ТОР 5 статей: Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы КАТЕГОРИИ:
|
САЛАМГА МАЙ КУНГАН 30 страницаБераз вакытлар үткәч, дуслары теге, шофер Рәиснең үзеннән җай гына сорыйлар икән: — Шулай да дөресе ничек булды соң? Әүвәле һичкемгә серен тишмәгән, ахырда, мактаныпмы, әллә намусы кузгалыпмы, барысын сөйләп бирергә мәҗбүр булган ул: — Салган баштан җиңгәчәйгә кергәнмен. Йокланылган. Ике көн рәттән уятучы булмаган. Җитмәсә, минем югалуым хакында сүз ул арада таралып, дөнья кубарылган. Аптырагач, юри генә уйлап чыгарган идем, һәммәсе дә ышандылар тагын. Аннан соң үзем дә шул ялганыма ияреп киткәнмен,— дигән.
P.S. Тикшерү серләре беленмәсен өчен кайбер исемнәр үзгәртелеп бирелделәр. Август, 1998.
КЫСЫР ХӘСРӘТ Хикәя
Фирдүсне кайгы кочаклады, сөяркәсе Ләлә кебек иттереп, кысып һәм йөрәге туктарлык хәлгә җиткереп. Мондый вакытта күзгә ак-кара күренә димени? Урталай өзелеп чыгарлык буласың. Халык күккә хыял шарларын очыртып, шартнамәле Татарстан көнен бәйрәм итә иде. Вакыйга шуның белән бәйләнештә мәйданга чыгып, эт ялчысы булган Фирдүснең йокысын качырды. — Кая куйдым икән?— дип борчылды ул, көне буе кесәсендә йөрткән документларын исенә төшереп. Алар әллә нәрсә түгел дә иде инде: машина йөртү хокукын биргән таныклык, аның янында шулай һәм икенчесе, анысы автомобильнең хуҗасы булуын раслаган катыркасы. Шулар гына, әмма адәм баласының гомер буе казанган байлыгының болардан гына гыйбарәт икәнлеген онытмыйк! Аларны кая куйганлыгы аның гүяки хәтерендә дә иде: машинасында, тәрәзәсе өстендә, һәрвакыт яшереп калдыра торган җирендә. Халык күккә мең йолдызлар сибә торган салютны көтте. Татарстан бәйрәме шул. Төгәл сәгать унда буласы салют нигәдер унберенче яртыда да очыртылмады. Көтеп-көтеп тә, көтәге чыгарга тотынган халык тарала башлады. — Булмый икән бу!— дип усаллыкта тау ишәр хатыны Камәрия сүз катуга, кайтырга әмер иреште дип, Фирдүс аларны өйләренә китереп, машинасын ерак гаражга илтеп куйды. Сәгать унбер иде. Менә шунда салют очырта башламасыннармы? — Бу хуҗаларның җаны юк, бигрәк мәгънәсезләр инде,— дип уйлады ул.— Халык акчасына халык өстеннән хәкарәт кылалар! Фирдүс, өенә кайтып, затлы кәнәфигә чумды да, соңарган аш тәменә алдан “йомшарткычны” авызына күтәрде. Кылт итеп исенә төште: катырка-таныклыкларны нәрсә эшләтте соң әле ул? Әйе, куюын куйды. Яхшы яшерде. Элеккечә машинасында гына калдырды. Әмма барлап тормады. Күче белән алды да тыкты. Әгәр дә йөртү таныклыгы шуып төшкән булса? Әйтик, кесәсеннән чыгарган идеме, әнә шунда онытылып алдында калган булса? Аннан, машинасыннан чыкканда җиргә төшсә? Таптап китсәләр? Бөтенләй дә табылырлык түгел икән! Йа Хода! Фирдүснең күңеленә оялаган корт аны акрынлап кимерергә тотынды. Ул авыр сулап куйды. Бер аһ икенчесенә кушылды. Эче көяргә тотынды. Әгәр дә шул катырканы берәрсе табып алса? Кесәсенә тыкса? Китерер дисеңме? Юк! Юри үзендә тотып зарыктырачак. Акча таләп итәчәк. Ә кесәдә җилләр уйнаган чак. Әнә, юллар бәясе күкләргә менеп китте! Иртәгә-берсекөнгә бәхет һәм рәхәт тормыш булачагына сүз биреп, әллә нинди нотыклар сөйләп баш катырган яшел демократлар хөкүмәте дә халыкны алдаудан узмый. Ничә ай алынмаган хезмәт хакын да урындагы яшелле-кызыллы-аклы хөкүмәтчеләр инде бирдек дип лаф ора, ахмаклар күзенә төтен өрә. Фирдүс үз хәленең мөшкелдән дә болайрак мөшкелләнүенә ачынды, җаны кайнарланды. Тагын да “йөзне” күтәреп өстәү аңа тынычлык бирмәде. Ут өстенә күмер генә салдылармы — каны гөлт итте. Әмма бу ялкын акылын яктыртмады, бәлки тагын да караңгылатты, әллә ниләр уйларга мәҗбүр итте. Аһ, әгәр дә ул катырка караклар кулына эләксә яисә бала-чага аны хәкарәт кылып мыскылласа? Төшкәндер инде, төшкәндер? Машынасын куеп торган урынны мең кат иснәп-капшап чыкса да таба алмас инде, таба алмас? Милициядә инспекторлар нәрсә әйтерләр? Тагын укып йөрергә, имтиханнарда көенергә туры килер инде! Бер ел гомере узармы? Хатыны да җанын алачак. Кисәкләп кенәме соң, өзгәләп ташлаячак. Ике-өч кенә тапкыр булса бер хәл! Әгәр көн дә, җае чыккан саен кайнатып торса? Егерме ел яшиләр. Һаман шундый. Тәрбия үтми. Иртәдән кичкә кадәр өзгәли. Күңеленә тынлык тузанын бер дә утыртмый, каккалап-суккалап кына тора. Ни калын келәмне дә алай еш селкемиләр, анысы, юкса — тиз арада тишелеп-тузып бетәчәк. Ә җан? Бигрәк юка нәрсә икән шул. Сүрү кебек кенә. Гел тишелергә дә ертылырга гына тора! Фирдүс бу көнне тәмам арып, җаны изелеп йокыга ятты. Әмма элеккеге тынычланып йоклау аңа бу юлы бөтенләй дә тәтемәде. Инде генә күзләре йомыла дигәндә дә акылы ирек бирми аптырата: — Таныклыклар кая чәчелеп калгандыр әле? Бер дә игътибар биреп тормадык шул. Үзе дә шул катыркыларын аяклары белән изгәләгәндер әле. Иртәгә хатыны машина дәгъвалар. Ә таныклыклар куйган урынында булмас. Йа Хода, изгәләп ташлаячак инде! — Син — мокыт,— дияр. Бер дә “ирем” дип тормас. Бигрәкләр дә дию пәрие шул. Фирдүс борылып ятты. Аның аһ-ух сулышыннан хатынының нәфесе кузгалып, кулын әллә кай урыннарына еландай шудырды. Йокы аралашмы, әллә инде уяныпмы, кайнар сулышы белән аның җансыз нокталарына да җан өрергә маташып карады. — Нәрсә? Үлдеңме әллә?— диде бераздан, инде ярты сәгатьләп тырыштыруларыннан соң хәйран итеп. Болай да йоклый алмаган Фирдүс иң кирәкле җиренең айнырга теләмәвен яшереп, уянмаган кебек кыланып ятты. — Хәсис, йокыдан бүтәнне белми. Үшән бозау. Салих булса, менә ул — мужик, ичмасам,— дип сөйләнеп куйды гөлдергүе. Фирдүс үз хатынының Салих белән эшти-өшти уйнашын болай да белә иде. Әмма кабатлап искәртеп тормады. Үз хәсрәте үзенә җитәрлек шул. Күңеленең бераз буталып алуы аны тынычландырды булырга кирәк, Аллаһыга шөкер, инде йоклап китте. Әмма ул арада күзен ачты. Таң аткан. Көн килгән. Хатыны тегене-моны пешеренеп йөри иде. Фирдүс тизрәк гаражына, машинасы артыннан китте. Юлда әллә ниләр уйлап бетерде. Гаражын ачуга, теге катыркалары яшерелергә тиеш булган җиргә турылап, машинасына ташланды. Юктыр инде! Барча таныклыкларын күче белән тартып чыгарды. Һәммәсе дә урынында иделәр. Ул, җир һәм күкләрне тетрәтеп, чинап та җибәрде: — Ура-а-а-а! Исенә келт итеп Ләләсе төште. Аның белән бүген очрашырга килешкән иделәр, онытып ук җибәргән икән, менә сиңа мә! Август, 1998. АХМАК КӘШИФНЕҢ ГАЙРӘТЕ Хикәя
Дөньясының яме кешенең үзеннән инде ул. Ахмакның да үз бәхете. Әткәй әйтә торган иде: “Юләрләр аркасында матур яши һәркем!”— дип. Юктыр, һәркем дә түгелдер. Мескеннәр булганга гына Аллаһы тәгалә бу дөньяның шушы хәлләренә түзеп тора. Шуңа күрә дә аларга игътибар һәм хөрмәт булырга тиешле. Моны аңлаган һәм гамәлендә тоткан кешеләр анда да, монда да бәхеткә ирешми калмый. Безнең авылда электән кулга осталар күп иде. Нинди эшкә алынсалар, шуны булдыралар. Әмма аларның арасында да үтә яхшы осталары була. Ул яктан минем әткәй белән ярыша алырлыклары юк иде. Шул сәбәптән миңа кул күтәреп сугарга, җайсыз сүз әйтергә кыймый иделәр. Иптәш малайларым белән бергә берәр тәртипсезлек кылсак, бакча ише җирләрдә карап кына үстерелгән җиләк-җимешкә нәфесе тартылса, дусларым чыбык ашыйлар, ә мин кыяр, алма, кишер ишене тәм-том итеп кимерә идем. Ни дисәң дә, хуҗаларның бер булмаса, икенче юлы әткәйгә йомышлары төшәчәк. Әгәр дә юктан гына бәхәскә керсәләр, нинди йөзең белән безгә исәнләшеп килеп керәсең инде? Әмма дөнья йөзендә дә ахмаклар юк түгел икән шул. Бервакыт кичен Кәшиф исемле башбаштак ир килеп тә керде, йокларга яткан абый аның дәшүенә сикереп торган җирендә колак төбенә дә алды. Ул заманда тинтәк Кәшиф ферма мөдире иде. Үзен дөньяның кендегенә санап, теләгәнемчә аны әвеш-тәвеш китерә алам дип белгәндер. Абый, минем кебек малай гына, бала шул, чәрелдәп җибәрде. Мин дә сикереп тордым. Йодрыгымны төйнәгән хәлемдә җәберләүчегә ташланмакчы идем, әткәй килеп керде. Колагын тоткан, күз яшен сыккан абыйны күрүгә, мокыт Кәшифкә шалт кына “менде дә төште”. Бичараның әйләнеп китүенә хәйран итүдән авызлар ачылды, абый да елаудан туктады. Кәшиф дигәнебез киселгән агач кебек идән уртасында ята иде. — Нигә мин өйдә юк чагында, караңгы төшкәч, безнең йортка рөхсәтсез кердең әле?— Әткәй шушы сүзләре белән тагын да гайрәтләнеп, ахмак Кәшифне аягы белән идәнгә сылап тотмасынмы?— Моның өчен миңа суд та юк, ни дә юк! Җитмәсә малайга суккансың, балаларны куркыткансың. Төрмәдә черисең килдеме әллә? Ахмак Кәшифнең колагы тонган идеме, әллә болай буласын көтмәгәнме, ни дә әйтә алмый ята бирде. Әткәй аны ачулануын дәвам итте һәм, ахырда: — Ятма, торып бас!— дип әмер итте. Инде гайрәте сүнгән, арыслан янында куянга әверелеп калган Кәшиф дигәнебез, дүрт аякланган хәлендә, әткәйне әйләнеп чыга-чыга: — Салихҗан абзый, берүк, үтермә! Салихҗан абзый, берүк харап итмә!— дип такмаклый иде. Абый белән мин, әүвәле һични аңламаган хәлдә әле авызларны ачып, әле ерып торсак та, бераздан бу тамашага тәгәрәшеп-тәгәрәшеп көлешә башладык, ахырда тыела алмыйча, тыпырдап-тыпырдап биедек. — Тор, хәсис!— диде Кәшифкә әткәй.— Монда сиңа сыер фермасы түгел. Идәнне пычратасың. Чыгып тай, яхшы чагында! Минут эчендә Кәшиф абзагыз сикереп тә торды, ишектән урам якка да атылды. Шул китүеннән авылны ук ташлап качкан иде булырга кирәк, бүтән бер дә күренмәде. Август, 1998.
ИКЕ МӨХӘММӘД Хикәя
Гомернең ничек үтүендәмени хикмәт, тизлегендәмени, мәгънәсендә шул! Бай һәм рәхәт тормышта яшәп тә, барысы-барысы әрәм, вәйран булырга мөмкин. Дөньяда нинди генә ханнар, бәкләр, түрәләр яшәп китмәгәннәр? Хәзер дә бар алар. Моннан соң да булачаклар. Бик азлары гына тарих сәхифәләрендә урын алганнар да адәм балаларына файда эшләп киткәннәр. Ә күбесенең гамәле бер формулага сыеп беткән: “Яхшы булсынга тырыштылар, әмма ахыры һәрвакыттагыча начар чыкты!” Аһ шунда тик кенә торсалар иде дә, тик кенә утырсалар иде. Татар тарихында шундый бер вакыйга бар: көннәрнең көннәрендә Алтын урда белән Ак урданың арасы бозылып китә дә җәнҗал куба. Ике ханлыкның да тәхетендә үзара якын туганнар утыра икән. Икесенең дә исеме Мөхәммәд, ди. Халык кына, аларны бутамас өчен, берсенә, Ак урда ханына — Кечек Мөхәммәд, икенчеснә, Алтын урда ханына — Олуг Мөхәммәд дигән ал-ат, ягъни исемгә өстәп, кушамат такканнар. Татарның гадәтендә инде ул: бу ике туган һичбер сәбәпсез үзара һаман да тарткалаша торганнар. – Алтын урда ханы Мөхәммәд безгә кече итеп карый,— дигән Кечек Мөхәммәд, үз халкын яуга күтәреп. — Ак урда безгә олыларга булган илтифатны күрсәтми, акыл сабагын укытырга кирәк үзләренә, аңгыраланып йөрмәсеннәр,— дигән Олуг Мөхәммәд, шулай ук үз халкын яуга чыгарга өндәп. — Атам Тимерихуҗа Алтын урдага, кунак булырмын дип киткән иде, аларның Сараеннан безнең Сараебызга кайтмаска иткән, имеш. Ялган сүз, зинданга салганнар,— дигән Кечек Мөхәммәд, үз якыннарын җыеп. — Атабыз Тимерихуҗаның да Ак урдага кайтасы килми, безне якынрак күрә, хаклык безнең якта. Аларның шәһәре Сарайчык кына, ә безнеке — Сарай! Дөньяда ике Сарай булалмас,— дип, Кечек Мөхәммәдне гаепләгән Олуг Мөхәммәд, вәзирен, бәген-башкасын җыеп. Тарихлардан яхшы мәгълүм, Ак урданың да башкаласы Сарай шәһәре икән. Җаек елгасы буенда урнашкан булган. Алтын урданың да башкаласы Сарай, әмма бусы дәрья елга аталган Идел буенда. Ак урданыкын Алтын урданыкылар мыскыллап “Сарайчык” дип йөртәләр ди. Мондый түбәнсетүне Ак урданың сәүдәгәрләре бер дә күтәрә алмаганнар, халыкка коткы таратып кына торганнар. Әле элекләрне генә, Ак урда кавемен күтәреп килеп, Олуг Мөхәммәд Алтын урда халкын үзенә буйсындырган булса да, инде хәзер әүвәлеге үзенең иле Ак урдага кул селтәп кенә карый башлаган. Күңелнең хыялга һәм уйга бай уңдырышлы туфрагына чәчелгән бәхәс һәм тәкәбберлек орлыклары җанны кыздырырлык гайбәт утыннан яктыртылып, телне тик тотмаслык, авыз буасын ачтырырлык сүз яңгырлары белән сугарылып, зур һәм мул уңыш бирә башлаган. Кечек Мөхәммәднең халкы яуга күтәрелеп, Алтын урданы талап баюга максат тотып, Сарайга якынлашып килгәндә, үзләрен галәмәт тә бай һәм бәхетле санаган Алтын урда халкы гайрәттә тиңдәшләре юклыкка мең ышанып, татлы төшләреннән соң теләр-теләмәс кенә уяну бәхетенә ирешеп маташалар икән. Имеш, хәбәрләргә караганда, Сарайның таң әтәчләре дә соңарып кычкыра, базарлары да кичке якта гына ачыла, сәүдәгәрләре дә төн буена акча санап чыга, шулай арып-талып, төшкәчә йоклый, диләр. Кечек Мөхәммәд иләмсез һәм зур гаскәрен шәһәр капкасы каршындагы мәйданга тезеп бастырган, сугыш быргысын өрдереп җибәргән. Бу нәрсә икән дип Олуг Мөхәммәд, манарага менеп, иленә күз салган, таң-гаҗәпкә калудан чак кына җиргә егылып төшмәгән. Карачие, бәге йөгерешеп килеп, ярый әле итәк чабуыннан тотып калганнар. — Нишлисез?— диләр икән, йокыларыннан кинәт айну сәбәпле акыл шөрепләре бушаган хәлдә аптырашып. — Белмибез,— ди икән Олуг Мөхәммәд тә, кичә үлгән булса, бу көндә мондый оятка калмасын уйлап. — Шәһәрдән чыгып качыйк!— дип, бәкләре үтенәләр икән, ханга киңәш биреп, урыс Васый кенәз гел шулай итә, имеш. Карачиләр дә бәкләрнең киңәшен дөрескә чыгарганнар. Алар инде әллә кайчан, ул-бу булмагае дип, амбар-амбар байлыкларын һәм малларын Казан пулатларына илтеп, дошман күзеннән ераграк булсын дип бикләп, сак астына куйганнар икән дә, ил кайгысын онытып, җан хәсрәтендә генә калганнар. Сүз куәтенә бәкләр тагын да: — Боларның гаскәре чүлдәге ком бөртегеннән, көздәге яңгыр тамчысыннан да ишлерәк! Юкса җиңәр дә идек, сугышып, моннан куалар идек,— дип сөйләнеп, гайрәт чәчкәндәй кыланганнар. — Йа Ходаем, харап булабыз!— дип үкерешкәннәр аларның томана хатыннары. — Без — сугышка әзер, гаскәреңне күтәр, ханыбыз!— дигән халык, үз көнен якларга һәм сакларга әзер икәнлеген белдереп. — Энең Кечек Мөхәммәд утлы табада биетәчәк!— дип, күңеленә кирәкмәгән шомны салган вәзирләре. Мескен хан нишләсен, моңа кадәрле гайрәт белән ялтырап торган алмас кылычы салынып төшкән, калын гәүдәсе ком өеме булып калган. Һичбер карарга килә алмыйча тәхетендә ишелеп утырган да утырган. Ә дошманы Кечек Мөхәммәд вакытын бер дә бушка уздырмаган. Әүвәле тирә-юньдәге авыл һәм шәһәрчекләрне таптаткан, халкын кол итеп, малларын гаскәренә тараткан. Аннан соң, инде белсен, вакыты җитте дип, абыйсы Олуг Мөхәммәдкә хат күндергән. “Син,— дип язылган икән, имеш, анда,— куркак булмасаң, качып ятмас идең. Чык! Сугыш! Җаныңны алам! Хәйлә кылган булып маташма!” Моны укыганда Олуг Мөхәммәд, чыгырыннан чыгып шашынса да, җавабында тәкъва-мөэмин кебек сабырлык һәм тәүфыйклылык күрсәткән: “Сезне монда шайтан котыртып китерде, безне Аллаһ саклар!” Солых хакында сүз дә булырга мөмкин түгел инде. Кечек Мөхәммәд — урта буйлы, мөлаем йөзле, гадәтендә бераз сабырсыз һәм үпкәләүчән, кара тут йөзле хөкемдар, бу сүзләрне укыгач, хәле китеп, агарынып калган. “Абзам Мөхәммәд, мине баласытып, курчак уены уйнамакчымы?”— дип хәйран иткән. Бу көндә һични кыла алмыйча һәм бер-бер карарга да килмичә, ни Сарай шәһәренә һөҗүм итмәгән, ни кайтып китмәгән. Икенче көнне дә әлеге дә баягы тынычсыз төн уздырган, һәммәсе дә барыбер дошманга каласы дип уйлап, бар байлыгын туздырып, ашап-эчеп вакыт уздырган шәһәр халкын тагын сугыш быргысының зәһәр тавышы уяткан. Кала диварларына өелешеп, һәммә тарафка күз салсалар, Кечек Мөхәммәд гаскәре тезелеп торган җиреннән кинәт борылып, Сарай шәһәренә артлары белән басканнар икән. Моңа кадәр андый хәлне һичкемнең күргәне булмаган. Һәм алар шул рәвешле артлары белән кала диварларына якынлаша башлаганнар. Шәһәрдәге гаскәр исә нәрсә эшләргә дә белмәгән. Моңарчы дошман белән йөзгә-йөз килеп сугышудан башканы белмәгән Алтын урда сугышчылары вакыйганың ни белән бетәсен күзәтергә тотынганнар. Зур гаскәрнең кала диварларын сырып алуын, мәхшәр башлануын Олуг Мөхәммәдкә җиткергәннәр. Карачиләре сүзенә колак салып: — Күтәрелик. Сарай таифәсен алыйк. Шәһәрдән чыгыйк. Без аларны җиңә алмабыз,— дип хан әмер биргән. Аның фәрманына буйсынып, хатыннарын җыеп китергәннәр. Атларын иярләгәннәр һәм әлегә дошман чолгарга өлгермәгән көнбатыш тарафыннан чыгып та качканнар. Аларга хан гаскәре, бәкләр, морзалар ияргән. Шәһәрдә сәүдәгәрләр һәм хезмәтче, гади халык кына торып калган. Ул арада Кечек Мөхәммәд гаскәре Сарайның кала диварларыннан, капкаларыннан агылып килеп кергән. Әле һаман да артлары белән чигенәләр икән. Шәһәр халкы бу хәлгә хәйран калуда аптырашып, сәбәбен һич кенә төшенмиләр ди. Шулай да: “Шайтан эше бу!”— диючеләрне хаклыга санаучылар табыла торган. Ни булса — шул, гади халыкка барыбер икән. Олы Мөхәммәд тәхеттә утырса ни дә, Кечек Мөхәммәд рәхәт чиксә ни, берсеннән дә шәрәф-шәфкать һәм мәгънә юк! Кечек Мөхәммәднең шәһәрне бу рәвешле арт белән алулары хәтта галим-голамәне дә хәйранга калдырган. Соңыннан алар вакыйганың асылын белеп алганнар һәм, көлешкәннәр дә кул гына селтәгәннәр, ул хәлләрне кабат исләренә дә алмый башлаганнар. Ә хикмәт шунда булган ки, Олуг Мөхәммәднең олы улы кансыз Мәхмүднең Дагстан якларына киткән булган, Сарай тәхетенә буйсынудан бер-бер артлы баш тарткан халык һәм кабиләләрне тукмап-талап, изеп-кисеп ташлаган, таулар арасында өч айлап адашып-таралып йөргәненнән соң, инде тәмам җиңелеп кайтып килеше икән. Һәм шунда Сарайны чолгарга маташкан Кечек Мөхәммәднең казаннар асып, корбаннар чалып, аш әзерләп яткан кешеләренә очраган. Ач гаскәрнең эше ни? Әйе, ризык исеннән шашынып, аны-моны абайламыйча, шул казаннарга ташланганнар. Болай буласын бөтенләй көтмәгән һәм ни икәнлеген дә уйлый алмаган Кечек Мөхәммәд гаскәре югалып калган. Җитмәсә, күк йөзендә рәшә-мигъраж барлыкка килеп, Аллаһының гаскәре дә өсләренә һөҗүм иткәндәй тоелган. Бу күренешләрдән бөтенләй дә башын югалткан Кечек Мөхәммәд тәмам куркып, Олуг Мөхәммәднең җавап хатын да исенә төшереп, Аллаһыдан тәүбә-истигъфар үтенеп, чигенергә тотынган. Гаскәриләре дә тәмам шашына калганнар. Уң-сул тарафларны бутаганнар һәм, шушы мәхшәрдә адашып, Сарайга килеп кергәннәр. Имеш, бер кашык ашка кызыккан Мәхмүд шаһзадәнең гаскәре бу рәвешле итеп Сарайны дошманнарына алып биргәннәр. Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|