч сум­га бә­я­лә­нә икән. Ярый-ярый, элек­ләр­не кан­да­ла­ла­ры бе­лән бер­гә биш­кә ка­дәр иде, хә­ер­сез­ләр­нең! Бел­де­рү­лә­рен­нән аң­ла­шыл­ган­ча, ях­шы тәр­бия күр­сә­тә­чәк­ләр, мил­ләт­не сө­ен­де­рә­чәк­ләр, имеш.

Га­таул­лин­ның хә­те­рен­дә биш-ал­ты ел гы­на эл­гә­ре бу­лып уз­ган ва­кый­га­ла­ры яңа­рып, эче­нә ку­а­ныч бе­лән бер­гә дәрт һәм мин мин­лек вәс­вә­сә­се тул­ды. Ата­сын­нан кал­ган ми­рас яны­на үзе­нең тук­та­ту­сыз тот­кан сәү­дә­сен­нән кер­гән та­быш­ның ка­де­рен дә бе­лә, те­лә­гә­нен­дә ис­раф та кы­ла тор­ган иде. Ка­зан­ның та­тар­лар те­лен­дә «Ис­кән­дәр са­ра­е» дип йөр­тел­гән «А­лек­сандр пас­са­жы»­на җи­гү­ле ат бе­лән ке­реп, тә­тәй­ләр янын­да ат­на­лар бу­е­на ка­лып, ахыр­да ак ыш­тан­нан гы­на чы­гып кач­кан ва­кыт­ла­ры да аз бул­ма­ды. Ә ки­леп ке­рү­лә­ре, һәй... Дөнья ма­лы бе­лән ша­яр­ды да ин­де. Та­тар­га биш ха­тын да фа­рыз ди­гән сүз­ләр­не аз әйт­мә­де. Ар­ча­дан чы­гу­га, ал­дан ияр­дә ат­чы Га­лә­ви­не җи­бә­реп, Ка­зан пә­ли­сә­се­нә әй­те­рә иде дә, бар аш­кы­ну бе­лән ка­ла урам­на­ры­на то­мы­ры­лып, ал­дан юырт­ты­ру­чы­ның ко­е­ры­гы­на бас­ты­рып чап­тыр­та иде. Хәт­та «Ис­кән­дәр са­ра­е»­ны­ның да кап­ка­ла­рын ачып:

— Га­таул­лин үзе ки­лә!— ди­гән шау бе­лән кар­шы ала иде­ләр.

Бар иде за­ма­на­лар, бар иде ат­лар­ны баш­та­на­як ки­ен­де­реп, ях­шы ча­на бе­лән та­ран­тас­лар­ны ел эчен­дә туз­ды­рып таш­ла­ган чак­ла­ры!

Бер­ва­кыт Ту­кай­ның үзе бе­лән дә бер­гә бул­ды. «Ми­ро­вой» егет икән! Ул ши­гырь уку­ла­ры, ул сүз сөй­ләү­лә­ре — күз­гә күк бе­лән җир то­таш­кан­дай кү­ре­нә баш­лый. Ан­дый­лар аз шул, аз!..

Га­таул­лин­га кай­нар пә­рә­мәч, бал, кой­мак һәм чәй ки­тер­де­ләр. «Йол­дыз» гә­зи­тә­сен ки­ре би­реп җи­бәр­де. Ул да тү­гел, па­лу­ба­да сөй­лә­шеп кал­ган те­ге егет бе­лән ту­таш ке­реп, аның өс­тә­ле янын­нан урын со­ра­ды­лар.

— Уты­ры­гыз, утыр!— ди­де Га­таул­лин, алар­га игъ­ти­бар ит­мә­вен сиз­де­рер­гә те­ләп.

— Рәх­мәт!— ди­де­ләр.

Ки­леп җит­кән офи­ци­ант­тан бо­лар чәй үтен­де­ләр. Га­таул­лин­ның кор­са­гын­да «те­гер­мән та­шы» куз­га­лып, би­рә­не ачыл­ды, аш әзер­ләү­лә­рен үтен­де, кош итен­нән зат­лы­рак тө­ре юк­мы икән­ле­ген со­ра­ды. Ярат­ка­ны, әл­бәт­тә, каз иде. Әм­ма аны­сы ук әле­гә бул­ма­ды, шу­лай да кич­ке­лек­кә өл­гер­тер­гә ышан­дыр­ды­лар. Ни ба­ры­на ри­за­лык итеп тук­лан­га­нын­нан соң, Ми­сыр кү­гәр­чен­нә­ре­дәй гөр­лә­шеп өс­тәл ба­шын­да утыр­ган те­ге яшь­ләр­нең үз­лә­рен ге­нә кал­ды­рып, аш­тан соң зи­һен­гә фай­да­сы ти­яр ди­гән уй бе­лән һа­ва­га чык­ты. Мон­да да озак­ка ка­ла­сы кил­мә­де.

Бүл­мә­се­нә кай­тып, өс­тә­лен­дә кал­ды­рыл­ган Ши­һа­бет­дин Мәр­җа­ни­нең «Мос­та­фа­дел-әх­бар фи әх­ва­ли Ка­зан вә Бол­гар», ягъ­ни «Ка­зан һәм Бол­гар хәл­лә­рен­нән кыс­ка­ча хә­бәр­ләр» ки­та­бы­ның бе­рен­че то­мын­нан 213 нче сә­хи­фә­сен ач­ты. Дө­ре­сен әй­тер­гә ки­рәк, ул аны уку өчен тү­гел, бәл­ки кы­я­фәт мәр­тә­бә­се­нә ге­нә үзе бе­лән йөр­тә, ки­рәк­кән­дә ге­нә ачып, та­ныш­кан­дай итә, кай­ва­кыт ан­да языл­ган­нар бе­лән ма­вы­гып та кит­кә­ли, һич югы тө­че ге­нә бе­рәр га­лим ки­сә­ге бу­ла ал­ма­вы­на үкен­гә­ли дә иде. Һәр­хәл­дә шу­шы ки­тап­та языл­ган ва­кый­га­лар һәм хә­бәр­ләр аның кү­ңе­ле­нә хуш ки­лә, та­тар­ның элек­тән нин­ди дә­рә­җә­дә бө­ек икән­ле­ге­нә ку­а­ныч һәм мак­та­ныч хис­лә­ре уя­на, та­рих фәл­сә­фә­се аның әл­лә кем­ле­ге өчен хез­мәт итә баш­лый. Га­таул­лин ал­дын­да урыс, гер­ман, инг­лиз, фран­цуз ке­бек зур һәм бө­ек мил­ләт­ләр ке­че­рә­еп, хәт­та мес­кен­лә­неп ка­ла­лар. Хәт­та кай­ва­кыт ул алар­ны кыз­га­ныр­га, җит­мә­сә: «И мес­кен­нәр», — дип шул ха­лык­лар ха­кын­да юк­тан гы­на бор­чы­лыр­га то­ты­на. Ахыр­да үз мил­лә­те та­ри­хы өчен бул­ган го­рур­лы­гы өс­тен чы­гып, урыс һәм гер­ман­нар­ның хә­зер­ге хәл­лә­ре­нә бәя би­рер­гә дә оны­тып, чик­сез бер шат­лык бе­лән сө­е­нә баш­лый.

Кич­кә рес­то­ран­га дип кү­тә­рел­гә­нен­дә ха­лык кә­е­фе­нә хәй­ран ка­лыр­лык иде. Те­ге ту­таш бе­лән егет­не, элек­тән та­ныш­ла­ры ке­бек исе­нә алып, кү­реп ка­лыр­га те­лә­гән­дәй ха­лык ара­сын­нан эз­лә­де. Әм­ма алар мон­да юк иде. Дус­ла­ры һәм көн­дәш­лә­ре бул­ган Ка­зан сәү­дә­гәр­лә­ре Га­таул­лин бе­лән эре ге­нә исән­ләш­те­ләр. Тик сы­ра тө­те­нен­нән ба­шы әй­лән­гән ти­ре­че Ян­баш Гыйль­мет­дин бе­лә Ке­че Ка­ма­лет­дин ге­нә, аның җил­кә­се­нә кул­ла­рын са­лып, ян­на­ры­на әй­дәк­ләп утырт­ты­лар.

— Ша­һи­мәр­дан... Ша­һи­мәр­дан... Утыр әле, сөй­лә әле... Ак атың­ны әй­тәм...— дип бор­чый ук баш­ла­ды­лар.

Әм­ма сүз ул юыр­та­гы ха­кын­да тү­гел, бәл­ки Мә­кәр­җә хәл­лә­рен ис­кә тө­ше­рү­гә кү­чеп, та­тар те­ат­рын сү­гү­гә, та­тар мә­дә­ни­я­тен җир­гә са­лып тап­тау­га, хәт­та кеч­ке­нә кү­рен­гән ва­кый­га­лар­ны олы сә­я­сәт итеп сөй­лә­шү мәсь­ә­лә­лә­ре­нә ке­реп кит­те. Һич­ни аң­ла­ма­ган, на­дан һәм ах­мак ке­ше­ләр­нең зур­дан ку­бып гәп ору­ла­ры­на ох­шап кал­ды. Бу ти­ре­че­ләр­нең бө­тен хәс­рә­те ка­ди­ми ыш­тан һәм җи­лән­гә кү­ңел баг­лау гы­на бул­са да, ахы­рыл-әмер, шу­шы соң­гы ел­лар­да җә­дит­лә­неп ки­тү­лә­ре­нә хәй­ран итәр­лек иде. Хәт­та баш­ла­ры­на Ав­ро­па эш­лә­пә­сен кию, ак яка өс­тен­нән төс­ле бант та­гу, кәч­түм­нән йө­рү­не дә дө­рес­кә чы­гар­ган­нар, җит­мә­сә үз­лә­ре дә шу­лай ки­е­неп ал­ган­нар. Сөй­лә­шү­лә­ре дә хик­мәт­ле бу­лып кит­кән. Ша­һи­мәр­дан, имеш, мар­җа­ның кы­зыл бит­ле­се ях­шы­мы, әл­лә бе­раз гы­на ал­суы әй­бәт­ме? Нәр­сә ди­ләр, ка­ра ин­де бо­лар­ны! Ки­чә­ге Ян­баш Гыйль­мет­дин бе­лән Ке­че Ка­ма­лет­дин­не бү­ген­ге җи­дид­чә кы­лан­мыш Кәч­түм Гыйль­мет­дин бе­лән Эш­лә­пә Ка­ма­лет­дин яны­на утырт­саң, бил­лә­һи, та­ла­шып, яка­ла­шып, кый­на­шып, кан­га ба­ты­шып бе­тә­чәк­ләр. Аһ бу шом­лы им­пе­ри­а­лист­лар­ны!

Ша­һи­мәр­дан сүз сан­ду­га­чын акыл чит­ле­ген­дә кап­лап кы­на то­тар­га бул­ды, дө­ре­сен әй­теп та­выш чы­гар­ган­чы, күп эш­ләр­гә кү­зең­не йо­му хә­ер­ле­рәк иде. Шу­ңа да:

— Мар­җа­сы­на ка­рап ин­де, Гыйль­мет­дин, мар­җа­сы­на ка­рап, Ка­ма­лет­дин,— дип, мы­ек ас­тын­нан гы­на кө­лем­се­рәп, ша­ярт­кан­дай җа­вап бир­де.— Мин үзем, ни, бик алай бе­леп бе­тер­мим, әм­ма дә лә­кин, әйе, тү­гә­рәг­рә­ге, йом­шаг­ра­гы әй­бәт­рәк бу­ла икә­нен афә­рин егет­ләр­дән ишет­кә­лә­гә­нем бар...

Ти­ре­че им­пе­ри­а­лист­лар рә­хәт та­бып кө­леш­кән ара­да Ша­һи­мәр­дан та­гын да өс­тәп ку­я­сы ит­те:

— Көя төш­мә­гән бул­са!

Шун­да гы­на те­ге­ләр аның ша­яр­ту­ын һәм хәт­та, юри җай­га то­рып, мыс­кыл­лар­га ма­та­шу­ын тө­ше­неп ал­ды­лар. Ха­хыл­да­ган авыз­ла­рын:

— И хә­сис, хә­ер­че!..— ди­гән Кө­фер поч­ма­гы әһе­ле­нә хас сү­ге­нү бе­лән йо­мар­га ашык­ты­лар. Ша­һи­мәр­дан, эш­нең ахы­ры зур­га ки­тә­чә­ген шәй­ләп, ул ара­да икен­че өс­тәл­гә кү­че­нер­гә өл­гер­де. Әм­ма ти­ре­че­ләр­нең аны бо­лай гы­на кал­дыр­ма­я­чак­ла­рын ул әле­гә бел­ми иде.

Ри­зык­ның зат­лы­сын, мил­ли бай­лар­ның ка­ры­ны­на хуш ки­лер­ле­ген ки­тер­де­ләр. Кай­да-кай­да, әм­ма «Мер­ку­рий» көй­мә­сен­дә­ге аш­чы-пе­шек­че­ләр та­тар­лар­ның азык-тө­лек­не мул­дан кул­ла­ну­ла­рын, сы­ра­га кү­ңел са­лу­ла­рын, ка­мыр­лы һәм ит­ле­не май кыз­ган­мый пе­ше­рер­гә ки­рәк­ле­ген ях­шы бе­лә иде­ләр. Ша­һи­мәр­дан кыз­ды­рыл­ган каз ите, сум­са, шул­па, пә­рә­мәч, кой­мак, кай­мак һәм бал яны­на, авыз тә­ме өчен ди­гән бу­лып кы­на бер ше­шә сы­ра со­рат­ты. Ки­те­реп өл­ге­рү­лә­ре­нә, үз нә­фе­се­нең ия­ре­нә ат­ла­нып, та­гын да ба­лык ите кыз­ды­рыр­га куш­ты. За­тын ир­кен то­ту­ын­нан сәү­дә­се­нең дә ях­шы бар­ган­лы­гын аң­лар­га өл­гер­гән офи­ци­ант:

— Баш өс­те, әфән­дем!— дип ел­май­ды.— Та­гын ни дә ки­рәк­ми­ме?

Мон­дый со­рау­лар­ны Ша­һи­мәр­дан­ның кү­ә­се кү­тәр­ми иде. Ка­ры­ны әле­гә һа­ман ач икән­ле­ген той­ган хә­лен­дә юк­тан гы­на җе­не ки­леп:

— Ба­лык­ның ике ягы да ях­шы­лап кыз­ды­рыл­ган, кыл­чы­гы тө­ше­рел­гән бул­сын!— дип әмер бир­де.

О­фи­ци­ант кат­лы-кат­лы баш өс­те бе­лән ки­теп бар­ды. Хә­ер, мо­ны­сы­на «Баш өс­те» ку­ша­ма­ты бик тә яты­шып то­ра иде. Мө­га­ен Ка­зан мәд­рә­сә­лә­рен күп кү­реп тә гый­лем биш­тә­рен ту­ты­рыр­га өл­гер­ми кал­ган Сир­гач ми­шә­ре бу­лыр­га ки­рәк! Ки­бән­не юга­ры ку­яр­га яра­та­дыр?

— Рә­хи­ме­гез, әфән­дем!

Сум­са бе­лән шул­па­ны бе­те­реп, каз­га күч­кән Ша­һи­мәр­дан кү­тә­ре­леп ка­ра­ды. Ә, сы­ра ки­тер­гән икән. Бик ва­кыт­лы.

Күр­ше өс­тәл­дә шау­ла­шып ал­ды­лар:

— Сез, әфән­дем, җә­дит, ди­сез, ягъ­ни дә мә­сә­лән, гә­җит, ди­сез, мә­җәл­ләс, имеш...

— Шу­лай дим шул!..

Өс­тәл­лә­ре ри­зык­тан бу­шау сә­бәп­ле бе­раз­дан әфән­де­ләр­нең кү­бе­се, мил­ләт­чә бул­сын­га ки­ке­ре­неп, җи­ңел аяк­тан куз­га­ла тор­ды­лар. Гыйль­мет­дин бе­лән Ка­ма­лет­дин дә шау­ла­шып чы­гып кит­те­ләр. Алар­ны бү­тән­нәр алыш­тыр­ды. Те­ге егет бе­лән ту­таш кү­рен­мә­де. Элек­тән сы­ра эчү­дә һәр­кем­не хәй­ран кал­дыр­ган әһе­ле Кө­фер поч­ма­гы һәм дә яше­реп ке­нә бул­са да ях­шы­рак эчем­лек бе­лән сый­ла­ну­ны чит­кә куй­ма­ган җә­дит­ләр җы­е­ла баш­ла­ды­лар. Кай­сы­сы­на сы­ра­ны бүз ше­шә бе­лән ки­тер­сә­ләр, икен­че­лә­ре­нә чәй­нек­тә өс­тәл­гә куй­ды­лар. Га­дәт һәм йо­ла­га хи­лаф­лык итү­ләр юк иде. Ша­һи­мәр­дан бу ва­кыт­та сы­ра па­рын­нан шак­тый акай­ган, бор­чы­лу­дан биг­рәк, ма­тур гы­на кә­еф­лә­нер­гә өл­гер­гән иде. Рес­то­ран тү­рен­дә­ге ка­раң­гы­ла­нып тор­ган та­раф­ка их­ты­яр­сыз­дан кү­зе тө­шеп, ин­де әл­лә кай­чан күр­гән-кү­реш­кән, бур­сык йөз­ле, ка­лын, әм­ма кеч­ке­нә итеп кис­те­рел­гән са­кал­лы, туп ке­бек шо­ма итеп кыр­дыр­ган ба­шы­ның сул та­ра­фы­на авыш­ты­рып элен­гән сай тү­бә­тәй­ле ке­ше­нең ан­да күз­лә­рен оч­лан­ды­рып уты­ру­ын ях­шы шәй­лә­де. Үза­ра бик та­ныш ке­бек бул­са­лар да, бер-бер­сен бе­лү­лә­ре ба­ры тик көр­пә тел — саң­гы­рау ко­лак­тан һәм ан­да-сан­да, бу адәм фә­лән бән­дә тү­гел­ме дип бе­леш­кә­ләү­ләр­дән ге­нә иде. Һәр­хәл­дә Га­таул­лин да, ул ке­ше дә бер-бер­сен та­ны­ды­лар бу­лыр­га ки­рәк.

Күр­ше өс­тәл әһе­ле үз эше бе­лән мәш кил­де, чәй­нек­тән чы­на­як­ла­ры­на кы­зыл шә­раб бу­ша­тыл­ды. Ара­ла­рын­нан бер­се, Ша­һи­мәр­дан­ның ка­рап алу­ын кү­реп, аны ка­ра­шы бе­лән сө­зеп уз­ды да, ип­тәш­лә­ре­нә ни­дер әйт­те. Тү­гә­рәк ми­шәр агае, кар­быз ши­кел­ле тә­гә­рәп кит­кән ке­бек сел­ке­неп, өс­тәл­дә­ше сүз­лә­ре­нә ко­лак ку­еп ияр­гә­не хә­лен­дә рес­то­ран­да­гы кә­еф­ле ка­вем ара­сын­нан төр­теп атал­ган ке­ше­не ка­ра­нып эз­лә­де. Ша­һи­мәр­дан аның ар­ка та­ра­фын­да иде. Шун­лык­тан аны та­ба ал­ма­ды.

— Кем­не әй­тә­сез, тәкъ­сир?..

— Кая ка­рый­сың, би­ре бак!..

А­ның со­ра­вы­на кү­рә Ша­һи­мәр­дан әфән­де­гә те­ге сөй­ләү­че адәм бар­мак бе­лән төр­теп күр­сәт­те. Ми­шәр ба­ры­бер күр­мә­де. Аның мон­да уты­ру­ын һәм бар­лы­гын шәй­ләп тә тор­мас­тан, ка­ра­шы ка­раң­гы өс­тәл ягы­на уз­ды. Йом­ры ми­шәр, ки­нәт арт­ка та­ба­рак тә­гә­рәп, та­вы­шын яшер­ми­чә әй­теп тә куй­ды:

— Ба!.. Шә­күр ка­рак! Ниш­ләп йө­ри мон­да?

А­ның сүз­лә­рен ише­тер­гә өл­гер­гән һәр әһе­ле та­тар вә баш­корт вә ка­закъ-кыр­гыз ка­е­ры­лып ди­яр­лек шул як­ка ка­ра­ды­лар. Ат ка­ра­гы­ның гы­на кер­фе­ге дә сел­кен­мә­де. Бер ип­тә­ше-яра­ны бе­лән­ме ни­дер сөй­ләш­кә­ләп уты­ру­да бул­ды. Шун­лык­тан һәр­кем, аңа те­кә­лү­дән биг­рәк, юк­тан кы­за­рып ал­ган Ша­һи­мәр­дан әфән­де­не тик­ше­рен­де­ләр. Аңа җай­сыз, уңай­сыз, хәт­та ачу­ын кай­та­рыр­лык ха­ләт иң­де. Эч­кән сы­ра­сы­ның па­рын күз­ләр кай­нар­лы­гы гүя һа­ва­га очыр­ды. Чы­гып кит­мәк­че иде, ка­лын гәү­дә­ле, ба­һа­дир чы­рай­лы, буй­га өч ар­шын­нан ар­тык бу­лыр­лык бе­рәү аның кар­шы­сы­на ки­леп бас­ты. Мин­зә­лә сәү­дә­гәр­лә­ре­нә хас рә­веш­тә зәң­гәр чал­бар, кы­зыл ча­пан, ак чал­ма, йом­шак чи­тек ки­гән бу адәм­нең та­вы­шы да ко­лак­лар­ны ки­сәр­лек иде:

— Син, Шә­күр агай, бер дә га­лә­мәт без­дең ке­ше икән!

Ша­һи­мәр­дан һич­бер сүз бе­лән дә җа­вап би­рә ал­ма­ды. Бор­чы­лу­дан сел­кен­гә­ләп куй­ды. Ат бе­лән бәй­лә­не­ше зур бул­са да, ат ка­рак­лы­гы­на һич­бер катнашы юк иде. Ту­тый кош су­рә­тен­нән бер дә ким бул­ма­ган бу адәм­не, ияк ас­ты­на би­реп, чөй­де­реп ке­нә җи­бә­рә­се кил­сә дә, бер­ни эш­ли ал­ма­ды. Ярый әле шул ара­да Шә­күр ка­рак алар яны­на үзе ки­леп бас­ты. Буй­га әл­лә кем тү­гел икән! Һәм­мә шөһ­рәт­нең үзен­нән чит­тә кал­ма­вын те­ләү­дән­ме, әл­лә Ша­һи­мәр­дан­ны кыз­га­ну­дан­мы мо­ны эш­лә­де? Һәр­хәл­дә ва­кый­га шу­шы рә­веш­ле бул­ды. Мин­зә­лә сәү­дә­гәр­лә­ре­нең күз­лә­ре уй­нап ал­ды. Бо­лай да ерык авы­зы та­гын да ки­ңә­еп, ба­шы­ның яр­ты­сы арт­ка ишел­де:

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: