СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 21 страница

— Ха­ха­ха!..

А­ның кө­лүе саң­гы­рау­ны да ко­лак­лы итәр­гә мөм­кин иде. Ша­һи­мәр­дан­нан га­фу үте­неп тор­мас­тан, ат ка­ра­гы­на бо­рыл­ды һәм ба­я­гы сүз­лә­рен ка­бат­ла­ды:

— Һи... Шә­күр агай, син­ме­ни ин­де ул? Бер дә га­лә­мәт без­дең ке­ше икән­сең!

— Без­дең-без­дең...— Шә­күр ка­рак­ның Мин­зә­лә сөй­лә­шен­чә сүз­ләр­не ос­та авыш­ты­руы иләм­сез сәү­дә­гәр­нең кә­е­фен та­гын да кү­тәр­де бул­са ки­рәк, са­бый ба­ла­лар­ча бар кү­ңе­лен тыш­ка чы­га­рып та­гын да көл­де. Ин­де бо­лар­ның ни-нәр­сә сөй­лә­шү­лә­ре ко­лак­лы та­тар­ны да кы­зык­сын­дыр­мый баш­ла­ды. Көй­мә әһе­ле үз та­бын­на­ры­на бо­рыл­ган иде­ләр. Өс­тәл­че­ләр йө­ге­реп-йө­ге­реп ри­зык та­шый тор­ды­лар.

— Ша­һи­мәр­дан, мон­да буш бу­гай?— Шә­күр ка­рак­ның бу сүз­лә­рен­нән биг­рәк, исе­мен тө­гәл бе­леп эн­дә­шү­ен­нән Га­таул­лин ап­ты­рап, хәт­та ку­лын­да­гы сы­ра­лы са­вы­тын тө­ше­реп җи­бә­рә яз­ды:

— Ни?..

Шә­күр үзен ху­җа­лар­ча тот­ты. Мәгъ­рур йө­зен тү­бә­нәйт­ми ге­нә сүз­лә­рен кап­чык­ка ты­гыз­лап ту­тыр­ган­дай ка­бат­ла­ды:

— Мон­да буш бу­гай?.. Мон­да буш...

— Әйе, тәкъ­сир...

Ул ара­да Шә­күр ка­рак урын алыр­га, хәт­та янә­шә­сен­нән Мин­зә­лә ба­е­на тәкъ­дим итәр­гә, яра­ны­на да мон­да кү­че­нер­гә иша­рә итәр­гә өл­гер­де. Ша­һи­мәр­дан исә:

— Сез ми­не, Шә­күр, ка­ян бе­лә­сез?— дип, ап­ты­рау­лы күз ка­ра­шы­на га­җәп­лә­нү һәм сок­ла­ну ка­тыш­ты­рып, бу мәгъ­нә­сез со­ра­вын бир­де.

Шә­күр игъ­ти­бар­лы ке­ше иде. Ул ара­да өс­тә­лен­дә­ге­лә­рен мон­да кү­че­рер­гә өл­гер­гән яра­ны­на ни­дер әйт­те дә, тук­тап тор әле ди­гән­дәй, Мин­зә­лә ба­е­ның бе­лә­ге­нә бү­рә­нә бар­мак­ла­рын ку­еп, ты­ныч кы­на сөй­ләп тә бир­де:

— Кем­нәр­не-кем­нәр­не, әм­ма ат яра­ту­чы­лар­ның һәм­мә­сен дә исем­ләп бе­ләм, хәт­та Әме­ре­кә­нең Томн­со­нын да...

Бу Томн­сон әфән­де­нең кем­ле­ге Ша­һи­мәр­дан өчен дә, Мин­зә­лә ба­е­на да ка­раң­гы иде. Шә­күр мо­ны ях­шы бе­лә, шун­лык­тан үзе­нең мәр­тә­бә­сен та­гын да арт­ты­рып, бер баш­ка юга­ры бу­лыр­га исә­бе. Һа­ва­лык.

Я­шер­мә­де, Әме­ре­кә ба­е­ның ни­чек ка­ра ар­га­ма­гын яра­ту­ын, аңа хәт­та ва­фат әни­се­нең исе­мен би­рү­ен, баш­ка­лар­ны һәм бү­тән бар­ны-юк­ны сөй­ләп ал­ды. Бу ва­кыт­та Мин­зә­лә бае хәй­ран­га ка­лып, хәт­та авы­зын ябар­га да оны­тып уты­ра иде. Сү­зе­нең ахы­рын­да Шә­күр ан­нан:

— Исе­мең ни­чек әле?— дип со­рап куй­ды.

— Мө­хәм­мәт­җан!— ди­де те­ге­се.

— Юк­тыр, алай гы­на бул­мас. Без­нең та­тар­да исем­не кат­лы-кат­лы йөр­тер­гә яра­та­лар. Иң ки­мен­дә Ха­җи­мө­хәм­мәт­ха­физ­җан­дыр әле!— Шә­күр­нең бу сүз­лә­ре дә Мин­зә­лә ба­ен хәй­ран ит­те­ләр. Ул:

— Әйе, тәкъ­сир, нәкъ шу­лай,— дип Ша­һи­мәр­дан­га да оял­ган­дай ка­рап ал­ды.— Әми­рел­ха­җи­мө­хәм­мәт­хан­ха­физ­җан бу­лам, атам бе­лән мәр­хүм мул­ла­быз куш­кан исем. Бо­лай, ба­ла чак­тан Мө­хәм­мәт­җан атап йөр­тә­ләр, сүз җае өчен Ми­җан ди­ләр. Ми­җан бай, әйе!

Сү­зен әйе­дән баш­лап әйе бе­лән бе­тер­гән Мө­хәм­мәт­җан әфән­де кө­тел­мә­гән­чә оя­лып куй­ды. Аның бу ка­дәр иләм­сез һәм озын исе­мен мул­ла ба­бай да го­ме­рен­дә бер ге­нә, ко­ла­гы­на кыч­кыр­ган­да гы­на әйт­кән­дер, мет­ри­кә­се­нә алай ук озын итеп язып тор­ма­ган­дыр, шәт. Әми­рел­ха­җи­мө­хәм­мәт­хан­ха­физ­җан. Үзе үк ту­лы бер җөм­лә. Ягъ­ни, га­рәп­тән, фар­сы­ны да исәп­кә алып, та­тар­га тәр­җе­мә ит­кән­дә бо­лай бу­лыр: Хаҗ кы­лу­чы­лар­ның җи­тәк­че­се Ал­ла­һы тә­га­лә­нең сө­ек­ле­се хан гый­лем­ле җан... Мо­ның бе­лән ге­нә бет­сә?

Шә­күр һа­ман да ты­ныч иде. Бү­ре күз­лә­рен­нән ча­гы­лып куй­ган оч­кын­нар­ны шәй­ләү­дән ге­нә аның кө­лем­се­рә­гә­нен си­зе­нер­гә мөм­кин бул­ды. Сүз ара­сын­да яра­ны юк­ка чык­ты. Мо­ны­сы да бе­рәр хәй­лә тү­гел иде­ме икән?

Мө­хәм­мәт­җан әфән­де та­бак би­тен­дә­ге шак­тый олы бә­рәң­ге бо­ры­нын уры­нын­нан куз­га­тыр­га те­лә­гән­дәй бор­га­лап куй­ды. Ан­нан Шә­күр­гә ка­ра­ды. Бу ва­кыт­та аңа ба­ла­сы­ман­рак кы­я­фәт ке­реп, нәр­сә­не­дер тәф­сил­ләп со­рар­га җы­ен­га­ны аң­ла­шы­ла иде. Һәм шу­лай бу­лып чык­ты да. Ша­һи­мәр­дан әфән­де Га­таул­ло­вич каз бо­ты­на ябыш­кан­да Мө­хәм­мәт­җан бай со­рау ар­ты со­рау яу­ды­рыр­га то­тын­ды:

— Шә­күр агай, Шә­күр агай, дим? Мин­зә­лә яни­ра­лы­ның ак ай­гы­рын ни­чек ур­ла­дың? Сөй­лә әле? Эзе­ңә дә тө­шә ал­ма­ды­лар­мы? Әс­тер­хан­га ил­теп сат­тым ди­ген, ә?..

Шә­күр эн­дәш­мә­де. Бү­ре күз­лә­ре ка­нә­гать­лек бе­лән йо­мы­лып ал­ды­лар. Ас­кы ире­не кы­рык­мыш мы­е­гы­на ка­дәр кү­тә­ре­леп, маң­гае ко­ры көн­не яр­га­лан­ган ка­ра туф­рак ке­бек сыр­га-сыр кил­де. Җа­вап кө­теп то­ма­лан­ган Мө­хәм­мәт­җан, са­быр­лы­гын югал­тып:

— Сөй­лә ин­де, Шә­күр агай? Бил­лә­һи, бер­кем­гә дә әйт­мәм!— дип үте­нү­ен­дә һәм ант чү­ме­рү­ен­дә бул­ды. Бу ва­кыт­та кур­кын­ган кы­я­фәт­тә Ша­һи­мәр­дан шом­лы Шә­күр­гә ка­рап уты­ра иде. Ку­лын­нан каз бо­ты тө­шеп кит­те, тә­лин­кә, чә­неч­ке, ка­шык­лар куз­га­лы­шып-шал­ты­ра­шып ал­ды­лар.

— Бә­рәч, син ур­ла­дың­мы аны да?

— Ша­һи­мәр­дан әфән­де­нең бел­мә­гән ке­ше ке­бек бо­лай әй­тү­ен­нән Шә­күр үр­тә­леп куй­ды һәм, яше­реп тор­мас­тан:

— Мин идем ул, ка­на-а...— дип суз­ды.

— Әйт­тем бит!..— Мө­хәм­мәт­җан үз бо­ры­нын әвә­лә­де. Ул сө­е­нә иде.

Ша­һи­мәр­дан әфән­де­нең бу ара­да йө­зе тук­сан ту­гы­зын­чы тап­кы­рын кы­за­рып чык­ты. Го­ме­ре буе ат яра­тып, хәт­та ко­чак­лап ят­кан ха­тын­на­рын­нан да шул дүрт аяк­лы хай­ван­нар­ны өс­тен күр­де ул. Күп ва­кыт­та те­ге­лә­ре­нә җи­ке­рен­сә дә, бо­ла­ры­на чы­быр­кы сел­тә­нер­гә дә бер­кем­гә ирек куй­ма­вы һич­бер яше­рү­сез һәр ке­ше­гә ях­шы мәгъ­лүм иде. Әгәр дә дөнь­я­сы уң бе­лән су­лын бу­та­са да, иң ахыр­дан ба­зар­га чы­гар­га­ны шу­шы ат­лар бу­ла­чак аның. Мо­ңа има­ны ка­мил. Ши­һа­бет­дин Мәр­җа­ни­дән гый­лем тәс­лим кы­лып, шу­шы олуг мө­дәр­рис­тән фән кай­ма­гын чу­мы­рып алып ка­лал­ма­са да, ахун­лык мәр­тә­бә­се­нә их­лас­тан кы­зы­гып, ал­тын сә­гать йөр­тү­не һәм ат­лар­га мә­хәб­бәт хи­сен аңар­дан үзе­нә йок­тыр­ды та­гын. Дә­рес ба­ры­шын­да Ши­һа­бет­дин­нең, “Ихъ­я” гый­ле­ме­нә ку­шып, баш ял ит­сен­гә дип­тер ин­де, аб­за­рын­да­гы со­ры ай­гы­ры ту­рын­да ха­кын­да, аның ни­чек Ашут ба­за­рын­да арт аяк­ла­рын­да биюе бе­лән ха­лык­ны хәй­ран кал­ды­руы ту­рын­да тәф­сил­ле-хис­ле озын һәм озак хи­кә­я­ләү­лә­ре ва­кы­тын­да һәр шә­керт­нең ач күз­лә­рен­дә оч­кын­нар уй­нар­га то­ты­на иде. Ша­һи­мәр­дан­га шун­нан бир­ле “ат чи­ре” йо­гып, тә­мам ки­беп, урын өс­те­нә ятып, бу зәх­мәт­тән үлем хә­ле­нә җит­кән­дә ата­сы Га­таул­ла, авыл­дан ки­леп, җи­де кат то­лып­ка тө­реп, зур кәр­ван сан­ды­гы­на са­лып, үзе бе­лән алып кайт­ты. Им-том­чы­лар­ның кың­гы­рау­лы­сы да, думб­ра­лы­сы да, ка­бал­лы-тә­лин­кә­ле­се дә кал­ма­ды. Һәм­мә­се аның җи­ле­ген су­ыр­ды, ата­сы­ның ма­лы­на ки­нән­де, әм­ма фай­да­ла­ры бул­ма­ды. Га­таул­ла аб­зый кул сел­тә­де:

— Бу ба­ла­дан ке­ше чык­мас, тиз­рәк үл­сен дә, ил­теп кү­мәр­без!— дип, йорт­та­гы­лар­ның бо­лай да кач­кан ко­тын ал­ды.

— Әс­тагъ­фи­рул­лаһ!— ди­де­ләр бар да, авыз­ла­рын уч­лап.

Әм­ма Ал­ла­һы­ның рәх­мә­тен­нән уз­мыш юк икән ул! Ма­лай кө­тел­мә­гән җир­дән си­хә­тен тап­ты. Төн­лә бе­лән са­та­шып, хәл­сез гәү­дә­сен сөй­рәп аб­зар-ку­ра ягы­на чык­ты. Ат­лар, пош­кы­рып, со­лы ке­мер­дә­тә иде­ләр. Ша­һи­мәр­дан­ның су­лы­шы ачы­лып кит­те. Ат исе аның баш авыр­ту­ын да, кү­ңел ук­шу­ын да бе­тер­де. Әм­ма тә­нен кал­ты­ра­ну кап­ла­ды. Хәл алыйм дип утыр­ган уры­ны әле кич­тән ге­нә өеп кал­ды­рыл­ган җы­лы ти­рес бу­лып чык­ты. Ул шун­да чу­мып, тә­мам оны­тыл­ган хә­лен­дә йо­кы­га кит­те. Ир­тә­ге­сен аны ти­рес эчен­нән та­бып ал­ды­лар. “Ба­ла ха­рап бул­ган!”— дип елый-елый, урын өс­те­нә кер­теп сал­ды­лар. Әм­ма Ша­һи­мәр­дан шул көн­нең ах­шам ва­кы­тын­да ая­гы­на бас­ты, үз код­рә­те бе­лән тә­һа­рә­тен ал­ды, на­маз­га ни­ят­лә­де.

— Ба­ла ки­тәр­гә җы­ен­ды,— ди­де­ләр өл­кән­нәр, сүз­не ко­лак­тан ко­лак­ка кү­чер­гә­ләп.

Га­таул­ла аб­зый, аңар­дан өме­тен күп­тән үк өз­гән­лек­тән:

— Хә­ер­ле­гә бул­сын!— дип суз­ды.— Хо­да­ның бир­ме­шен­нән уз­мыш юк!

Ни хик­мәт, тө­не буе Ша­һи­мәр­дан убыр ке­бек ашап чык­ты, яр­ты ка­зан аш­ны бу­шат­ты. Мон­нан соң да ая­гы­на ка­мил бас­ма­са, җен то­кы­мы бу­ла­чак иде. Ал­ла­һы­ның рәх­мә­тен­нән уза ал­ма­ды.

Ул ел­ны яз ир­тә кил­де. Март ахы­рын­да ук яшел үлән чы­гып, ап­рель ур­та­ла­ры­на кө­тү ку­ар­лык бул­ды.

­Нәй­сән җит­сә — дөнья күр­ке,

­Ку­ба су­ның таш­кы­ны...

­Чи­бәр кыз­лар егет сай­лый,

­Һич уй­ла­мый баш­ка­ны,—

дип җыр­лап уз­ган егет­ләр­гә Ша­һи­мәр­дан да ку­шы­лыр­лык иде. Әм­ма бу­са­га­дан ат­лап чы­гар­га рөх­сәт бул­ма­ды. Кыш бу­е­на им-том итеп, тәр­би­я­ләп һәм ас­рап ят­кан ата-ана­сы һәм инә­кәй­лә­ре­нә ул да үп­кә­лә­мә­де. Аб­зар-ку­ра ара­сын­да йө­реп, әти­се бе­лән бер-ике тап­кыр сәү­дә эше­нә ба­рып кайт­ты. Ша­һи­мәр­дан­ның учы май­лы бул­ды. Ни са­тыл­мый ят­кан то­вар да ба­зар­да үз ху­җа­сын тап­ты.

— Ба­ла­ны укы­ту­дан фай­да юк, сан са­ный бел­сә, без­гә шул ин­де!— дип, әти­се Га­таул­ла аңа мах­сус кәр­ван җи­һаз­лат­тыр­ды. Үзе­нең өме­те, улы­ның эше тө­гәл ба­рып чы­га­сы­на има­нын ка­мил тот­ма­са да, күр­ше авыл­да­гы ка­рен­дә­ше Сәй­фул­ла­ны күз-ко­лак өчен ки­леш­те­реп куй­са да, Ша­һи­мәр­да­ны аны ая­гын­нан ек­ты. Сәү­дә­нең бе­рен­че кө­нен­дә үк ил­че­сен җи­бә­реп, то­ва­ры­ның бе­тү­ен, ке­рем­нең бер­гә өч бу­лу­ын, әгәр рөх­сәт икән, мак­лер Җа­ма­ли Ха­фи­зы­ның үт­мәс ма­лын аз бә­я­дән алыр­га җы­е­ну­ын бел­де­реп хә­бәр сал­ды. Га­таул­ла, бо­лар ха­кын­да ишет­кәч, ашык­ты­рып ат җик­тер­де:

— Ба­ла­га кал­ган көн — таң ат­ма­ган төн!— дип, Ар­ча ба­за­ры­на бу­ран ку­ба­рып ки­леп кер­де. Аны бу­газ­лап ста­но­вой тук­тат­ты. Тәр­тип­не бо­зу, сү­ге­нү, ду­а­мал­ла­ну, буш­бу­газ­ла­ну ке­бек әл­лә нит­кән ху­ли­ган­лык­лар та­гып, шу­лай Га­таул­ла­дан адәм мәс­хә­рә­се ясап, таң­га ка­дәр рә­шәт­кә ар­тын­да йо­кы­сыз тот­ты. Ахыр­да: “Өч көн­сез Ар­ча­га ке­рер­гә яра­мый!”— ди­гән ты­ю­лык кә­га­зен тот­ты­рып, җи­де сум егер­ме биш ти­ен­лек шт­раф са­лып, авы­лы­на ки­ре озат­ты. Юл­да та­нып кал­ган ке­ше­ләр­дән оят иде. Күр­ше авыл­га­ча ия­реп кил­гән кы­лыч­лы ат­лы ка­зак Сә­ми­гул­ла аңар­дан тә­ки бер мө­гә­рич­лек ак­ча кы­сып, төн авы­зы­на ке­реп югал­ды. Тә­мам ту­га­ры­лып, өч ха­ты­нын бер итеп сү­геп таш­лар­га әзер бу­лып кай­тып кер­гән Га­таул­ла­ны кап­ка тө­бен­дә өч­ле-ту­гыз­лы мы­е­гын сы­пы­рып утыр­ган улы Ша­һи­мәр­дан кар­шы ал­ды. Сүз бер ге­нә иде:

— Атай, Җә­ке мул­ла­сы Га­риф­ның кы­зы ин­де, Би­би­сәр­вәр­җә­ми­лә­не ни­ках­ла­сак, Хо­дай тә­га­лә ко­ла­чын җә­яр ке­бек!— ди­де.

— Би­би­сәр­вәр­җә­ми­ләң бе­лән бер­гә үзең­не җә­һән­нәм­гә олак­ты­рыйм!— дип Га­таул­ла җи­ке­реп, ин­де ге­нә сү­ген­мәк­че иде, ки­нәт тар­ты­лып куй­ган хә­ер­сез аты­ның ар­ба­сын­нан арт­ка мә­тәл­де. Те­лен теш­ләп, авы­зы­на кан тул­ды. “А­дәм­не Хо­дай йөр­тә, Шай­тан — ко­тыр­та!”— ди­гән гый­ба­рә­не ба­шы­на кер­теп ка­ра­га­ны бул­ма­са да, әл­лә кай­дан гы­на шул әй­тем исе­нә тө­шеп, ко­ла­гы чың­лый баш­ла­ды.

У­сал­лык­ны чы­га­ру ти­еш га­мәл тү­гел иде. Га­таул­ла ат­ла­рын ту­га­рыр­га бо­ер­ды. Авырт­кан һәм им­гән­гән җир­лә­рен юк сы­ман той­ды.

— Кая, ни май­тар­дың?— дип, янын­да ку­ык­лы шәм кү­тә­реп тор­ган улы­на күз агы бе­лән иша­рә ит­те:— Сөй­лә!

— Ке­рем — биш­тән,— ди­де Ша­һи­мәр­дан, өй­гә та­ба юнә­леп, ке­сә­се­нә яшер­гә­нен әй­тер­гә те­лә­ми­чә.

— Ал­дый­сың!— Ата ке­ләт ише­ген ач­ты, ке­че ут­та ян­ган лам­па­ның як­ты­сын арт­тыр­ды. Сәү­дә ке­нә­гә­лә­ре га­дәт­чә шу­шын­да сак­ла­на иде. Хә­зер са­нап чы­га­ра­чак! Ша­яр­ма Га­таул­ла бе­лән, ул са­рык тү­гел!

— Эко­ном­да, ке­нә­гә­се бе­лән!— Улы, үп­кә­ләп, бол­дыр тө­бен­нән ге­нә хә­бәр сал­ды һәм, әти­се­нең та­гын да әме­рен кө­теп, шун­да туп­са­га утыр­ды.

Га­таул­ла ка­ба­лан­ды. Ки­рәк­ле ке­нә­гә­не ачып, сан­нар­ны чут төй­мә­се­нә са­лып тик­шер­де. Ке­лә­тен­дә ун­лы лам­па бал­кып ян­са да, Ха­физ мак­лер­га чык­кан һәм ан­нан кер­гән ак­ча­ны та­ба ал­ма­ды. Ахыр­да Ша­һи­мәр­да­нын ча­кы­рып:

— Ил­чең ха­та­лы ке­ше бул­ды!— дип сүз баш­ла­ды.

Әм­ма улы кырт кис­те:

— Җа­ма­ли Ха­фи­зы­ның, Сәй­фул­лаң­ның ма­лын са­тып бир­дем, мең биш йөз кы­рык бер ти­ен та­быш ал­дым. Аны­сын үзем­дә кал­дыр­дым, ке­сә ак­ча­сы бу­лыр,— ди­де.

Га­таул­ла әү­вә­ле өн­сез кал­ды, ан­нан соң сө­е­неч бе­лән үзен юа­тып, улы бе­лән ки­леш­те. Сәү­дә эшен­дә Ша­һи­мәр­дан­ның ма­һир­лы­гы аны хәй­ран ит­кән иде. Бө­тен үт­мәс то­ва­рын бер оч­тан тө­яп җи­бә­реп тә, улы­ның алар­ны мал итүе үзе үк кө­тел­мә­гән­рәк бә­хет шул. Ә ул, җит­мә­сә, ке­ше эше­нә дә кат­на­шып, үз ке­сә­се­нең дә җа­ен ка­ра­ган.

Мон­дый хәл­не Га­таул­ла­ның го­ме­рен­дә күр­гә­не бул­ма­ган­лык­тан, бу сә­гать­тә улы өчен сө­е­неп, кү­ңе­ле­нә ка­мил­лек иң­де. Аңа хә­зер ты­ныч кы­на да яшәр­гә мөм­кин. Кә­се­бен ыша­нып тап­шы­рыр ке­ше­се бар!

Шул көн­нән бир­ле Ша­һи­мәр­дан­ның эш­лә­ре уң­да бул­ды. Аның ха­кын­да: “Ку­лы­на май бу­ял­ган!”— дип сөй­ли иде­ләр. Әм­ма алай гы­на тү­гел икән шул, хәт­та авыз-бо­ры­ны да май­га тә­мам бу­я­лып бет­кән, үзе дә май чүл­мә­ге­нә әве­рел­гән ул...

— Ка­ра әле,— дип төр­теп ал­ды аңа Шә­күр ка­рак, оны­ты­лып кит­кән җи­рен­нән Га­таул­лин­ны дөнь­я­лык­ка ки­ре кай­та­рып,— Ша­һи­мәр­дан, мин әй­тәм... Си­ңа да ат җе­не ка­гыл­ган, ди­ләр. Ак ай­гы­рың ха­кын­да күп ише­тер­гә ту­ры кил­де. Ай-һай акыл­лы, имеш, тө­рек­мән аты, ди­ләр?

Кем­нән-кем­нән, әм­ма Шә­күр ка­рак­тан үзе­нең бә­гы­ре мәр­тә­бә­се­нә күр­гән аты ха­кын­да Ша­һи­мәр­дан­ның ише­тә­се кил­ми иде. Ул зи­ма­гур­ның кы­зы­гуы бер дә юнь­ле­гә тү­гел, хә­ер­сез!

Ша­һи­мәр­дан ишет­мә­меш­кә са­быш­ты. Ки­те­рел­гән сы­ра­ны шун­да ук бү­лә баш­ла­ган Мө­хәм­мәт­җан­ның ку­лы­на үрел­де, ше­шә­сен алып, са­лы­шыр­га то­тын­ды. Шә­күр ка­рак исә аның җа­нын үчек­лә­вен дә­вам ит­те:

— Ях­шы ай­гыр дип мак­тый­лар. Һай бер кү­рә­се иде үзен, җил­дәй җил­дер­тә­се...

— Сат­мыйм, са­ты­ла тор­ган мал тү­гел!— дип кырт ки­сәр­гә мәҗ­бүр бул­ды Ша­һи­мәр­дан. Бу хак­та сөй­лә­шү­не озын­га су­за­сы кил­ми­чә. Ачуы тә­мам куз­га­лып. Гү­я­ки аның ха­ты­ны­на хез­мәт­че­се кул суз­ган да, ху­җа­сын­нан көл­мәк­че бу­лып ма­та­ша имеш, оят­сыз!

Шә­күр­нең хәй­лә­кәр күз­лә­ре ял­ты­рап-ял­ты­рап ал­ды­лар. Ул үзе­нең ты­ныч ка­лу­ын сиз­де­рер­гә те­лә­сә дә, эче Ша­һи­мәр­дан­ны­кын­нан ким­рәк кай­на­мый иде.

— Мин ат са­тып алу­чы тү­гел, мин — ат ка­ра­гы! Шә­күр бу­лам!— Аның бо­лай ачу бе­лән кай­нар­ла­нып һәм үр­тәп әй­тү­е­нә күр­ше өс­тәл­ләр­дә­ге сәү­дә­гәр­ләр, әң­гә­мә­лә­рен­нән тук­тар­га мәҗ­бүр бу­лып, бо­ры­лып-бо­ры­лып ка­ра­ды­лар. Һәм­мә­се ко­лак са­лып тын кал­ды. Ша­һи­мәр­дан исә Шә­күр­нең сүз­лә­рен җа­вап­сыз гы­на уз­ды­рып җи­бә­рер­гә ти­еш тү­гел иде. Шун­лык­тан, ал­дын-ар­тын уй­ла­мый­ча:

— Мин­дә ур­ла­та тор­ган ат та юк!— дип әй­теп сал­ма­сын­мы.

Мө­хәм­мәт­җан аб­зый тиз­рәк кы­як­лау ягын ка­ра­мак­чы иде, Шә­күр ка­рак аның ку­лын­нан эләк­тер­де:

— Утыр, куз­гал­ма!— дип әмер бир­де.

Мин­зә­лә та­та­ры­ның учы сы­тыл­ды, ба­вы­ры таш­ка әве­рел­де.

— Агай, дим, агай... Ми­нем ни кат­на­шым бар?

Су­ган суы сы­гар­га җи­теп кы­за­рып бүр­тен­гән Мө­хәм­мәт­җан­га Шә­күр­нең исе дә кит­мә­де. Юк­тан гы­на ки­леп чык­кан бә­хә­сен тиз­рәк ахы­ры­на җит­ке­рер­гә ашык­ты:

— Шул ак ай­гы­рың­ны бер ай эчен­дә ур­ла­ма­сам, исе­мем Шә­күр бул­ма­сын! Бел­дең­ме, энем!— дип Ша­һи­мәр­дан­ның акы­лын ал­ды. Әм­ма ул би­ре­шә­се ит­мә­де, үч­лә­шү­ен­дә һәм ки­ре­лә­нү­ен­дә бул­ды:

— Мин­дә ур­ла­та тор­ган ат юк!— ди­де, үрә ба­сып.

Бу ва­кыт­та Ша­һи­мәр­дан­ның йө­зе кыз­ган кү­мер ке­бек ут чә­чеп то­ра, кеч­ке­нә күз­лә­ре ел­гыр энә ти­ше­ге­нә әве­ре­леп кал­ган иде­ләр.

— Ур­ла­ма­сам, исе­мем Шә­күр бул­ма­сын!

— Ур­лат­сам, бер мең тәң­кә мин­нән!

Ха­лык шау­ла­шып ал­ды. Ша­һи­мәр­дан өчен бу ак­ча бер­ни дә тү­гел төс­ле иде. Шу­шы бәя бә­ра­бә­ре­нә ак ай­гы­рын аб­за­рын­да сак­лап ка­лыр­га өмет ит­те. Шә­күр ка­рак аның кар­ма­гы­на ка­бар­га ти­еш иде. Бер мең тәң­кә кем­нең аяк ас­тын­да ау­нап ята ди әле? Ан­дый за­ман­мы? Бер ти­ен өчен адәм ба­ла­ла­ры бу­газ­га-бу­газ ки­лер­гә то­ра­лар. Ә мон­да — мең тәң­кә! Ки­рәк­сә, хә­зер ке­сә­сен­нән чы­га­рып са­ла ала!

— Ур­лат­ма­саң, мин­нән мең тәң­кә!— Бу сүз­лә­рен әйт­кән­дә Шә­күр ка­рак си­ке­реп бас­ты, иман бар­ма­гын юга­ры тө­бәп, уң­нан сул­га һәр­кем­нең кү­зе­нә күр­сә­теп уз­ды.— Мең тәң­кә,— ди­де ка­бат­ла­нып,— әгәр ур­лый ал­ма­сам, исе­мем...

Ха­лык гөж итеп: “Бу кем, бу кем?”— дип те­ге­се-мо­ны­сы чу­а­лыш­кан ара­да аның юк­ка чык­ка­нын күр­ми дә кал­ды­лар. Ша­һи­мәр­дан­ның эче­нә ут оя­лап, акы­лы ша­шы­на, җа­ны кай­ный бир­де. Янын­да Шә­күр ка­рак­ны та­ба ал­ма­гач, ияр­че­нен күз­лә­де, аны­сы да юк­лык­тан бө­тен­ләй дә са­бы­рын югалт­ты. Ул ки­чек­ми көй­мә­дән тө­шеп ка­лыр­га һәм җәя­ү­ләп бул­са да авы­лы­на йө­ге­рер­гә әзер иде. Шу­шы ук “Мер­ку­рий”­дә ис­ти­ра­хәт чи­геп кай­ту­чы при­каз­чи­гы Нә­гый­мул­ла­ны, бүл­мә­се­нә бә­реп ке­реп, мар­җа­сы ко­ча­гын­да оят­лы ит­те. Ахыр­да аңа бар­лык эш­лә­рен кал­ды­рып, Ча­пак­сар­ны узу­га, бө­тен­ләй дә са­бы­ры тө­кә­нү сә­бәп­ле, Га­таул­лин­га яр­га чы­гып аяк ба­сар­га ту­ры кил­де. Аңа:

— Ке­нәз, бәл­ки Яшел Үзән­гә ка­дәр тө­шәр­сез, мон­нан бер дә ку­лай тү­гел,— дип урыс ма­ши­нист­ла­ры әй­теп ка­ра­са­лар да, үз акы­лы үзе бе­лән иде. Һич­кем­не тың­ла­ма­ды. Кок­шайс­ки­дан Се­ме­нов­ка­га ка­дәр чап­ты­рыр­га ат ял­ла­ды. Таң бе­лен­гән­дә дус­ты Конс­тан­тин Ду­дов­ның бу­са­га­сын­да иде ин­де.

А­лар­ның дус­лы­гы күп­тән­нән ки­лә. Дү­дов, Се­ме­нов­ка­да кы­зыл мал сәү­дә­се то­тып, Ка­зан бе­лән ике ара­да исә агач де­ге­те һәм са­гы­зы бе­лән са­ту­дан уз­ма­ган, май­лы йөз­ле, җи­рән са­кал­лы, ни чир­меш, ни урыс һәм дә ни та­тар бай­ла­рын­нан иде. Тә­рә­зә­се­нә кап­ла­нып, Ша­һи­мәр­дан­ны та­нып алу­га, ак ыш­тан­нан йө­ге­реп чык­ты.

— Нәр­сә, ке­нәз, та­ла­ды­лар­мы әл­лә?— дип би­ма­за­ла­на баш­ла­ды.

Ша­һи­мәр­дан:

— Ху­җе,— дип ат со­ра­ды.

Ду­дов аһ-ваһ ит­те. Чәй­гә дә ке­реп тор­ма­сын бел­гәч, ке­ләт ба­шын­да йок­лап ят­кан улы Се­мен­ны уя­тыр­га, ат җик­те­рер­гә бо­ер­ды. Куж­ма­ра­дан Чод­ра­ял­га чы­га­сы­ла­рын, ан­нан Дөбь­яз аша авы­лы­на кай­тып ире­шә­чә­ген ишет­кәч, юл­ның ки­мен­дә ат­на ярым­нар бу­ла­ча­гын әйт­те. Ша­һи­мәр­дан­ның чы­да­мы бу ка­дәр­гә үк җит­мә­я­чәк иде. Ат­лар­ны ияр­лә­теп ба­рыр­га бул­ды­лар. Ду­дов аңа үзе­нең иң ях­шы дип бел­гән со­ры би­я­сен ата­ды. Се­мен бе­лән кау­дар­ла­нып чап­тыр­ды­лар. Ду­дов исә:

— Ке­нәз, ат­ны ха­рап ит­мә, ат­ны ян­дыр­ма!— дип кыч­кы­рып кал­са да, сүз­лә­рен ишет­мә­де­ләр. Бер­ни эш­ләр­лек тү­гел иде. Шун­лык­тан:

— Би­ям ха­рап бул­ды!— дип, фу­раж­ка­сын ба­шын­нан са­лып, ка­ты итеп ку­лы­на кыс­ты.— Би­ям ха­рап бул­ды!..

Ак ай­гы­ры бә­ра­бә­ре­нә дус­ты Конс­тан­тин­ның йө­ге­рек би­я­сен ян­ды­ру Ша­һи­мәр­дан өчен бер­ни дә тү­гел иде. Шун­лык­тан аз­га да тук­та­лып ял ал­ды­рыр­га уй­лап бир­мә­де. Тай­га сук­ма­ла­ры аның өчен та­ныш тү­гел иде. Юл­сыз­лык һәр адым­да ди­яр­лек кө­теп тор­ды. Ин­де кай­тып җи­тәр­ле­ге­нә ыша­ны­чы кал­ма­ды, бу ур­ман­ның бе­тә­чә­ге­нә, та­тар да­ла­ла­ры баш­ла­нып ки­тә­чә­ге­нә өме­те югал­ды. Шу­лай да ал­ты көн ди­гән­дә, тә­мам бу­та­лып, ада­шып йө­рү­лә­рен­нән соң, ут­лап уз­ган кө­тү эзе­нә ту­ры ки­леп, шун­нан тай­пыл­мый ба­рып, Җә­ке авы­лы­на ки­леп чык­ты­лар. Ба­ба­сы Га­риф мул­ла­га ку­на тө­шеп, аның Ка­зан­да­гы Күл буе мәд­рә­сә­сен­дә гый­лем эс­тәү­че шә­керт улы Шәй­хул­ла мәх­дүм­гә атал­ган яшь ай­гы­рын ияр­ләт­тер­де. Се­мен­ны, ал­тын ак­ча би­реп, оза­тып җи­бәр­де һәм юлын ял­гы­зы гы­на дә­вам ит­тер­де. Ба­ба­сы­ның:

— Кияү, ни бул­ды, кой­мак­тан, бал­дан, кай­мак­тан, каз­дан авыз ит­мә­дең?— дип, бе­раз ку­нак бу­лыр­га кыс­та­вын да ка­бул ит­мә­де, кыш ур­та­ла­рын­да га­и­лә­сен тө­яп ки­леп чы­гар­га ни­я­те бар­лы­гын әйт­те дә, га­лә­мәт бер ма­һир­лык һәм ом­ты­лыш бе­лән чап­ты­рып, авыл­дан аты­лып чы­гып кит­те, үр­ләр-су­лык­лар аша ту­ры­лап юл ал­ды. Аның бо­лай аш­кы­ну­ын­да һич­кем­нең эше бул­ма­ды, кар­шы­сы­на кем дә оч­ра­ма­ды.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: