СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 22 страница

А­вы­лын­да да аны көт­ми иде­ләр. Кү­бек­кә ба­ты­рып кайт­кан ай­гы­ры, нәкъ кап­ка төп­лә­ре­нә ки­леп җит­кәч, тук­та­лу­га, егы­лып аяк суз­ды. Ян­ган иде, бә­хыр, ха­рап­лар гы­на бул­ган иде. Кай­не­ше, мәх­дүм Шә­ех үп­кә­ләр ин­де. Ярар, бу бә­ла­дән исән-сау ко­тыл­са, үзе­нә ту­ры ат­ны ба­гыш­лар.

— Нәр­сә бул­ды?— дип, ут­лар йо­тып кар­шы ал­ган хез­мәт­че­лә­ре­нә һәм ха­тын­на­ры­на, ба­ла-ча­га­ла­ры­на да игъ­ти­бар итеп тор­мас­тан аш­кы­нып ишек ал­ды­на уз­ды һәм ак ке­ләт­лә­ре, таш пу­лат­ла­ры ар­тын­да­гы ат­лар ара­ны­на бә­реп кер­де. Мал­кай­лар дерт итеп куй­ды­лар. Ак ай­гы­ры, ты­ныч кы­на со­лы кү­ши­се урын­га, ишек­ле-түр­ле ту­зы­нып йө­ри иде. Ху­җа­сын кү­рү­гә, аңа та­ба пош­кы­ры­нып кил­де. Ара­та­лык аша су­зы­лып, ко­ча­гы­на ба­шын тык­ты.

— Ка­зан­ның иң кәт­тә мар­җа­сы да си­нең ке­бек бул­мас, бә­хыр!— ди­де Ша­һи­мәр­дан сө­е­не­чен­нән һәм йом­шап кит­те.

А­лар бик озак бер-бер­сен ир­кә­лә­де­ләр, бер-бер­сен­нән ир­кә­лән­де­ләр. Бо­лай оны­ты­лып җан­га җан, му­ен­га му­ен бе­ре­гү­лә­ре йорт хал­кы өчен га­җәп хәл тү­гел иде. Ише­гал­ды ягын­нан ха­ты­ны­ның, көн­лә­шү­дән:

— Чу­кын­ды ин­де шул аты бе­лән! Тә­мам җен­лән­де. Үзен ха­рап ит­мә­гәе? Мон­да ау­нап, бер аты үлеп ята, ә ул ан­да икен­че­сен коч­кан!..— дип, им-том ит­кән­дәй тө­ке­рен­гә­ләп сук­ра­нуы гы­на аны ай­ны­тып җи­бәр­де.

Хак­лы иде ха­ты­ны, бик хак­лы иде...

Шә­күр ка­рак­тан ур­лат­мас өчен шу­шы ай­гы­рын Ша­һи­мәр­дан бер ай бу­е­на аб­за­рын­да ко­чак­лап ятар­га да ри­за шул! Тик ме­нә ни әле, алай гы­на бу­лыр ми­кән?

Ша­һи­мәр­дан­ның акы­лы куш­ла­нып, шун­да ук бер фи­кер­гә кил­де: күр­ше-ти­рә авыл­лар­га хә­бәр са­лыр­га, юл­га, чо­кыр­лар­га, әрә­мә­лек­ләр­гә ка­ра­выл­лар ку­яр­га ти­еш ул!

Кайт­ка­нын­нан бир­ле өч ат­на уз­са да, Ша­һи­мәр­дан­га Шә­күр ка­рак ха­кын­да һич­бер хә­бәр иреш­мә­де. Ин­де атал­ган бер ай ва­кыт хә­ер­сез­ле­ге һәм бор­чу­ла­ры бе­лән үтеп ба­ра иде. Ша­һи­мәр­дан әфән­де дә бу ара­да ты­ныч­ла­нып, җа­нын уры­нын­нан ку­бар­ган бә­хәс­нең кы­зып ки­тү­дән ге­нә бул­ган­лы­гын тө­шен­де. Шу­лай да кү­ңел той­гы­ла­ры­ның бер то­ем кы­лы һа­ман тар­ты­лып-тар­ты­лып куй­га­ла­ды. Йор­ты­на Шә­күр ка­рак­ны тә­рә­зә­дән ки­леп ке­рер сы­ман күз ал­ды­на ки­тер­де.

Ай­лы кич иде. Җир­гә сал­кын сы­кы иң­де. Ша­һи­мәр­дан­ның йорт ти­рә­сен сак­ла­ган авыл агай­ла­ры кич­тән үк тер­гез­гән учак­ла­ры ти­рә­сен­дә гәп ко­рып, көл­дә кү­мел­гән бә­рәң­ге ашап, па­ди­шаһ хәз­рәт­лә­рен­дә егер­ме биш ел хез­мәт ит­кән Сол­дат Гый­ма­дет­дин­нең ни­чек Ду­най­да та­тар­ча сөй­лә­шеп йө­рү­лә­рен, күз күр­мә­гән, ко­лак ишет­мә­гән Әд­рән диң­ге­зе буй­ла­рын­да да та­тар сү­зе­нең ях­шы үтем­ле бу­лу­ын, йөз дә бе­рен­че тап­кыр бу­лыр, ки­мен­дә, тәм­ләп һәм йот­лы­гып тың­лый­лар, ара-ти­рә:

— Аны­сын әйт­ми кал­дыр­дың... Мо­ны­сын да сөй­ләп уз ин­де!..— дип ри­за­сыз­лык­лар да бел­дер­гә­ләү­лә­ре бе­лән төн­не уз­ды­рып ма­та­ша иде­ләр. Шун­да ук ара­ла­рын­да ма­лай-ша­лай йо­кы та­ба ал­мый­ча йө­ре­нә, уй­ный, төр­те­шә. Ал­ла­һы бо­ер­са, бү­ген-ир­тә­гә бә­хәс кө­не чы­га, Ша­һи­мәр­дан җи­ңү­че бу­лып, Шә­күр ка­рак оят­ка ка­ла­сы. Ин­де ни­чә­мә авыр көн­нәр һәм төн­нәр уз­ды. Кү­бе­нә тү­зел­де. Аз­га кал­гач кы­на уяу­лык­ны югал­ту юк! Ме­нә кы­зык итә­чәк­ләр әле үзен, адәм көл­ке­се яса­я­чак­лар уг­ры Шә­күр­дән!

Ша­һи­мәр­дан учак яны­на якын­лаш­ты. Әле яңа гы­на ке­лә-йо­зак­ла­рын, тә­рә­зә­лә­рен һәм туп­са­ла­рын тик­ше­ре­неп чык­кан ча­гы, әм­ма ке­ләт­ләр һәм аб­зар-ку­ра­лар ягын­нан шырт итеп агач сын­ган та­выш­тан сис­кә­неп кит­те. Аның нәр­сә­не­дер абай­ла­вын си­зеп, янын­да­гы ияр­чен­нә­ре­нең ба­ры­сы да ко­лак­ла­рын тор­гыз­ды­лар. Че­бен оч­кан та­выш та ише­те­лер­гә ти­еш иде.

— Ур­ла­ды­лар... Ур­ла­ды­лар... Тот... Тот!— ди­гән та­выш ише­тел­гән, ка­ра­выл кыч­кыр­ган як­ка һәм­мә­се бер­дәм таш­лан­ды­лар. Аяк ас­ла­рын­да бө­те­ре­леп йөр­гән ба­ла-ча­га­лар чит­кә оч­ты, алар кай­гы­сы­мы хә­зер.

Ул да тү­гел, як­ты ай ну­рын­да ак ай­гыр­ның ял­ты­рап-ял­ты­рап ал­ган гәү­дә­се су­да уй­на­ган ча­бак төс­ле кү­рен­гә­ләп кал­ды. Бак­ча арт­ла­тып ул хәй­ран тиз­лек бе­лән ерак­ла­ша ба­ра иде.

— Ат­лар­ны чы­гар!— дип җи­кер­де Ша­һи­мәр­дан.— Ат­лар­ны чы­гар! Ар­тын­нан тө­шәр­гә! Ар­тын­нан!

Та­тар­га әмер ки­рәк. Ул шу­ны сөя. Кем­нең ал­га чы­гып дә­шүе бул­са, ар­тын­нан кал­ган­на­ры ия­рә, аны-мо­ны уй­лап ма­таш­мый.

Е­гет­лә­ре ел­гыр бу­лып чык­ты­лар. Кул­ла­ры­на ут­лы ки­сәү­ләр алып, ат­лар­га ат­ла­нып, ка­рак­ның ар­тын­нан дау кү­тә­реп таш­лан­ды­лар. Бак­ча кой­ма­ла­ры һәм чи­тән­нә­ре авып-ва­ты­лып кал­ды. Ша­һи­мәр­дан үзе дә ат өс­те­нә ни­чек ме­неп ат­лан­га­нын, ку­лы­на шах­тер­лар лам­па­сы тот­кан хә­лен­дә чап­ты­рып бар­га­нын си­зен­ми кал­ды. Чак кы­на мә­тә­леп ки­тә яз­га­нын­да гы­на ай­нып, атын ты­я­рак төш­те. Кем­нәр­дер ияр­лә­рен­нән ко­е­лы­шып, ат­лар ас­тын­да кал­ды­лар. Ул да тү­гел, Ша­һи­мәр­дан һәм­мә ке­ше узып ал­га чык­ты. Тул­ган ай як­ты­сын­да юл буй­лап чап­тыр­ган ак ай­гыр­ның сыр­ты һәм кө­меш ял­ла­ры ял­ты­рап әле ге­нә кү­рен­де­ләр. Бо­лай бул­са, ку­ып то­та­сы­лар иде.

Ша­һи­мәр­дан та­гын да атын ку­а­ла­ды. Әм­ма си­зен­ми кал­ды. Ал­дын­да чо­кыр иде. Аты ки­нәт тук­тау­га, ба­шы аша ки­теп, шун­да чум­ды. Сыр­ты бе­лән ки­леп төш­те. Күз­лә­рен­нән ут­лар чәч­рә­де. Баш чү­ме­че яң­гы­рап куй­ды. Чи­гә­лә­ре әле ки­ңә­еп ал­ды­лар да чат­нап авыр­та баш­ла­ды­лар. Ул аңын­да иде.

То­рып бас­ты. Күк­тә тә­мам җи­де тул­ган ай бер-бер­се­нә та­гы­лы­шып әй­лә­нә иде­ләр. Чап­ты­рып кил­гән ке­ше­ләр чо­кыр­ның янын­нан гы­на узып кит­те­ләр. Ша­һи­мәр­дан­ны ек­кан ат, ни хик­мәт, алар­га ияр­ми­чә, гү­я­ки га­е­бен та­ны­ган хә­лен­дә пош­кы­рып ал­ды. Ал­ла­һы­га рәх­мәт ди­ми, нәр­сә әй­тә­сең ин­де!

Ша­һи­мәр­дан, чо­кыр­дан кү­тә­ре­леп, ат­ның йө­гә­не­нә ябыш­ты. Һа­ман да ба­шы әй­лә­нүе бет­мә­гән, ин­де ук­шый­сы ки­лә баш­ла­ган иде. Шу­лай да ия­ре­нә ат­ла­на ал­ды. Ке­ше­лә­ре ар­тын­нан атын юырт­тыр­ды. Әм­ма мон­нан хә­ле та­гын да авыр­лаш­ты. Ат­ла­тып кы­на ба­рыр­га мәҗ­бүр иде. Баш сө­я­ген ачып су ту­тыр­ган­нар ди­яр­сең. Бол­га­ды да бол­га­ды. Чай­кал­ган са­ен гү­я­ки тү­ге­леп ки­тә­дер сы­ман. Ул ак ай­гы­рын да уй­ла­мас дә­рә­җә­гә җит­те.

Күр­ше авыл­ның ба­шын­да аны ке­ше­лә­ре кө­тә иде. Алар:

— Мәр­дан аб­зый, авыл­ны ура­тып ал­дык. Ат эзе мон­да кер­гән, әм­ма чык­ма­ган,— ди­де­ләр.— Авыл­да гы­на ул. Бер дә әл­лә кай­да тү­гел! Шу­шын­да гы­на! Урап ал­дык! Таң­га­ча сак то­рыйк! Ир­тән­ге сә­гать бе­лән, як­ты күз­дә тиз та­бар­быз!

Бу тәкъ­дим­нәр­нең бар­ча­сын да ка­бул итәр­лек иде.

— Шу­лай эш­лә­гез!— ди­де ул, әме­рен җит­ке­реп.— Ай­гыр­ны тап­кан ке­ше­гә мең тәң­кә би­рәм!

— Мең тәң­кә!.. Мең тәң­кә!..— ди­еш­те­ләр ке­ше­лә­ре. Бу ка­дәр ак­ча­ны го­мер бу­е­на да эш­ләп ка­за­на ал­мау­ла­ры һәм ал­ма­я­чак­ла­ры алар­ның хы­ял­ла­рын та­гын да хуш­лан­дыр­ды.

— Мең тәң­кә!..

Ял­гыш ишет­мә­дек­ме ди­гән­дәй алар бу сүз­ләр­не та­гын да бер-бер­се­нә ка­бат­ла­ды­лар. Шул ара­да Ша­һи­мәр­дан атын­нан төш­те. Алар күр­сәт­кән то­як эз­лә­ре чын­нан да юл ту­за­ны­на кун­ган сы­кы­да аер­ма­чык ди­яр­лек яры­лып ята иде­ләр. Та­ны­мый­мы соң, бик та­ный, шу­ны­кы, ак ай­гы­ры­ның эз­лә­ре. То­як­ка то­як, эз­гә эз ки­те­реп бас­кан. Һәр­кай­сы бер­дәй, һәм­мә­се ти­гез­ләр, му­ен­са ке­бек!

Ша­һи­мәр­дан шул эз­ләр ар­тын­нан авыл ура­мы­на ке­реп кит­те. Бу ва­кыт­та ка­ны кай­нар­лан­ган, ба­шы­ның миң­ге­рә­ве тә­мам ба­сыл­ган, хә­ле ях­шы­рып кит­кән ке­бек иде.

Эз­ләр аны авыл ура­мы­на алып ке­реп, мәс­җид янын­нан уз­дыр­ды­лар да тык­рык­ка та­ба бор­ды­лар.

Ай­гыр мон­да бе­раз тап­тан­га­лап тор­ган. “Ә­һә, ар­тын­нан куу­чы­лар юк­мы икән дип Шә­күр ка­рак тың­лаш­ты­рып ма­таш­кан ин­де”,— дип уй­лап ал­ды Ша­һи­мәр­дан. Ул да тү­гел, эзе ка­бат урам ур­та­сы­на чык­кан, юлын дә­вам ит­кән. Әнә-әнә, йө­гер­теп ке­нә бар­ган.

Ша­һи­мәр­дан урам буй­лап кит­кән эз­ләр­не ка­рый-ка­рый, тың­ла­на-тың­ла­на ат­ла­вын­да бул­ды. Яңа­рак кы­на уз­ган­лы­гы яры­лып ят­кан һәм си­зе­леп тор­ган ар­ба юлы­на оч­ра­ды. Кем­дер юга­ры як тык­рык­тан төш­кән, төн­лә са­лам алып кайт­кан икән. Ул, бо­ры­лып, сул та­раф­ка ке­реп кит­кән. Са­ла­мы һа­ман да ко­е­ла бар­ган.

Ай­гы­ры­ның эзен югалт­мас өчен Ша­һи­мәр­дан һа­ман да ал­га ат­ла­ды. Әм­ма бе­раз­дан эше хөр­ти­лән­де. Тык­рык­тан кү­тә­рел­гән ат кө­түе бар­лык эз­ләр­не бу­тап бе­тер­гән иде. Һай хә­ер­сез­ләр, кап­ка төп­лә­ре са­ен ке­реп кит­кән­нәр. Җит­мә­сә, урам ур­та­сы­на ди­яр­лек са­лам ише­леп кал­ган. Мо­ны­сы та­гын ка­ян? Те­ге йөк ке­реп кит­кән иде бит!

Ша­һи­мәр­дан ча­ра­сыз кал­ды. Шу­лай да авыл ба­шы­на ка­дәр кил­де. Чы­гып кит­кән ат эзе юк иде.

— Бак­ча баш­ла­рын­нан сып­тыр­ма­ган­мы?— дип ки­ңәш­те ул үзе бе­лән үзе. Әм­ма шун­да ук аны ике ел­гыр егет эләк­те­реп тә ал­ды­лар:

— Ә, кап­тың­мы, хә­ер­сез!

Ша­һи­мәр­дан алар­ны уң­га-сул­га эт­кә­ләп куй­ды:

— Сез нәр­сә, аб­за­гыз­ны та­ны­мас­ка!

А­лар, ап­ты­ра­шып, аны шун­да ук җи­бәр­де­ләр.

— Бел­мә­дек... Бел­мә­дек!— ди­еш­те­ләр. Бу алар­ның га­фу үте­нү­лә­ре иде. Авыл­ча.

— Шә­күр кү­рен­мә­де­ме?

— Сак­лый­быз, уз­ган-кит­кән бул­ма­ды!— Егет­ләр чын­нан да уяу иде­ләр.

— Бак­ча баш­ла­ры, су буй­ла­ры ни­чек?

— Ан­да да без­не­ке­ләр,— ди­де­ләр бо­лар, Ша­һи­мәр­дан аб­зый­ла­рын сө­ен­де­реп.— Авыл­дан чык­ма­ды ул. Шун­да бу­лыр. Без ура­тып кил­дек. Кар­шы­сы­на тө­шәр­гә дип мон­да ашык­тык. Күр­ше авыл­лар да кү­тә­ре­леп ки­леп җит­те­ләр. Ул, без­нең ура­тып ал­ган­ны си­зе­неп, авыл­га ке­реп кач­ты!

Ша­һи­мәр­дан бар ха­лык­ның да бу төн­дә уяу бу­лу­ы­на хәй­ран ит­те һәм мең рәх­мәт­ләр укы­ды. “А­выр чак­та ха­лык­ка та­ян!”— дия иде ата­сы, хак­лы нә­сый­хәт әйт­кән икән! “Җи­ңел чак­та — дус­лар­га!” Дус­лар алар рә­хәт­тә ге­нә ях­шы­лар шул, рә­хәт­тә ге­нә, ак­чаң бар­лы­гын бел­гән­дә ге­нә!

Шу­лай да Ша­һи­мәр­дан бу ка­һәр сук­кан авыл­ны ка­бат өч әй­лә­неп чык­ты. Су буй­ла­рын да, бак­ча арт­ла­рын да таң бе­лен­гән­че­гә ка­дәр егет­лә­ре бе­лән кат-кат тик­ше­рен­де, ис­нән­де. Ке­ше­лә­рен да­им уяу тот­ты. Һәм дө­рес эш­лә­де. Хә­ер, вәгъ­дә ител­гән мең тәң­кә бер­се­нең кү­зе­нә дә йо­кы керт­мә­де.

Шә­күр­нең чын­нан да чол­га­ныш­та ка­лу­ы­на һич­бер шик юк иде. Әгәр дә шу­шы хәл­дә эш дә­вам ит­сә, па­ди­шаһ хәз­рәт­лә­ре­нең җи­де йо­зак­лы ти­мер чит­ле­ге­нә хә­ер­сез яба­лак ат ка­ра­гы ябы­ла­чак тү­гел­ме?

Ша­һи­мәр­дан, бо­лар ха­кын­да уй­лап, Шә­күр бәд­бә­хет өчен бе­раз бор­чы­лып, хәт­та хәс­рәт­лә­неп тә ал­ды. “Ан­дый ке­ше­не ха­рап ит­те­рер­гә яра­мас, ях­шы тү­гел!” Бу фи­ке­ре урын­лы бу­лып чык­ты. Чөн­ки ха­лык ара­сын­да:

— Ул ка­рак­ны акыл­га утыр­тыр­га ки­рәк! Кап­чык­ка үзе ки­леп кер­де. Бер­кая да ки­тә ал­мас, тү­рә­не, урәт­ник­не, пә­ли­сә­не ча­кыр­тыйк!— дип иләм­сез гау­га куп­ты. Бу сүз­ләр­не Ша­һи­мәр­дан­ның үзе­нә җит­кер­де­ләр. Ул исә:

— Ашык­мыйк, җә­мә­гать! Са­быр итик, көл­ке­гә кал­ма­га­ек!— дип, бу ки­сә­тү­е­нә үзе дә хәй­ран ит­те. Чын­нан да көл­ке­гә дә ка­лыр­га мөм­кин иде­ләр. Кап­чык­ка кер­гә­нең төл­ке тү­гел, мә­че ба­ла­сы гы­на бул­са, ни әй­тер­сең? Да­ның хә­зер ил­гә та­ра­ла­чак!

Ша­һи­мәр­дан ун­биш та­за ир­не сай­лап ал­ды. Кал­ган­нар­ны авыл ты­шын­да сак­та кал­ды­рып, бо­ла­ры бе­лән урам­га та­ба ат­ла­ды. Йорт са­ен ке­реп, тик­ше­ре­нү-эз­лә­нү эш­лә­рен баш­лар­га ти­еш иде­ләр. Мә­зин авыл ба­шын­да гы­на то­ра икән. Бе­рен­че бу­лып алар­га ул оч­ра­ды. Ша­һи­мәр­дан­ны та­ны­мый иде­ме, әл­лә кы­лан­мы­шы шун­дый­мы, ба­шын кый­гай­тып-кый­гай­тып, маң­га­е­на һич ки­рәк­мә­сә дә ку­лын ку­еп, озак­лап ка­рап тор­ды:

— Кем­нәр ки­лә?— дип кар­шы ал­ды.

Төн­ге ва­кый­га­лар ха­кын­да ул бер­ни дә бел­ми иде. Шу­лай да::

— Ки­чә ах­шам ва­кы­тын­да авыл­га че­гән­нәр кер­гән иде­ләр. Зи­ма­гур Гыйль­мет­дин­дә ку­на кал­ган­на­рын гы­на ишет­тем!— ди­де, со­рау­лар­га берь­ю­лы җа­вап би­реп һәм үзе­нең ши­ген бел­де­реп.

— Кай­да яши ул зи­ма­гу­ры­гыз?— Шаһ­мәр­дан бу со­ра­вын бир­гән ара­да мә­зин мәс­җид­кә та­ба юл ал­ган иде. Соң­га ка­луы да бар шул, на­маз ва­кы­ты кер­де. Ха­лык­ның әле куз­гал­га­ны да юк!

— Мәс­җид­тән ары­рак, тык­рык эчен­дә­ге йорт­та,— ди­де мә­зин, ба­ру­ын­да бу­лып, Ша­һи­мәр­дан­ны егет­лә­ре бе­лән бер­гә ар­тын­нан ияр­теп,— күр­сә­тер­мен!

Зи­ма­гур­ның йор­ты — ях­шы, ка­рал­ты-ку­ра­сы нык­лы һәм би­ек чи­тән бе­лән ура­ты­лып алын­ган иде. Төн­лә бу­та­ган ар­ба эзе­нең дә аның кап­ка­сын­нан ке­реп кит­кән­ле­ген Ша­һи­мәр­дан ча­ма­лап-кү­реп кил­де. Ме­нә бо­ла­ры аның үзе­нең эз­лә­ре.

Шул ара­да мә­зин­нең ягым­лы та­вы­шы авыл өс­те­нә азан ча­кы­ру­ын җә­ел­дер­де. Озак та үт­ми ишек­ләр, кап­ка­лар ачыл­га­ны, ха­лык­ның уян­га­ны ише­те­лә баш­ла­ды. Ба­ры тик зи­ма­гур Гыйль­мет­дин йор­тын­да гы­на хә­рә­кәт си­зел­мә­де. Кап­ка­сын этеп ка­ра­ган иде­ләр, Шай­тан хә­ер­че­се, ачыл­ды да кит­те. Те­рәү дә сал­ма­ган­нар икән үз­лә­ре.

Зи­ма­гур­ның ишек ал­ды ур­та­сын­да көл­тә тө­ял­гән зур ар­ба то­ра иде. Ары­рак — ке­лә­те, ка­рал­ты-ку­ра­сы, пе­чән ки­бә­не, ти­рес өем­нә­ре. Нык­лы һәм ир­кен тор­мыш бе­лән го­мер сөр­гә­не кү­ре­неп то­ра. Ка­ян ки­леп зи­ма­гур ата­ган­нар­дыр?

И­ке еге­те ка­рал­ты-ку­ра­лар ягы­на ке­реп кит­те. Ша­һи­мәр­дан үзе, ти­рес өем­нә­ре яны­на ки­леп, би­ек итеп ку­ел­ган пе­чән ки­бә­не яны­на ат­ла­ды. Дәрт­лә­неп ку­кы­рай­ган әтәч кур­кур­лап ал­ды, ке­тәк­ле­ген­дә ко­яш­ның чык­ка­нын да кө­теп тор­мас­тан, вак-тө­як та­вык­ла­рын ияр­теп, ор­лык чүп­ләш­те­рер­гә ашык­кан. Чит ке­ше­ләр­нең йөр­гә­не­нә исе дә кит­мә­гән­дәй кы­лан­ды сы­ман. Ул ара­да, Ша­һи­мәр­дан уң-сул­ны ка­раш­тыр­ган­да, ти­рес өс­те­нә ме­неп бас­ты. Бу юлы та­гын да ку­кы­ра­еп та­выш бир­де. Ша­һи­мәр­дан көн­чы­гыш як­ны кү­зәт­те. Әле һа­ман да ко­яш чык­ма­ган, шу­лай да кау­рый бо­лыт­лар­да ал­су­лы­гы си­зем­лә­нә иде. Төнь­як­тан су­ык җил исеп, көн­нең җы­лы бул­ма­я­ча­гын сиз­дер­де. Кая ди ин­де ул ок­тябрь аен­да эс­се­лек? И хә­ер­сез го­мер! Ни ба­ры­сы дүрт ае җы­лы­рак бул­ган ке­бек, ан­нан соң көн­нәр бо­зы­ла да бе­тә. Агач­лар да яф­рак­ла­рын ко­яр­га то­ты­на. Тап­кан­нар ба­бай­лар җән­нәт ас­ты туф­ра­гын, ки­нән­дер­гән­нәр! Яр­ты дөнь­я­ны ба­сып алып та, юнь­ле­рәк урын-би­лә­мә­ләр­гә ху­җа бу­ла ал­ма­ган­нар шун­да!

— Ша­ярт­ма!.. Ду­рак ди­гәч тә!..

Йорт ягын­нан ише­тел­гән та­выш­ка Ша­һи­мәр­дан яны­на җы­е­ла баш­ла­ган егет­лә­ре дә игъ­ти­бар ит­те­ләр. Кай­сы­бер­лә­ре хәт­та сис­кә­не­шеп куй­ды­лар. Ху­җа­лар­ның йок­ла­ма­вы аң­ла­шы­лыр­га ти­еш иде. Ша­һи­мәр­дан тә­рә­зә­ләр­гә якын­рак кил­де. Ул да тү­гел, аб­зар-ку­ра эче­нә тик­ше­ре­нер­гә кер­гән ике ке­ше­се дә ан­нан хә­бәр­сез чык­ты­лар. Ай­гыр­ның мон­да эзе дә юк иде.

Йорт эчен­дә­ге сөй­лә­шү­че­ләр­нең сүз­лә­рен Ша­һи­мәр­дан аер­ма­чык ди­яр­лек ишет­те. Ара­ла­рын­нан кем­дер ка­раш­ты­рып тор­ган икән:

— Ишек ал­дын­да йө­ри­ләр!— дип бү­тән­нәр­гә бел­дер­де.

— Йөр­сен­нәр, ай­гыр — әл­лүр!— ди­де икен­че­се, бу — Шә­күр ка­рак та­вы­шы иде.

Тә­рә­зә­ләр­гә эч­тән кап­лан­ган чүп­рәк­нең ка­дак очы ка­дәр ти­ше­ген­нән Ша­һи­мәр­дан як­ты лам­па ас­тын­да­гы өс­тәл ти­рә­ли утыр­ган ке­ше­ләр­не кү­реп ал­ды. Ан­нан соң, бо­лай йө­рү­нең мәгъ­нә­се юк­лы­гын аң­лап, ишек­кә кил­де. Тарт­ты. Ачыл­ды. Кер­де.

А­ны көт­кән иде­ләр.

— Сә­лам, Ша­һи­мәр­дан!— ди­де Шә­күр бәд­бә­хет, өс­тәл тү­ре­нә утыр­ган җи­рен­нән куз­га­лып та тор­мый­ча.

Әм­ма кай­та­рып сә­лам би­ре­лү­не өмет­лә­нә­рәк кө­теп тор­ма­ды, әй­лә­нә­сен­дә утыр­ган че­гән кы­я­фәт­ле адәм­нә­ре­нә:

— Әй­дә, бул­ма­са, өләш бе­рәр­дән!— дип әмер бир­де.

— Ат­ны син ур­ла­дың­мы?!.— дип Ша­һи­мәр­дан аңа та­ба ат­ла­ды. Әм­ма юлы­на тә­рә­зә янын­да тор­ган кам­чат бү­рек­ле адәм ар­кы­лы төш­те.

Шә­күр ка­рак ке­сә­сен­нән олы күн ке­нә­гә чы­га­рып, ан­нан бер мең сум­лык би­я­ләй ка­дәр­ле кә­газь ак­ча­ны ал­ды һәм өс­тәл­гә сал­ды.

— Үзең бә­хәс­ләш­тең! Ме­нә, мең тәң­кә ак­ча! Бү­ген бер ай ва­кыт чык­ты. Ай­гы­рың­ны тап­саң, бу ак­ча да, ай­гыр да си­не­ке! Юк икән, би­гай­бә! Ри­за-бә­хил! Ку­ел­ган шарт — иман, мал­дан да, ак­ча­дан да өс­тен! Эз­лә, ай­гы­рың­ны тап!— ди­де, исе дә кит­ми­чә кәрт­лә­рен ка­рый-ка­рый.

Ул хак­лы иде. Шарт үтә­лер­гә ти­еш! Ә юк исә, Ша­һи­мәр­дан­ның дә­рә­җә­се дә, бай­лы­гы да һич­нәр­сә­гә тор­мый, бә­я­лә­ре су­кыр бер ти­ен! Үзе күн­де, Ка­зан бай­ла­ры ша­һит­лык ит­те­ләр.

Шә­күр ка­рак һәм адәм­нә­ре кәрт­ле уй­ный кал­ды­лар, Ша­һи­мәр­дан үз егет­лә­рен ча­кы­рып, бө­тен авыл­ны тен­тер­гә, баз­лар­ны да кал­дыр­мас­ка, чо­кыр-ча­кы­рын һәм сән­де­рә-тү­бә ас­ла­рын да тик­ше­ре­нер­гә әмер бир­де. Шул сә­гать­тән дөнь­я­ның ас­тын-өс­кә әй­лән­де­рү баш­ла­нып кит­те. Шә­күр ка­рак­ның алар­да эше бул­ма­ды, ияр­чен­нә­ре бе­лән һа­ман да өс­тәл янын­да кәрт­ле уй­нап уты­ра бир­де­ләр. Хә­ер­сез­ләр!

Ша­һи­мәр­дан үзе үк баз­лар­га ка­дәр тө­шеп, идән-сай­гак­лар­ны ка­ер­тып, ду ки­те­реп ай­гы­рын эз­ләт­те. Ни ба­шы, ни өя­нә­ге, ни егы­луы, ни ита­га­те оны­тыл­ды. Пе­чән өем­нә­ре һәм эс­керт­ләр урын­на­рын­нан кү­че­рел­де, кош-корт һәм мал-ту­ар кур­кы­шып бет­те. Авыл­дан хәт­та кө­тү­не дә чы­гар­ма­ды­лар һәм чит­тән дә һич­кем­не керт­мә­де­ләр. Көн кич­кә авыш­кан­да бә­рәң­ге бак­ча­ла­ры, яшер­тен баз­ла­ры бул­ма­гае дип, ба­ша­як ак­та­ры­лып, әрә­мә­лек­ләр кат-кат ер­га­лан­ды. Әм­ма ак ай­гыр­ның кыл бөр­те­ген дә та­бу­чы бул­ма­ды. Эз­ләү­не дә­вам итү­дән мәгъ­нә юк иде. Һәм­мә ха­лык тә­мам арып һәм йон­чып бет­те. Ша­һи­мәр­дан да, ай­гы­ры да, мең тәң­кә ак­ча­сы да ки­рәк тү­гел ке­бек иде ин­де алар­га.

— Әл­лә кай­чан Әс­тер­хан­га ил­теп җит­кер­гән­нәр­дер әле!— дип, Шә­күр ка­рак­ның бул­ган­лык­ла­ры ха­кын­да ри­ва­ять­ләр­гә әве­рел­гән ва­кый­га­лар­ны бер-бер­лә­ре­нә сөй­ләп, шу­ның бе­лән кү­ңел­лә­рен юа­тыр­га то­тын­ды­лар.

Ха­лык ак­рын­лап авыл ба­шы­на җы­ел­ды. Кай­сы­бер­лә­ре, кул­ла­рын сел­тәп, кай­ту юлы­на ук чык­ты­лар. Ша­һи­мәр­дан алар­ны ка­лыр­га, тө­не буе сак то­рыр­га өн­дәп ка­ра­ды. Әм­ма болар­дан фай­да бул­ма­ды. Ак ай­гыр­ның авыл­да бу­лу­ы­на ыша­ныч­ла­ры тө­кән­гән иде.

— Юк эш ар­тын­нан йө­ри­без,— ди­еш­те­ләр авыл агай­ла­ры,— эс­керт ас­тын­да­гы энә дә та­бы­лыр иде бу ка­дәр ак­та­ры­ну­га, бу ка­дәр эз­ләү­гә!..

Шу­лай да бер­ни­чә егет кич­ке сак­ка ка­лыр­га ки­леш­те­ләр. Ә төн ты­ныч уз­ды. Ир­тән­гә җир­не ка­ты­рып җи­бәр­де. Су­ык алар­ның җи­лек­лә­ре­нә үт­те. Ша­һи­мәр­дан суй­ды­рып ки­терт­кән са­рык­ның сө­як­лә­ре ге­нә кал­ды.

Таң бе­лен­гәч та­гын авыл­га кер­де­ләр. Бу юлы мә­зин ин­де мәс­җид ма­на­ра­сын­нан азан ча­кы­ру­ын әй­теп ма­та­ша, ха­лык аяк­ка ба­сар­га өл­гер­гән иде. Ша­һи­мәр­дан һа­ман да шул зи­ма­гур йор­ты­на кил­де. Ишек ал­ла­ры­на си­бел­гән кош-корт­ла­ры аңа бу юлы да игъ­ти­бар бир­мә­де­ләр, әтә­че һәм та­вык­ла­ры кыт­кыл­дый-кыт­кыл­дый элек­ке­чә ти­бен­гә­ли, ор­лык чүп­ли иде­ләр.

Ша­һи­мәр­дан ишек­не киң ачып йорт­ка уз­ды. Ул күз ал­ды­на ки­тер­гән­чә Шә­күр ка­рак үз адәм­нә­ре бе­лән өс­тәл янын­да һа­ман да кәрт­ле уй­нап уты­рыр­га ти­еш иде­ләр. Әм­ма бер­се дә кү­рен­мә­де. Бу буш­лык аны кер­гән җи­рен­дә һу­шын алып тук­тат­ты. Ятак өс­лә­ре дә буш, мич ар­тын­да­гы сән­де­рә­дә һәм сә­ке­дә дә адәм за­ты кү­рен­ми иде. Ша­һи­мәр­дан ар­тын­нан зи­ма­гур Гыйль­мет­дин авыр адым­на­ры бе­лән ки­леп кер­де. Ак ыш­та­нын юан­тык кор­са­гы­на та­ба кү­тә­реп:

— Су­ы­тып җи­бәр­де. Ай-һай, кыш сал­кын ки­лер!— дип сөй­лә­неп ал­ды, гү­я­ки алар бер­гә гәп­лә­шеп көн ки­чер­гән­нәр, имеш. Исән­лек-сау­лык та со­ра­шып тор­ма­ды.

— Ат ка­рак­ла­ры кая?— Ша­һи­мәр­дан­ның бо­лай ачу бе­лән эн­дә­шү­ен­дә Гыйль­мет­дин­нең һич эше юк иде.

— Кит­те­ләр, йок­лар­га ят­кан­да юл­га чык­кан иде­ләр ин­де!

— Ни­чек?

— Шу­лай... Җы­ен­ды­лар да ки­теп бар­ды­лар.

— Ә ай­гыр кая?— Ша­һи­мәр­дан шун­да зи­ма­гур­ның бу­га­зын­нан ал­ды:— Ай­гыр кая?.. Зин­дан­да че­ре­тәм үзең­не!..

Гыйль­мет­дин­нең бу сүз­ләр­гә дә исе кит­мә­де. Ша­һи­мәр­дан­ның ку­лын, яка­сын­нан ку­ба­рып, чит­кә ал­ды.

— Ни өчен зин­дан­да? Ай­гы­рың­ны ур­ла­ма­дым, па­ди­шаһ хәз­рәт­лә­ре ал­дын­да га­е­бем юк!..

— Ка­рак­лар­ны, ат ка­рак­ла­рын ят­кыр­га­ның өчен, өең­дә ас­рап...— Ша­һи­мәр­дан икен­че тап­кыр яка­ла­мак­чы иде, Гыйль­мет­дин бу юлы аның су­зыл­ган ку­лын җи­ңел ге­нә этә­реп куй­ды.

— Үзең күр­дең... Бер­сен дә яше­реп ят­кыр­ма­дым. Кем кил­сә дә ише­гем ачык, рә­хим ит­сен­нәр! Юл­чы­лар­га, ку­нак­лар­га ишек ачар­га Ал­ла­һы тә­га­лә үзе, Хо­дай куш­кан. Ә ай­гы­рың­ны ур­лау­ла­рын күр­мә­дем. Ан­да ми­нем кат­на­шым юк. Шә­күр ка­рак бе­лән үзең шарт ку­еш­кан­сың...

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: