СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 26 страница

“Яң­гыр бул­са — шул, аг­ро­ном­ның ки­рә­ге бер ти­ен!”— дип га­мәл кы­лыр­га өй­рән­гән авыл агай­ла­ры Хә­ми­дул­ла­ның бар­лы­гы­на-юк­лы­гы­на ис­лә­ре дә кит­мә­де, бил­ге­ле. Әм­ма дә әле ки­чә ге­нә өй­лә­неп ал­ган яшь ир­гә хөр­мәт һәм их­ти­рам­ны кыз­ган­ма­ды­лар. Бил­ге­лә­нү­ен бер­ни­чә яр­ты­ны егып бәй­рәм ит­те­ләр. Хә­ер­ле­гә бул­сын, имеш.

Ай­га бер бул­ма­са, ел­га ким ди­гән­дә ике-өч тап­кыр ра­йон­нан вә­кил ки­леп, ит, сөт, май, йон, иген, он һәм баш­ка­ны тик­ше­реп алып-алып кит­кән­ле­ген яше­реп то­ра­сы юк, го­мум мил­ли кү­ре­неш. Хә­ми­дул­ла аг­ро­ном­лык кыл­ган “Кы­зыл бай­рак” күм­ху­җы­на да көн­нәр­нең бе­рен­дә бу “о­зын бо­рын” ки­леп тө­шә. Эш­не ба­су­лар ка­рау­дан баш­лап ки­тә­ләр. Ерак кыр­лар­ның поч­ма­гы­на ба­рып те­рәл­гән яшел алан­лы ур­ман кү­лә­гә­ле­ге­нә аш та­бы­нын кор­ды­ра­лар. Янә­се, төш­ке аш­ны саф һа­ва­да ка­бул ит­кән­дә, җан һәм тән си­хә­те өчен га­җә­еп тә ях­шы икән.

Аг­ро­ном­га әй­теп ку­ел­ган: “Сер­не чиш­мәс­кә! Әл­лә кем бу­лып куюы бар. Та­выш-ма­зар чы­га­рыр­га мөм­кин. Хә­зер за­ма­на­сын бе­леп бе­те­реп бу­ла ди­ме­ни!”

Хә­ми­дул­ла, “э­нә ка­ра­гы”, һа­ман да вә­кил­нең ко­ла­гы­на тез­мә­ләр­нең ях­шы ти­ше­леп, шак­тый озын­га баш җи­бә­рү­лә­рен тук­тау­сыз бе­зел­дәп ба­ра, мон­дый да уңыш­ка ире­шү­лә­ре­нең төп сә­бәп­че­се үзе икән­ле­ген дә әй­тер­гә оныт­мый. Яң­гыр­лар­ның ва­кы­тын­да яу­ган­лы­гы исәп­тә тү­гел. Сүз ара­сы­на кыс­ты­рып, бу уң­ган­лык­ла­ры өчен ки­мен­дә бер ме­даль алу, әм­ма ор­ден­га да ри­за бу­ла­ча­гын, мак­тау кә­га­зе дә бе­рен­че юл­га ярап то­ра­ча­гын да кыс­тыр­га­лап куя.

Вә­кил, ай-һай тәү­фыйк­лы нәр­сә, баш бө­геп тың­ла­нып, дәф­тә­ре­нә төрт­кә­ләп тә ба­ра. Ки­лә­чәк­тә Хә­ми­дул­ла ра­йон ба­шы­на ме­неп, ха­ки­ми­ят җи­тәк­че­се дә бу­ла­чак икән, имеш­тер. Әле ме­нә рә­ис­лә­ре бер дә юнь­ле тү­гел. Эч­меш һәм сал­мыш бе­лән бер­гә сү­ген­меш һәм ачу­лан­мыш та ди.

Шак­тый ту­зан туз­ды­рып йөр­гән­нә­рен­нән соң, вә­кил, бе­раз арып­мы, ма­ши­на­ны иген ба­су­ы­на тук­тат­тыр­ган. Ир­кен кыр­ның ко­я­шы ике­се­нең дә су­лыш­ла­рын ки­ңәй­теп җи­бәр­гән. Вә­кил бер дә тө­шеп кал­ган­нар­дан тү­гел икән, бо­дай­дан ар­па­ны гы­на ае­рыр­лык бе­ле­ме дә бар.

— Бу нәр­сә?— дип со­ра­ган.— Бө­тен ба­су­ла­ры­гыз­ны әф­чүк бас­кан тү­гел­ме соң?

— Юк,— ди­гән шун­да ук Хә­ми­дул­ла аг­ро­ном,— нин­ди әф­чүк бул­сын ди бу, со­лы ка­тыш бо­дай чә­чел­гән иде, ях­шы ти­шел­гән.

Вә­кил­нең аны-мо­ны әй­тер­лек дәр­те кал­ма­ган, ба­ры тик:

— Алай икән!— дип ба­шын гы­на как­кан.

Мон­нан соң бор­чак ба­су­ы­на тук­тал­ган­нар. Ин­де дә ку­зак­ла­на баш­ла­ган ва­кыт­ла­ры икән.

— Бор­чак­ны да со­лы бе­лән ка­тыш­ты­рып чәч­те­гез­ме?— дип со­ра­ган вә­кил, аг­ро­ном­га ту­ры ка­рап.

— Бе­лә­сез, дө­рес әй­тә­сез,— ди­гән шун­да ук сүз­не элеп ал­ган, ко­ла­гы­на урап өл­гер­гән Хә­ми­дул­ла.

А­ры кит­кән­нәр. Со­лы ба­су­ы­на җит­кән­нәр. Шун­дый да күр­кәм бу­лып үсә­ләр ди. Бо­лар ма­ши­на­дан тө­шү­гә, аг­ро­ном Хә­ми­дул­ла:

— Ме­нә без шу­лай эш­ли­без ин­де, дус­тым,— дип күк­рәк сук­кан.

— Афә­рин, бик афә­рин,— ди­гән вә­кил дә, тел шарт­ла­тып.— Әл­лә со­лы­ны да со­лы ку­шып чәч­те­гез­ме?

— Ка­ян бел­де­гез?— ди­гән аг­ро­ном, ап­ты­рап.— Со­лы ку­шып чәч­тек, со­лы ку­шып!

— Алай икән!..

Бү­тән ба­су­лар­ны вә­кил ка­рап тор­ма­ган, ида­рә­гә кай­тып, баш­ка тар­мак­лар­ны да тик­ше­реп чы­гар­га ва­кыт җит­кән­ле­ген бел­дер­гән. Әм­ма Хә­ми­дул­ла ко­е­лып төш­кән. Ур­ман ала­нын­да ашъя­у­лык җә­еп кө­теп то­ру­ла­рын ни­чек итеп аң­ла­тыр­га җай та­ба ал­мый­ча га­җиз­лән­гән. Ва­кыт — кы­сан, ме­нә куз­га­лып ки­тәр­гә ти­еш­ләр, озак­ка су­зар­га яра­мый.

— Без­нең әле та­гын да ба­су­лар бар,— дип әй­теп ка­ра­ган.

— Юк-юк, күр­дек, ка­нә­гать­мен,— ди­гән вә­кил, ма­ши­на­га ки­ре бо­ры­лыр­га әмер би­реп.

“­Баш бе­тә!”— дип, Хә­ми­дул­ла, ниш­ләр­гә бел­ми ап­ты­ра­гач, туп-ту­ры әйт­кән дә сал­ган:

— Ан­да, ни... Төш­ке­лек­кә ур­ман ала­ны­на аш әзер­ләт­кән идек, шун­да бар­сак, ни­чек уй­лый­сыз?

— Бик ях­шы бу­лыр, шәп уй­лыйм,— ди­гән вә­кил.— Аны әл­лә кай­чан әйт­ми­чә! Ба­су­лар ан­нан да кү­ре­нә­дер әле, кит­тек!

— И-и, без­нең егет икән­сез,— ди­гән Хә­ми­дул­ла да ку­а­нып.— Алай бул­гач бер со­рау да би­рим әле?

— Әйе, тың­лыйм,— вә­кил ел­ма­еп кы­на ка­рап куй­ган.— Би­ре­гез со­ра­вы­гыз­ны!

— Сез кем бу­ла­сыз?— Хә­ми­дул­ла­ны бу ка­дәр үк ах­мак бу­лыр дип көт­мә­гән шо­фер да арт­ка бо­ры­лып ка­ра­ган. Тик вә­кил­нең бер дә исе кит­мә­гән.

— Ра­йон­нан эше­гез­не бар­лап-тик­ше­реп ки­тәр­гә җи­бә­рел­гән ке­ше,— ди­гән, аң­ла­ма­саң, бе­леп тор ди­я­рәк­тер ин­де.

— Эше­гез бу­ен­ча, ди­гә­нем?

— Ә, кем бу­лып эш­ли­сез­не әй­тә­сез икән! Соң, әйе, укы­ту­чы бу­лам. Әдә­би­ят, тел укы­там.

— Ә-ә?— ди­гән Хә­ми­дул­ла аг­ро­ном.— Мин әле авыл ху­җа­лы­гы бу­ен­ча бел­геч тү­гел­ме ди­мәк­че идем.

— Ә нәр­сә­гә?

— Со­ра­вым бар иде!

— Нин­ди?

— Ни­чек ди­им? Ис ки­тә әле,— ди­гән аг­ро­ном Хә­ми­дул­ла, чын кү­ңе­лен­нән оф­та­нып: — Бор­чак чәч­сәк тә со­лы үсеп чы­га, бо­дай чәч­сәк тә. Ул со­лы бе­лән ге­нә җан­нар ты­ныч...

Шун­да вә­кил кө­леп җи­бәр­гән. Шо­фер да тың­ла­нып бар­ган җи­рен­нән чак кы­на чо­кыр­га оч­ма­ган...

Бе­раз юл уза­лар да, вә­кил аг­ро­ном­нан кай­та­рып со­рый икән:

— Бор­чак чә­чә­сез, со­лы үсеп чы­га­мы?— дип, бик җит­ди рә­веш­тә.

— Әйе,— ди икән аг­ро­ном.

Бо­лар та­гын ты­е­ла ал­мый­ча кө­леп җи­бә­рә­ләр, Хә­ми­дул­ла да алар­га ку­шы­ла ди. Та­гын бе­раз­дан вә­кил:

— Бо­дай чәч­сә­гез дә со­лы ти­ше­лә­ме?— дип со­рый икән. Хә­ми­дул­ла:

— Әйе,— ди­яр­гә өл­гер­ми, бо­лар та­гын кө­леп җи­бә­рә­ләр икән.

Шун­нан вә­кил:

— Әйт­сәм әй­тим ин­де,— ди­гән,— аны һәр­кем бе­лә. Со­лы тү­гел ул, әф­чүк, чүп үлә­не!

...Ул көн­не ур­ман ала­нын­нан аг­ро­ном “Ә­чүк Хә­ми­дул­ла” исе­мен та­гып кайт­кан. Бу аңа ор­ден да, ме­даль да, мак­тау кә­га­зе дә бу­лып, го­мер­лә­ре бу­е­на ябы­шып йөр­гән.

Ә­ле кай­сы­дыр ерак күм­хуҗ­га рә­ис итеп куй­ган­нар ди үзен. Ан­да ку­ша­ма­тын бел­ми тор­ган­нар­дыр, мө­га­ен.

1998.

­МА­ҖА­РА­ЛЫ ГЫЙЛЬ­МЕТ­ДИН

Хи­кәя

Хөс­ни­ка­мал апа­ның Гыйль­мет­дин исем­ле ма­лае кеч­ке­нә­дән үз­сүз­ле бу­лып үс­те. Кы­чыт­кан бе­лән дә пе­шек­ләп ка­ра­ды­лар, ка­еш-чы­быр­кы да “а­шат­ты­лар”, әм­ма юнь­гә кер­мә­де, тәр­тә ва­тып чап­кан ай­гыр ке­бек кы­зу кан­лы иде. Орыл­ды-бә­рел­де. Әм­ма һәр шай­тан­га кар­шы үз до­га­сы бар ди­ләр тү­гел­ме? Гыйль­мет­дин­нең дә бер-бер неч­кә җи­ре бу­лыр­га ти­еш иде. Мо­ны һич­кем бе­лер­гә өл­гер­мә­де, ма­лай егет­лек яше­нә ке­рер­гә җи­теш­те. Тик аның, сол­дат­ка кит­кән­дә, ар­тын­нан елап ка­лу­чы да та­был­ма­ды. Әни­се Хөс­ни­ка­мал апа да:

— Абый­сын да кый­ный тор­ды, әти­сен дә дөм­бәс­лә­де, кайт­ма­са да исем кит­ми,— дип сөй­лә­гә­не­нә бө­тен авыл авыр су­лап:

— Шу­лай­дыр шул, кот­ла­рын алып бе­тер­гән икән,— ди­де­ләр.

Е­гет ко­тып­ка, дөнь­я­ның тә­му­гы­на эләк­те. Әл­лә нит­кән атом су ас­ты көй­мә­сен­дә йө­зә икән, имеш. “Ка­зан” дип ата­ла, ди. Ха­ты ки­леп тө­шү­гә, Хөс­ни­ка­мал апа укып та тор­ма­ган. Гә­җит ки­те­рү­че кыз, Гыйль­мет­дин­нең са­бак­та­шы:

— Апа, алай ит­мә­гез ин­де, җырт­ма­гыз,— ди­гәч ке­нә, бе­раз кү­ңе­ле йом­ша­рып:

— Мә, кы­зым, ниш­ләт­сәң дә ярар, үзең укы,— дип, ку­лы­на тот­тыр­ган.

Шу­шы ва­кый­га­дан соң авыл хал­кы Хөс­ни­ка­мал апа­ны ачу­ла­нып тел­гә ала баш­ла­ды. Гыйль­мет­дин, нәр­сә ди­сә­гез дә, алар өчен үз ба­ла­ла­ры ке­бек якын иде. Авыл­да шу­лай ин­де ул, бар да “үз­лә­ре­не­ке­ләр”.

Гыйль­мет­дин­гә са­бак­та­шы Гөл­чи­рә җа­вап язып җи­бәр­гән. Га­дәт өчен, тәр­тип сак­лап­тыр, күр­ше-кү­лән бе­лән бер­гә әти-әни­сен­нән дә сә­лам юл­ла­ган. Мо­ны ишет­кәч, Хөс­ни­ка­мал апа:

— Ул кыз­ны күр­сәм, чә­чен йол­кыйм әле,— дип ачу­лан­ган. Әм­ма ке­ше ба­ла­сы­на ти­яр­гә акы­лы гы­на юл бир­мә­гән.

Шун­нан соң Гыйль­мет­дин­не ис­кә алу­чы да, бар дип бе­лү­че дә бул­ма­ды. Хез­мәт сро­гы да үтеп кит­те. “Ме­нә кай­тып тө­шәр!”— дип тә көт­те­ләр. Әм­ма ул юк иде. Гү­я­ки дөнья йө­зен­дә яман Хөс­ни­ка­мал­ның Әтәч Гыйль­мет­ди­не Чу­чак ел­га­сы бу­ен­да­гы Әд­һәм авы­лын­да ту­ма­ган, си­гезь­ел­лык мәк­тә­бен тә­мам­лап, мәҗ­бү­ри рә­веш­тә ур­та бе­лем алу өчен ту­гыз чак­рым ерак­лык­та­гы Ың­гыр­чак­ка ба­рып-кай­тып йөр­мә­гән. Дө­рес, аның Ха­ти­рә Җә­ми­лә­се бе­лән мә­хәб­бәт уе­ны уй­на­ган­на­ры ха­кын­да элек­тән сүз йө­ри иде. Кия­ү­гә чык­кан­да да, мес­ке­нем, ела­ган, ди­ләр. Бер дә юк­ка тү­гел, Гыйль­мет­дин­гә атал­ган күз яше, имеш­тер. Мо­ны ишет­тер­гәч, хат та­шу­чы Гөл­чи­рә ке­ше ал­дын­да Җә­ми­лә бе­лән алыш­кан икән дә, тик яка­ла­шу­га ук эш­лә­ре ба­рып җит­мә­гән.

Шул ва­кый­га­лар сә­бә­бен­нән ге­нә Гыйль­мет­дин бе­ра­ра сүз­гә кер­те­леп алын­ды, әм­ма дә җит­кән кыз­ла­ры бул­ган ата-ана­лар­га та­гын да сер­ләр ачыл­ды: ул хо­лык­сыз­га ба­ры­сы­ның да кү­ңел­лә­ре ятып, йө­рәк түр­лә­рен­дә мә­хәб­бәт­нең кы­зыл гөл­лә­ре кук­ра­еп чә­чәк атып ята икән шул, Ал­лаһ сак­ла­сын!

Мо­ны­сы гы­на оны­тыл­ган иде, сөй­кем­ле сө­як­ле егет ха­кын­да икен­че төр­ле сүз­ләр куз­га­лып, аны эт­тән алып эт­кә са­лу­чы­лар, дуң­гыз һәм чуч­ка­га чы­га­ру­чы­лар аз бул­ма­ды. Бу хәл­ләр­дән ка­бер­дә­ге әби-ба­ба­ла­ры да тук­сан ту­гыз тап­кыр әй­лә­неп ке­нә тү­гел, бө­те­рен­гә­ләп ятар иде­ләр. Әм­ма ул юк-бар­лар­га исән бул­ган әти-әни­се­нең һич­бер исе кит­мә­де. Чөн­ки Хөс­ни­ка­мал апа улы Гыль­мет­дин­не әрәм ки­теп югал­ган­нар исем­ле­ген­дә йөрт­те.

— Акыл­лы ба­ла бул­са, юне бу­лыр иде, ба­шы­на җит­кән­нәр­дер,— ди­де.— Бер оры­лып бә­рел­гән­дер дә су­га таш­ла­ган­нар­дыр? Кай­тып йө­реп ап­ты­рат­мас, ин­шал­лаһ!

А­ның “ин­шал­ла­һы” бу оч­рак­та ар­тык һәм урын­сыз исә дә, күр­ше-ти­рә авыл­лар­да Хөс­ни­ка­мал­ның улы да су тө­бен­дә кал­ды, ба­ла­ла­ры­быз­ны ар­мия хез­мә­те­нә бир­ми­без дип, яз-көз­лә­рен ду ки­леп ми­тинг­лар ясап, вә­кил­ләр сай­лап ил ба­шы­на юл­ла­тып, кы­зыл һәм ак әләм­нәр бол­гап йөр­де­ләр. Хә­ер, бу хәл­ләр шу­лай ук Гыйль­мет­дин өчен хәс­рәт­лә­нү тү­гел, үз ма­лай­ла­ры­ның кай­гы­сын кү­тә­рү ге­нә иде. Шу­лай да, ха­лык­ның кү­ңе­ле бе­лән бер­гә, Хөс­ни­ка­мал апа­ны­кы да бе­раз куз­га­лып, узыш­лый чәй­гә тук­тал­ган ка­рен-ка­рен­дәш ал­дын­да күз яшен сы­га, улын юк­сы­на тор­ган бу­лып кит­те. Ана­лык хис­лә­ре куз­га­лып, улы­ның ни на­чар як­ла­ры да оны­тыл­ды. Ва­кый­га­лар чыл­бы­рын­да Гыйль­мет­дин­не из­ге­гә чы­га­рып, фә­реш­тә­ләр хи­са­бын­да йөр­тә баш­ла­ган иде­ләр.

И дөнь­я­лар, ди­ген, һа­ман да бер кө­ен­чә ге­нә бар­мый икән ул!

Ва­кыт үз җа­ен­да ашы­гып, Гыйль­мет­дин­нең са­бак­таш­ла­рын­нан кай­сы­сы өй­лә­неп тор­мыш кор­ды, күп­лә­ре кия­ү­гә ки­теп бар­ды­лар. Җә­ми­лә­нең дә бер-бер арт­лы кыз­ла­ры ту­ып һәм ма­лай­ла­ры үсеп, Гөл­чи­рә дә ару гы­на ке­ше­дә тор­мыш­лы бул­ды. Бән­дә­дә бү­тән­нәр­нең кай­гы­сы ди­ме­ни хә­зер!

Бу ел­лар­да Әд­һәм авы­лы­ның си­гезь­ел­лык мәк­тә­бен дә ур­та­га әй­лән­дер­де­ләр. Өл­кән укы­ту­чы­лар да ял­га ки­теп, яңа­ла­ры кил­де. Ба­тыр­лар һәм ил ка­һар­ман­на­ры өл­ге­сен­дә яңа бу­ын­ны тәр­би­я­ләү­гә алын­ган яшь мө­гал­ли­мә­ләр­дән са­ры чәч­ле, зәң­гәр күз­ле, чи­бәр­лек­тә — йо­тар өчен бер ка­шык су­ың да ки­рәк бул­ма­ган, озын то­лым­лы­сы Хөс­ни­ка­мал апа­лар­га җит­меш ке­реп, улы Гыйль­мет­дин ха­кын­да бе­ле­шеп, бик ма­тур кыйс­са яз­ды. Хәт­та ра­йон гә­зи­тә­сен­дә дә хи­кәя итеп бас­тыр­ды­лар. Әм­ма егет­нең фо­то­су­рә­те бул­мау гы­на эч­лә­рен пош­тыр­ды. Әл­лә нит­кән эз­та­бар­лар эш­кә ке­ре­шеп ка­ра­ды, са­бак­таш­ла­рын тин­те­рә­теп бе­тер­де­ләр. Тик мәгъ­нә ге­нә чык­ма­ды. Гыйль­мет­дин­нең төс өчен сы­ңар су­рә­те дә юк иде. Нин­ди­рәк икән­ле­ген со­раш­ты­рып, рәс­сам­га мах­сус йөк­ләп, бик ма­тур бер су­рә­тен ка­ран­даш бе­лән тө­шерт­те­реп, Хөс­ни­ка­мал апа­га алып кер­де­ләр.

— Улы­гыз­га ох­ша­ган­мы?— дип со­ра­ды­лар.

Су­рәт­нең биш ал­ды­на, ун ар­ты­на төш­те ана­сы. Та­ма­ша ит­те. Мон­дый да чи­бәр, мон­дый да мә­һа­бәт “у­лын” кү­реп хәй­ран кал­ды:

— Нәкъ үзе!— ди­де, һич­бер шик­лә­нер урын кал­дыр­мый­ча.

Бы­ел гы­на ике кат­лы итеп ак кир­печ­тән сал­ды­рып ке­рел­гән мәк­тәп­нең иң зур за­лы­ның ир­кен тү­ре­нә Гыйль­мет­дин­нең ош­бу су­рә­тен эл­де­реп куй­ды­лар. Куп­шы буя­у­лар бе­лән күз явын алыр­лык итеп ясал­ган иде. Җит­мә­сә, яны­на эре ал­тын хә­реф­ләр бе­лән ил ба­ты­ры бул­ган­лы­гын, Рә­сәй пре­зи­ден­ты­ның аңа ге­рой исе­ме бир­гән фәр­ма­нын да яз­ды­рып эл­де­ләр.

Бу соң­гы­сы Әд­һәм авы­лы хал­кын гы­на тү­гел, хәт­та ра­йон баш­лык­ла­рын да хәй­ран ит­те. Су­рә­те су­рәт ин­де, ә ме­нә фәр­ман бе­лән бер­се дә та­ныш тү­гел. Хәт­та Хөс­ни­ка­мал апа да бел­ми икән. Мө­гал­ли­мә кыз:

— Мин әле сез­гә ях­шы бил­ге­ле дип то­рам. Гә­зи­тә­ләр­дә ба­сыл­ды,— ди­гәч ке­нә:

— Әйе-әйе,— дип ба­ры­сы да баш­ла­рын как­ка­ла­ган­нар. Авыл­ла­ры­на гы­на тү­гел, хәт­та бө­тен ра­йон­на­ры­на да са­нау­лы гы­на кил­гән ул гә­зи­тә­ләр­не ха­җәт­кә дә җит­ке­рә ал­мау­ла­рын әй­теп тор­ма­ган­нар, би­ча­ра­кай­лар. Су­рә­тен со­ра­тып, мө­гал­ли­мә кыз, хәр­би ко­мис­са­ри­ат­тан ад­ре­сын тап­ты­рып, хәт­та “Ка­зан” атом су ас­ты көй­мә­се ка­пи­та­ны исе­ме­нә хат та язып ка­ра­ган, тик җа­вап кы­на кил­мә­гән икән.

Хөс­ни­ка­мал апа кем­не югалт­ка­нын, из­ге улы­на бәд­до­га укып ял­гыш­ка­нын аң­ла­гач, Ал­ла­һы кар­шын­да ни­чә­мә-ни­чә мәр­тә­бә­ләр тәү­бә-ис­тигъ­фар кыл­ды. Аны Гыйль­мет­ди­не ха­кын­да сөй­лә­тер­гә җы­е­лыш са­ен ча­кы­ра, бәй­рәм­нәр­дә түр­гә утыр­та тор­ган бу­лып кит­те­ләр. Ка­ра­са­на, улы ил­гә-көн­гә һа­ман ях­шы­лык кы­лып тор­ган икән!

Гыйль­мет­дин­нең та­вы­гы күр­кә­гә, кә­җә­се сы­ер­га әй­лән­де ди­гән­дәй, һәр­кем­нең, бел­гә­не-бел­мә­гә­не­нең те­ле­нә кер­сә, аның бе­лән сок­ла­ну, мак­та­ну га­дә­ти кү­ре­неш бу­лып кит­те. Хо­дай язгандыр, бу хәл­ләр шу­шы рә­веш­ле кай­чан­га ка­дәр ба­рыр иде, әм­ма бер­көн­не авыл­ны гү­я­ки яшен сук­ты, Гыйль­мет­дин үзе кай­тып төш­те.

И­шек­тән ки­леп ке­рү­е­нә, әни­се шарт­лап идән­гә ау­ды, кү­зе­мә кү­ре­нә­ме дип, әти­се авы­зын ач­кан хә­лен­дә тел­сез кал­ды.

Э­не­лә­ре-апа­ла­ры кай­сы-кая та­ра­лы­шып бет­кән, өй­лә­не­шеп-ярә­шеп, үз оя­ла­ры бе­лән то­ра иде­ләр. Күр­ше­дә ге­нә яшәп ят­кан чы­бык гәү­дә­ле олы апа­сы­ның әни­сен­нән ипи ка­лае со­рар­га дип ке­рә ба­ры­шы икән, эне­се­нә тап бу­лу­га, чи­нап җи­бәр­гән. Мә­гә­рем шул та­вы­шы­ның үтә-ми­ләү­шә сый­фат­та чы­гуы гы­на Хөс­ни­ка­мал апа­ны ай­ныт­кан, ата­кай­ла­ры­на да җа­нын кай­тар­ган.

Бе­рен­че со­рау­ла­ры бик га­ди һәм га­дә­ти бул­ган:

— Кай­да йөр­дең?

— Сол­дат­та!— ди­гән Гыйль­мет­дин.— Үзе­гез оза­тып кал­ды­гыз бит!

— Без си­ңа, ун ел хез­мәт, дип әй­теп җи­бәр­дек­ме­ни? Кай­да­лы­гың­ны “чур­тым” да бел­ми, мон­да ела­шып бет­тек!..

Шу­лай сөй­лә­неп, апа­сы, әни­се, әти­се һәм Гыйль­мет­дин үзе ко­чак­ла­шып үке­реш­кән­нәр. Аны-мо­ны аң­ла­мый һәм бел­ми кал­ган ти­рә-күр­ше дә ке­реп-ни­теп ап­ты­рат­ма­ган. Үт­кән-бул­ган үп­кә­ләү­лә­ре дә оны­тыл­ган.

— Әни,— ди­гән Гыйль­мет­дин,— мин өй­лә­неп кайт­кан идем...

— Кем­гә?— Хөс­ни­ка­мал апа ап­ты­рап кал­ган.

— Бер кыз­га ин­де...— Гыйль­мет­дин җа­ва­бын­да озак­лап аң­ла­тып то­рыр­га ит­мә­гән.

— Кыз икә­нен бе­лә­без! Кем кы­зы­на?— дип со­ра­ган әти­се.

— Ях­шы ке­ше­нең кы­зы­на... Сез аны­сын со­ра­ма­гыз,— ди­гән та­гын да аң­ла­тып то­ру­ны ки­рәк тап­ма­ган Гыйль­мет­дин.

— На ко­гу-у?— дип кай­нар­лан­ган апа­сы, энем, мө­га­ен, ту­ган те­лен оныт­кан да, ни со­ра­ган­ны бел­ми та­кыл­дый ди­я­рәк уй­лап.

Әм­ма Гыйль­мет­дин әй­тер сү­зен­дә авы­зын ачып кал­ган. Дө­рес сөй­ләш­мим­дер, ах­ры­сы, бо­лар ми­не аң­ла­мый­дыр ди­я­рәк ап­ты­ра­ган.

— Аһ, мар­җа ал­ган­мы?— дип, Хөс­ни­ка­мал апа кул­ла­рын йод­рык­ла­ган. Әм­ма: “Йорт­ка кер­тә­сем юк!”— ди­яр­гә ашык­ма­ган.

— Мар­җа шәп бу­ла ин­де ул,— ди­гән шун­да кү­ңе­ле­нә гай­рәт төш­кән әти­се.

— Ни сөй­ли­сез?— дип чат­на­ган апа­сы.

А­хыр­да ур­так бер фи­кер­гә ки­леп, бак­ча ба­шын­да кө­теп кал­ган бу мар­җа ки­лен­не өй­гә дә­шәр­гә ки­рәк­ле­ген ба­ры­сы да җөп­ләп та­выш бир­гән.

“­Ки­лен­гә бе­рен­че көн­нән усал­лык күр­сә­тер­гә яра­мый”,— ди­гән ха­лык сү­зен ис­кә алып, та­выш­та кар­шы­лар бул­са да, аны­сын ук исәп­кә алып тор­ма­ган­нар.

Гыйль­мет­дин­не кү­рер­гә бө­тен авыл хал­кы җы­ел­ган. Ра­йон­нан да шәх­сән үзен ча­кыр­тып те­лег­рам­ма ки­те­рел­гән. Бу ка­дәр хөр­мәт һәм их­ти­рам­ның сә­бә­бен аң­ла­мый йөр­гән Гыйль­мет­дин­не кү­рер­гә ул ара­да ха­ки­ми­ят баш­лы­гы үз пер­со­на­сы бе­лән ки­леп төш­кән. Хәт­та ишек­лә­рен ша­кып кер­гән. Мар­җа­сы бе­лән Гыйль­мет­дин түр­дә ыс­пай гы­на уты­ра­лар икән.

Ге­рой­лык ор­де­нын күр­сә­тү­не үтен­гән­нәр.

— Нин­ди ге­рой­лык ул?— Гыйль­мет­дин ап­ты­ра­ган.

— Ме­нә, си­нең!— ди­гән­нәр аңа.

— Бул­ма­ган­ны, ка­ян ки­леп?— дип, Гыйль­мет­дин ки­ре как­кан, исе дә кит­мә­гән.

Шун­да ба­ры­сы да та­выш-гау­га­да бо­зы­лы­шып ал­ган­нар. Са­ры чәч­ле мө­гал­ли­мә­не эт уры­ны­на ачу­ла­нып, Гыйль­мет­дин­нең мәк­тәп­тә­ге су­рә­тен чы­га­рып таш­ла­ган­нар.

— Ник­ләр ге­нә кайт­тың!— дип оф­тан­ган әни­се.— Син югын­да бик әй­бәт иде әле. Бо­зып таш­ла­дың ба­ры­сын да!

Гыйль­мет­дин­гә көн кал­ма­ган. Авыл­дан го­ме­рен­дә икен­че тап­кыр, ин­де бу юлы бө­тен­ләй­гә үк чы­гып кит­кән. Аның кай­да-ни­чек хез­мәт итү­ен­нән ба­ры­сы да би­хә­бәр кал­ган­нар. Шу­лай да мәк­тәп­тән чы­га­рыл­ган су­рә­те­нең ка­мил­лек­тә һәм ма­тур­лык­та бик тә кай­тыш икән­ле­ген тө­шен­гән­нәр. Гыйль­мет­дин­нең үзе­нә җи­тә­ме соң!

Ки­теп дүрт көн узу­га, аны эз­ләп хәр­би ко­мис­са­ри­ат­тан чап­тыр­тып ки­леп тә җит­кән­нәр. Хөс­ни­ка­мал апа­дан:

— Улың кая?— дип со­рый­лар икән.

— Чы­гып кит­те, Ал­ла­га шө­кер, олак­ты,— дия икән бу, сө­е­неп.

— Апа, ни­гә алай әй­тә­сез?— ди икән ко­мис­сар, ап­ты­рау­дан кү­зен сөр­теп.

Үп­кә­лә­гән ана яше­реп тор­ма­ган:

— Ге­рой тү­гел икән ул!— дип әй­теп сал­ган.

— Ни­гә ге­рой бул­ма­сын? Ме­нә — ор­де­ны, ме­даль­лә­ре, пре­зи­дент­ның фәр­ма­ны. Үзен хә­бәр­сез югал­ды дип, бо­ла­рын без­гә җи­бәр­гән­нәр, га­и­лә­се­нә тап­шы­рыр­га. Ә ул исән кайт­кан икән. Алар­ның, апа, көй­мә­лә­ре Боз диң­ге­зен­дә ха­рап бул­гач, улы­гыз зур ба­тыр­лык­лар күр­сә­теп, аны кот­ка­рып кал­ган...— дип сөй­ли бир­гән ко­мис­сар. Аның кар­шын­да Хөс­ни­ка­мал апа ни әй­тер­гә дә бел­ми­чә ап­ты­рап то­ра икән.

— Әм­ма бү­тән бер оч­рак­та, хәр­би бу­ры­чын үтә­гән­дә, агым аны чит та­раф­ка алып кит­кән. Ә ор­ден-ме­даль­лә­ре без­гә кайт­ты. Тап­шы­ра­сы иде...

Хөс­ни­ка­мал апа аңа һич­ни бе­лән бу­лы­ша ал­ма­ган. Чы­га­рып тон­ды­рыл­ган бар­ча яз­ма­лар­ны мәк­тәп­кә ка­бат кер­теп эл­гән­нәр. Тик ме­нә фо­то­сын гы­на һа­ман да та­ба ал­мый­лар ди...

Хөс­ни­ка­мал апа ин­де тә­мам олы­га­еп бет­те. Улы­ның ор­ден-ме­даль­лә­рен үзен­дә сак­лый. Кай­ва­кыт алар­ны ачып ка­рый да:

— Ни җир­ләр­дә йө­ри икән бу хә­ер­сез ба­ла!— дип ачу­ла­на да елап җи­бә­рә.

Чын­нан да, Гыйль­мет­дин хә­зер кай­да икән? Гә­зи­тә аша да эз­лә­теп ка­ра­ган­нар, ми­ли­ци­я­дән дә со­рат­кан­нар. Һа­ман да бе­лү­че юк ди. Аның исе­мен­дә, фа­ми­ли­я­сен­дә ге­нә дә йөз­дән ар­тык ке­ше яши икән, кү­бе­се­нең ту­ган елы, кө­не дә ту­ры ки­лә, тик Әд­һәм авы­лын­нан гы­на тү­гел­ләр. Го­му­мән дә ул Әд­һәм авы­лын­да ан­дый ке­ше ту­ды­мы икән дип ап­ты­рау­чы­лар да бар­дыр? Дө­рес уй­лый­лар. Ке­ше­нең ка­де­ре кем бу­луы бе­лән ге­нә шул әле ул!.. Юк­ка бо­рын­гы­лар әйт­мә­гән­ме: “Ү­зең­нән ке­че­ләр­гә сук­ма, пәй­гам­бәр бу­луы бар, өл­кән­нәр­не рән­җет­мә, кар­гы­шы төш­мә­сен!”— дип?

Хак­лык бар ул. Тик без аның кай­да­лы­гын һәм нин­ди­ле­ген ге­нә бел­ми­без. Юк­са, үзе­без дә фә­реш­тә­ләр са­фы­на ба­сар идек.

1998.

­

СӨ­ЛЕК

­ Хи­кәя

Ко­яш­ның бән­дә­ләр­не ге­нә тү­гел, хәт­та агач­лар­ны һәм таш­лар­ны да гү­я­ки ба­ла­выз­дай җе­бе­теп эрет­кән бер кө­нен­дә Ка­зан­нан чит­кә ки­теп ял итәр­гә, ис­ти­ра­хәт кы­лыр­га бул­дык. Мон­дый ва­кыт­та, амин сә­га­те­дер, ба­ры­сы да уңай ки­леп то­ра шул аның. Кә­еф тә ях­шы, нин­ди­дер бер ты­ныч­лык һәм җай­лы­лык чиш­мә­се кү­ңел­ләр­не су­га­ра да баш­ла­ды. Сал­кын кыш­та кат­кан-өше­гән, яз­гы эш­ләр­дән тә­мам ары­ган тән нур­ла­ныр­га ти­еш бү­ген.

Ка­ен­сар­ның сө­зәк ягын­да тук­та­лып, шу­шын­да үзе­без­гә урын җай­ла­дык. Тү­бән­лек­тән ак­кан су саф һәм тын иде. Аның эчен­дә йө­зеп йөр­гән сө­лек­ләр­не, яр кы­ры­е­на ук ки­леп, ка­рап уты­ра бир­дем. Ми­нем әле­гә алар­ны, шу­шы су су­ал­чан­на­рын, бу ка­дәр дә җә­һәт һәм тиз йө­зә­ләр икән дип ба­шы­ма да ки­тер­мә­гән идем. Шу­шы­лар­ны ин­де әби-чә­би­ләр шеш өс­те­нә са­лып, үле­ген су­ырт­кан­на­рын ишет­кә­нем бар. Кан бе­лән кү­бе­нү­гә, үз­лә­ре үк егы­лып тө­шә­ләр, имеш. Әм­ма кеч­ке­нә­дән: “Сө­лек ияр­мә­сен!”— дип те­лә­сә-нин­ди су­га ке­рү­дән өл­кән­нәр тыя тор­ган­нар иде. Ал­лаһ сак­ла­сын, бө­тен тә­нең­не сы­рып ала­лар да ка­ның­ны су­ы­рып бе­те­рә­ләр икән. Бе­рән-сә­рән бул­ган­да ярый, күп­кә кит­сә — зы­ян­га!..

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: