СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 33 страница

Сүз­не сүз җый­ды, тау яса­ды. Но­тык­чы­лар ул “тау”­ның өс­те­нә бер-бер арт­лы ба­сып, оран са­лу­ла­рын дә­вам ит­те­ләр. Бер­сен­нән икен­че­се арт­ты­ра, өй­гән өс­те­нә өя тор­ды­лар. Ә юби­ляр­ны шул сүз та­вы ас­тын­да кал­ды­рып тон­чык­ты­ру­ла­рын уй­лап та ка­ра­ма­ды­лар. Фәй­зел­га­би­дин­нең чы­да­мы кал­ма­ды. Әм­ма өс­тәл ар­тын­нан чы­гар­га, җа­вап сү­зен әй­тер­гә дә нәү­бәт җи­теп ки­лә иде. Исәп­кә алын­ма­ган­нар­ның һәм ис­кә төш­мә­гән­нәр­нең дә кат­лы-кат­лы но­тык­ла­ры кал­ган бу­лып, алар да “йө­зәр”­не кү­тәр­гәч һәм кү­тәрт­тер­гәч, мәҗ­лес­нең ахы­ры кү­рен­мәс хәл­гә җи­теп, әле ял­гы­зак, әле кү­мәк­ләп җыр су­зып, кө­ен бе­леп тә, сүз­лә­рен тә­мам бу­тап бе­те­реп, бер­се дә фи­кер­лә­рен тә­мам­лап куя ал­ма­ды­лар. Бу хәл­дән үр­тә­леп, та­гын да әй­те­лә­се­ләр­нең яңа­сын баш­ла­ды­лар. Мәҗ­лес­не җы­яр­га ти­еш­ле бул­ган җыр ки­ре­сен­чә аны тар­ка­тып кы­на таш­ла­ды. Ба­ры­сы да бү­сел­де һәм чә­че­леп кит­те. Күп­ләр­гә утыр­ган җир­лә­рен­дә җә­е­лү үтә дә оша­ды бу­лыр­га ки­рәк. Шун­да гы­на, бу тан­та­на­лар­ны җил­кә­сен­дә ни­чә­мә сә­гать­ләр бу­е­на ял­гы­зы кү­тә­реп утыр­ган һәм шун­лык­тан тә­мам ары­ган юби­лей ия­се аяк өс­те ба­сып, кил­гән ку­нак­ла­ры­на рәх­мәт сү­зе бе­лән но­тык әй­тер­гә дип авы­зы­на сүз ал­ды.

— Ми­нем ба­ры­гыз­ны да хөр­мәт итү­ем­не бе­лә­сез!— ди­де ул һәм та­мак кыр­ды, тук­тал­ды.

Мәҗ­лес хал­кы шау­лап-гөр­ләп кул чап­ты­лар. Әм­ма Фә­зел­га­би­дин­нең но­ты­гы мо­ның бе­лән ге­нә бет­ми­чә, өс­те­нә өел­гән сүз та­вын әй­лән­де­реп таш­лый­сы ит­те:

— Мин бер­кем дә тү­гел икән­мен!.. Эш­лә­рем­не дә үзем тү­гел, сез баш­кар­ган­сыз икән. Кай­сы­гыз ку­лым­нан то­тып эш­ләт­кән? Бе­рәү­лә­ре­гез өй­рә­теп тор­ган, өчен­че­лә­ре­гез...

Шау­ла­ган мәҗ­лес әһе­ле шым бул­ды. Сүз та­вын­да но­тык чү­мә­лә­сен куй­ган һәр­кем юби­ляр­ның әйт­кән­нә­рен­нән үзен эз­лә­де. Һәр­хәл­дә Фәй­зел­га­би­дин­нең “сез” дип ата­вы алар­ның җан ты­ныч­лы­гын ал­ды. Җил­кә как­кан юби­ляр бу но­ты­гы бе­лән сүз та­вын хөр­мәт йө­зе күр­сә­теп кил­гән ку­нак­ла­ры­ның өс­те­нә ишеп тө­шер­де. Һәм­мә­се кү­ме­леп кал­ды­лар. Бо­лай ук яра­мый иде, әл­бәт­тә. Әй­те­лә­се әй­те­леп бет­кәч ке­нә шу­ны аң­лап ал­ган Фәй­зел­га­би­дин ки­нәт, ба­шы эш­ләп, сү­зен бо­рып та куй­ды:

— Сез бул­ма­са­гыз, шу­лай бул­ма­са­гыз, мак­сат­ла­ры­ма иреш­мәс тә идем...

Һәм­мә но­тык­лар­ның ка­де­ре бе­тәр­гә өл­гер­гән, бер җил­кә­дән икен­че­лә­ре­нә ыр­гы­тыл­ган сүз та­вы бу­шап кал­ган мәҗ­лес өс­тә­ле­нә кү­ңел­сез­лек ту­за­ны бу­лып чә­чел­гән, тоз бу­лып тү­гел­гән иде. Тел­гә алып сөй­ләр­лек һич­ни кал­ма­ды. Юби­ляр шун­да гы­на нәр­сә кыл­ган­лы­гы­на ачы­нып, кул­ла­ры бе­лән ба­шын тот­ты, уры­ны­на “и­ше­леп” төш­те.

Мак­тау сүз­лә­рен дә кү­тә­рә бе­лер­гә, кү­тә­рә алыр­лык бу­лыр­га ки­рәк шул! Тел­сез кал­ган мәҗ­лес әһе­ле итәк­лә­рен тө­шер­де һәм тиз­рәк та­ра­лу җа­ен ка­ра­ды.

О­зын өс­тәл­нең ба­шын­да юби­ляр бер ял­гы­зы гы­на уты­ра иде. Кар­шын­да­гы ше­шә­не ку­лы­на ал­ды һәм бо­ры­нын­нан гы­на авы­зы­на кой­ды. Аңа хә­зер чын­нан да ба­ры­бер иде. Олуг юби­лей илә сүз­ләр тез­мә­се­нең тө­се, исе һәм һич­бер тә­ме кал­ма­ды.

­ Ок­тябрь, 1998.

­ШИ­КӘ­РЕМ­ДЕР-БА­ЛЫМ­ДЫР

­ Хи­кәя

Ва­кый­га бе­раз гы­на бү­тән­чә бул­ды ди­сәм, ха­та сүз ке­бек аң­ла­шы­лыр. Әм­ма әдә­би ха­кый­кать җан­ны үзе­нә буй­сын­ды­ру кө­че­нә ия, һәм­мә нәр­сә­гә тәкъ­дир ки­та­бын­да языл­ган көч­не һәм су­рәт­не би­рә. Мин дә аңа буй­сы­ныр­га һәм те­лем­нән төш­кә­нен­чә ва­кый­га­лар­ны сөй­ләп би­рер­гә ти­еш­мен. Ши­кә­рем­дер-ба­лым­дыр...

Шә­һә­ре­без­нең Бау­ман ура­мы дип йөр­тел­гән күр­кәм үзә­ге Ка­зан ка­ла­сын ла­ек­лы кы­я­фәт­кә кер­теп җи­бәр­гән ел­ла­ры иде. Бу ка­дәр­ле хо­зур­лык­ка сок­ла­нып һәм го­рур­ла­нып, әм­ма көн­дә­лек һәм мәң­ге­лек бе­лән бәй­ле уй­ла­ры­быз­ны акыл чиш­мә­сен­нән сар­кы­тып кы­на, Аль­берт абый бе­лән сөй­лә­шеп ки­лә­без. Сен­тябрь ба­шы ал­тын ко­я­шы­ның як­ты йөз­ле тә­рә­зә­ләр­дән ча­гы­лы­шы күз­ләр­дә уй­ный. Урам­да төр­кем-төр­кем сту­дент­лар. Озын һәм озак җәй­нең узу­ын­нан соң оч­ра­шу­ла­ры, сөй­лә­шеп туй­мас чак­ла­ры.

Аль­берт абый чи­рат­та­гы дә­рес­ле­ген нәш­ри­ят­тан алып чык­кан. Ях­шы итеп, зур ти­раж бе­лән бас­тыр­ган­нар. Җәй кө­нен Шә­ле авы­лын­да уз­ды­рып, бу хак­та бел­ми дә кал­ган: ки­та­бын мәк­тәп­ләр­гә та­ра­тып бе­те­рер­гә дә өл­гер­гән­нәр икән, үзе­нә, ягъ­ни ав­то­ры­на да кал­ды­рыр­га оныт­кан­нар, ни­чек тә бер да­нә­сен та­бып бир­гән­нәр. Шун­лык­тан сө­е­нер­гә дә өл­гер­ми­чә, гамь җы­яр­га да җи­теш­кән. Җит­мә­сә, та­тар га­дә­тен­чә, элек­тән кил­гән тра­ди­ци­я­ләр­не сак­лап, “ка­дим­че­ләр” “җә­дид­че­ләр”­гә кар­шы чы­гып ма­та­ша­лар, мә­ка­лә ар­тын­нан мә­ка­лә бе­лән бер-бер­се­нә тән­кыйть яу­ды­ра­лар. Бер­се икен­че­сен аң­лар­га те­лә­ми, ка­бул ит­ми, һәр­кай­сы­ның үз тук­са­ны гы­на тук­сан, үз дө­рес­ле­ге ге­нә ха­кый­кать, ә за­ман ба­ры­шы исәп­кә дә алын­мый.

Аль­берт абый исә күп­ләр­нең күз ал­дын­да үз чо­ры­быз­ның “җә­дид­че­се” бу­лып, аның оп­по­нент­ла­ры “ка­дим­че­ләр”­нең өс­тен чы­гар­га өл­гер­гән чак­ла­ры иде. Әм­ма ике як­ның да үз өс­тен­лек­лә­ре шак­тый күп икән­ле­ге җә­мә­гать­че­лек­кә аң­ла­шы­ла баш­ла­ган ва­кыт­лар бу. Дө­рес­рә­ге, күп­че­лек­нең “ка­дим­че” бу­лып, аз­чы­лык­ның һәм, һәр­хәл­дә, яшь­ләр­нең “җә­дид­че” сый­фа­тын­да Аль­берт абый­га ия­реп бар­ган җир­дән бе­раз “а­бын­га­лау­ла­ры” соң­гы көн­нәр­дә мә­га­риф ми­нистр­лы­гын да аяк­тан ега яз­ды. Укы­ту­чы­лар­ның Ав­густ ки­ңәш­мә­лә­рен­дә хәт­та ми­нистр да үзен чип-чи “ка­дим­че” итеп күр­сәт­те. Мо­ны бе­леп тор­ган, ише­теп өй­рән­гән җә­мә­гать­че­лек өн­сез кал­ды. Баш­ла­ры­быз­да фи­кер тар­кау­лы­гы хө­кем сө­рү­гә ка­ра­мас­тан, сен­тябрь көн­нә­ре аяз һәм як­ты кал­ды­лар. Аль­берт абый­ның га­ме аң­ла­шы­ла иде.

Сүз­гә сүз ку­шы­лып, ул ми­ңа Фрид­рих Ниц­ше фәл­сә­фә­се­нең Һ.Так­таш иҗа­тын­да нин­ди мил­ли төс­мер­дә ча­гы­лыш та­бар­га мөм­кин­ле­ге чик­лә­рен аң­лат­са, мин үзе­мә якын­рак һәм үзем бел­гән­рәк те­ма­лар­га ке­реп ки­теп, Р.Фәх­рет­ди­нов­ның яшүс­мер ва­кыт­ла­рын­да ук Жан-Жак Рус­со фи­кер­лә­ре бе­лән кы­зык­сы­нып ки­теп, аны Ис­лам мә­дә­ни­я­те кы­са­ла­рын­да ни­чек бә­я­лә­вен сөй­лә­дем. Әң­гә­мә­без җан­лы һәм бер-бе­ре­без­нең сү­зен ахыр­га­ча тың­лап бе­те­рү­дән биг­рәк, төп фи­кер­не то­тып алып, бар ту­лы­лы­гы бе­лән кү­зал­лау рә­ве­шен­дә дә­вам итү бе­лән бер­гә, үз ди­гә­не­без­не өс­тәп-өс­тәп ба­ру рә­ве­шен­дә­рәк иде. Урам буй­лап ни­чек икен­че ба­шы­на ки­чеп, Ту­кай мәй­да­ны­на ки­леп җит­кә­не­без­не сиз­ми кал­дык. Аль­берт абый Пуш­кин ура­мы­на бо­ры­лыр­га, ә мин исә Та­тарс­тан буй­лап ки­тәр­гә ти­еш идем. Шун­да без­нең кар­шы­га зур, озын һәм сал­лы ка­ра “Мер­се­дес” ма­ши­на­сы ки­леп тук­та­ды. Иле­без­дә­ге хө­кү­мәт ке­ше­лә­ре ге­нә йө­ри тор­ган “Вол­га”­лар аның янын­да ке­че­рә­еп үк кал­ды­лар. Ирек­сез­дән без­нең сүз­ләр бү­лен­де­ләр, күз­ләр явын ма­ши­на­ның чи­бәр­ле­ге яу­лап ал­ды.

— Бә­хет­ле­ләр ме­нә нин­ди­дә ге­нә йө­ри­ләр!— ди­дем мин, сок­ла­ну­ым­ны яше­рә ал­мый­ча.— Ниц­ше яки Рус­со­ны ише­теп бе­лә­ләр­ме икән?

— Бу — бай­лык тү­гел!— ди­де Аль­берт абый, ми­нем көн­че­лек­не ба­сар­га те­ләп.— Ул бә­хет­ле­ләр ни­ка­дәр бә­хет­сез икән­лек­лә­рен үз­лә­ре ге­нә бе­лә­ләр­дер...

Ка­ра “Мер­се­дес”­ның ише­ге ачыл­ды. Ан­нан дөнь­я­ның бе­рен­че чи­бә­ре бу­лыр­дай ха­ным, руль ар­тын кал­ды­рып, ты­ныч һәм го­рур кы­я­фәт­тә чык­ты. Ма­ши­на­сы, үз кө­е­нә та­выш би­реп, ишек­лә­рен бик­лә­де. Кы­зыл төс­тә­ге зат­лы ха­тын-кыз­лар кос­тю­мын­нан, ку­лы­на кеч­ке­нә ре­ди­кюль тот­кан ха­ным нәкъ без­гә та­ба туп-ту­ры ки­лә баш­ла­ды. Аның чи­бәр­ле­ге һәм бай­лы­гы ал­тын­ла­на баш­ла­ган ко­яш­лы сен­тябрь­нең хо­зур­лы­гын кү­меп кит­те. Без, үз-үзе­без­не бе­леш­тер­ми, аңа юл би­рер өчен арт­ка­рак чи­ге­неп куй­дык. Ә ул ха­ным тук­та­лып кал­ды һәм, инг­лиз яки фран­цуз те­лен­дә тү­гел, ә бәл­ки чип-чи та­тар­ча исән­ләш­те. Без дә җа­вап бир­дек. “Та­ны­шы­гыз икән!”— дип, мин Аль­берт абый­га ка­рап куй­дым. Ә ха­ным ми­ңа исе­мем бе­лән эн­дәш­те, хәт­та фа­ми­ли­ям­не дә әйт­те.

— Хә­ле­гез ни­чек?— дип тә өс­тәп со­ра­гач, чай­ка­лып кит­тем, та­гын да бер адым арт­ка чи­ген­дем һәм шун­да гы­на аны та­нып ал­дым.

Ә­йе, ул үзе иде — мә­хәб­бә­тем! Исе­ме дә ма­тур...

Мин аны кай­чан­дыр, үт­кән за­ман­нар­да, егет ча­гым­да оза­та да бар­ган идем. Фи­нанс-эко­но­ми­ка инс­ти­ту­ты сту­дент­ка­сы иде шул. Әм­ма ара­быз­га элек­тән ар­тын­нан йөр­гән еге­те ке­реп, гай­рә­тем­не чи­гер­гән, өме­тем­не өз­дер­гән иде.

— Ях­шы,— ди­дем, җа­ва­бым­да. “Ә сез­не­кен со­рап тор­ма­сам да кү­ре­нә!”—­ди­мәк­че идем, әдәп хи­се итә­гем­нән тарт­ты. Шу­лай да: — Та­ны­ма­ган идем, га­фу ите­гез!— дип куй­дым.

Ха­ным кү­ңел са­ра­е­на үтеп ке­рер­гә өл­гер­гән, кө­зе­мә җи­теп сул­ган чә­чәк­лә­рем­не те­рел­тер­гә җи­теш­кән иде ин­де, алар­ны су­га­рып бер ел­май­ды һәм:

— Шик­лән­мим,— ди­де.— Исе­мем­не дә оныт­кан­сың­дыр ин­де. Ә мин ки­тап­ла­рың­ны, яз­ган­на­рың­ны укып ба­рам!

Юк-бар уй­лар бе­лән­ме шик­лә­неб­рәк ап­ты­рап тор­ган Аль­берт абый­га ка­рап куй­дым. Ул “а­шы­гам” ди­гән ке­бек ялт кы­на сә­га­те­нә ка­рап ал­ды.

— Ми­нем лек­ци­ям иде!

— Әйе!— дип баш как­тым.

— Ху­шы­гыз!— Аль­берт абый, ке­че­рә­еп, үз юлы бе­лән ки­теп бар­ды.

— Сез аны та­ный­сыз­мы?— ди­дем, ха­ны­ма ни әй­тер­гә бел­ми­чә.— Акыл ия­се. Фи­ло­соф. Га­лим. Соң­гы ва­кыт­та дә­рес­лек­ләр дә күп яз­ды. Аль­берт абый...

— Әйе, игъ­ти­бар ит­кә­нем бар. Фа­ми­ли­я­лә­ре­гез бер төр­ле бу­лу­дан. Ту­ган­нар­мы әл­лә?

— Юк!

А­ның сы­нап ка­рый тор­ган га­дә­те бар иде. Со­ра­вы бе­лән бер­гә уй­ла­рым­ны җы­яр­га мәҗ­бүр ит­кән шу­шы ка­ра­шы ми­не ак­ла­ныр­га мәҗ­бүр ит­те:

— Ан­дый ту­ган­на­рым бул­са иде әле!

Әм­ма ул: “Ниш­ләр идең?”— дип со­ра­ма­ды, ба­ры тик:

— Бо­лай да ким­се­нер­ле­гең юк!— ди­де, ни әй­тер­гә дә бел­мә­дем. Ниц­ше яки Рус­со­ның зат­лы фи­кер­лә­ре хә­тер са­ра­ем­ны таш­лап чык­кан, сүз­лә­рем йө­гә­не үз акы­лым­ның ку­лы­на тап­шы­рыл­ган иде. Әм­ма хис­лә­рем өл­гер­рәк бу­лып чык­ты­лар:

— Ә сез һа­ман да чи­бәр икән­сез!

Ха­ным бе­раз гы­на бит оч­ла­рын ал­су­лан­дыр­ды. Шу­лай да:

— Сез?— дип үр­тә­леп куй­ды. Мин аны үзе­мә бе­рәр со­рау бе­лән мө­рә­җә­гать итә ди­сәм, ул, ки­ре­сен­чә, үп­кә­ләп:

— Син ди­яр­ле­гем юк­мы­ни?— ди­де. Та­вы­шын­да үп­кә­ләү темб­ры бар иде.

— Ни­чек­тер кы­ен­рак,— ди­дем, ни әй­тер­гә дә бел­ми­чә,— га­фу ите­гез ин­де!.. Әй, га­фу... Га­фу ит ин­де!

— Ме­нә шу­лай дө­рес­рәк бу­лыр.

— Сез... ни... си­нең ян­да мин... ни­чек­тер, “син” дип әй­тә ал­мыйм, мәр­тә­бә­гез... мәр­тә­бәң ко­ма­чау­лый­мы?— Мин ак­ла­ну җа­ен эз­лә­дем.

Ха­ным кө­леп ке­нә куй­ды.

— Нин­ди мәр­тә­бә ин­де бу?

— Ма­ши­наң­ны әй­тә­сең­ме?

— Аны кем дә ала!

— Бел­мим, шу­лай ми­кән?

— Ар­мый-тал­мый эш­лә­гән­дә!

— Бел­мим!

Я­шер­мим, ачу­ым кил­де. “Ә мин тик уты­рам­мы? Кө­не-тө­не эш­лим, язам, тик бә­я­сен ге­нә бир­гән­нә­ре юк. Ки­тап язу­дан да ка­дер­сез­рәк эш бар­мы икән!”— ди­мәк­че идем, тук­та­лып кал­дым. Дөнь­я­да кыйм­мәт­ләр һәм үз­кыйм­мәт­ләр бу­тал­ган за­ман­да чын­лап та дө­рес бә­я­лә­нү һәм бай­лык­ны бә­я­ли алу мөм­кин тү­гел шул.

— Ире­гез­нең... Әйе, га­фу... Ирең­нең ма­ши­на­сы мон­дый гы­на тү­гел­дер?

Дө­рес­рә­ге, мин ан­нан ул ту­ры­да тү­гел, кия­ү­дә­ме икән­ле­ген со­ра­мак­чы идем.

— Аны­кы олы­рак һәм зат­лы­рак,— ди­де ха­ным, яшер­ми­чә,— без­нең ил­дә шу­лай ка­бул ител­гән: ма­ши­наң ни­ка­дәр зур­рак һәм кыйм­мәт­ле­рәк бул­са, үзең бе­лән дә аңа ка­рап олы­лап һәм зур­лап сөй­лә­шә­ләр. “Жи­гу­ли” бе­лән ге­нә йө­реп эш хәл ител­ми. Хәт­та “Ау­ди”­нең дә мәр­тә­бә­се юк!

Дөнь­я­ның мин бел­мә­гән поч­ма­гы үзен­чә кай­ный, үзен­чә үз­кыйм­мәт­ләр ту­ды­рыр­га өл­гер­гән­ле­ген шун­да гы­на аң­лап ал­дым. Асыл­да бү­ген, шу­шы сен­тябрь кө­нен­дә, Ка­зан шә­һә­ре­нең таш тү­шәл­гән зат­лы Бау­ман ура­мын­да кыйб­ла­ла­ры һәм үз­кыйм­мәт­лә­ре ике төр­ле бул­ган ике за­ман оч­раш­кан иде­ләр. Аның бер­се — ми­нем йөз­дә — яшә­еш­не мәң­ге­лек дип бел­гә­не, икен­че­се — ха­ным йө­зен­дә — бай­лык­ның бер көн­лек ке­нә бул­ган­лы­гын аң­ла­га­ны. Әгәр дә мин аңа кы­зык­сам, ул да шул­ка­дәр үк үзе­мә кы­зык­кан иде. Без­не кай­чан­дыр бул­ган, сү­нәр­гә дә өл­гер­ми­чә кү­ңел тү­ре­нә яше­рел­гән мә­хәб­бә­те­без­нең ге­нә тү­гел, бәл­ки ме­нә шу­шы сер­ле той­гы­ла­ры­быз миз­гел эчен­дә үза­ра якы­най­тып, бер-бе­ре­без­гә ка­ра­та ту­ган хөр­мәт­лә­ре­без­не ны­гыт­ты, бер-бе­ре­без­не күз­лә­ре­без­гә та­гын да күр­кәм­рәк итеп күр­сәт­те.

Ха­ным ни­чек кө­тел­мә­гән­дә ки­леп тук­та­са, шу­лай ук ки­теп тә бар­ды. Ка­зан ка­дәр Ка­зан­ны ке­че­рәй­теп, аның ала­га­ем “Мер­се­дес­”ы ты­ныч кы­на куз­га­лып юк бул­ды. Мин үзем­не чүп төр­гә­ге хә­лен­дә юл чи­тен­дә кал­га­ным­дай той­дым. Ме­нә урам җы­еш­ты­ру­чы бе­рәр­се сос­кы то­тып ки­леп җи­тәр, чи­лә­ге­нә чүп­не се­бе­реп са­лыр һәм шә­һәр чи­те­нә чы­га­рып таш­ла­тыр өчен әр­җә­се­нә ил­теп бу­ша­тыр. Дөнья йө­ре­ше мәгъ­рур хә­рә­кә­тен үз тәр­ти­бен­дә дә­вам итәр...

Мин дә үз юлы­ма юнәл­дем. Авы­зым ерыл­ган: “Ме­нә кем­нәр ми­не та­ный!”— ди­гән ах­мак уй акы­лым­ны ай­кап таш­ла­ган, Ниц­ше, Рус­со, Фәх­рет­дин, Так­таш­лар да ах­мак­ка кал­ган иде­ләр...

Ок­тябрь ае җит­те. Иң бе­рен­че бәй­рә­ме — укы­ту­чы­лар кө­не. Ир­тән­нән эш ыгы-зы­гы­сы ми­не Ка­зан­ның бер ба­шын­нан икен­че­се­нә йө­герт­те. Төш­тән соң гы­на үз бүл­мә­мә-ка­би­не­ты­ма кай­тып кер­дем. Ә ан­да — чә­чәк­ләр. Кып-кы­зыл­лар. Бер кәр­зин.

— Бу ни?

— Бик чи­бәр бер ха­ным кил­гән иде. Кө­теп то­рыр­га ва­кы­ты бул­ма­ды. Бәй­рәм бү­лә­ге бу­ла­рак сез­гә кал­ды­рып кит­те,— ди­де­ләр.

Кем­нән икән­ле­ген шун­да ук аң­ла­дым. Бу чә­чәк­ләр аның үзен бик тә хә­тер­лә­тә иде­ләр.

Ү­зем трам­вай­дан-трам­вай­га гы­на уты­рып йөр­гән­гә, аның “Мер­се­дес­”ын бү­тән оч­рат­ма­дым. Хә­ер, ан­дый ма­ши­на­лар хә­зер Ка­зан ту­лы икән. Алар — бул­дык­лы­лар, шул зат­лы ма­ши­на­ла­рын­да ки­лә­чәк­кә та­ба юл ал­ды­лар, ә ми­нем ке­бек­ләр — ха­лык мән­фә­га­те өчен җан ата­быз дип йө­рү­че­ләр, буш хы­ял­ла­рын һәм өмет­лә­рен ко­чак­лап, үз бә­хет­лә­ре­нә сө­е­неп, ашык­мый­ча гы­на, тә­пи­ләп ка­я­дыр ат­лый би­рә­ләр. Төп ба­шын­да уты­рып ка­лу­чы­ла­ры да бар...

Ә ул чә­чәк­ләр­не мин, исе­мә шул чи­бәр­кәй­не тө­ше­реп то­рыр­лар дип, өй­гә алып кай­тып кит­тем. Аңын­чы дус­лар бе­лән мәҗ­лес ко­рып, бәй­рәм та­бы­ны ар­тын­да Мар­кес һәм Гый­лә­җев иҗат­ла­ры­на бә­я­лә­ре­без­не би­реп, фи­кер­ләр бәй­ге­сен­дә кә­еф тап­тык. Ан­нан соң трам­вай ми­не һәм ми­нем ке­бек йө­зәр­не-ме­ңәр­не ва­гон­на­рын­да йол­кый-бол­гый, Ка­зан урам­на­рын­да­гы һәр тук­та­лыш һәм юл поч­ма­гын са­ный-са­ный, ашык­мый­ча гы­на төи-төи кайт­ты да кайт­ты. Ке­ше өс­те­нә ке­ше мен­де, ке­ше­не ур­та­лай ерып ке­ше чык­ты. И­сән-имин кай­тып җит­кә­не­мә сө­е­неп, йол­кын­ган-та­лан­ган ки­ем-са­лы­мым­ны җы­еп, мин дә тө­шеп кал­дым. Чә­чәк кәр­зи­нен­нән ку­лым­да тот­ка­сы гы­на кал­ган иде. Чуп са­вы­ты­на таш­ла­дым. Кул­ла­рым­ны ке­сә­мә тык­тым, яңа гы­на ява баш­ла­ган бе­рен­че кар өс­тен­нән ат­лап, кеч­ке­нә фа­ти­рым көт­кән зур йорт­ка та­ба юнәл­дем. Исе­мем бе­лән эн­дәш­те­ләр. Бо­ры­лып ка­ра­дым. Ә, юк икән. Ми­не тү­гел. Бер-бер ада­шым­ны...

Ә­нә ко­чак­лаш­ты­лар, кул­га-кул то­ты­ныш­ты­лар, ашы­гып ки­теп бар­ды­лар. Яшь­ләр­не­ке — яшь­ләр­чә. Ши­кә­рем­дер-ба­лым­дыр!

­ Но­ябрь, 1998.

­КО­ЕЛ­ГАН МӘ­ХӘБ­БӘТ ТА­ҖЫ

­ Хи­кәя

Ва­кый­га 1979 нчы ел­ның 31 нче де­каб­рен­дә — Яңа ел ки­чә­сен­дә чи­ше­леш тап­ты. Әм­ма аңын­чы ул ми­не туй­ган­чы из­де, елат­ты, тү­бән­сет­те. “Күр­гә­нем­не бү­тән һич­кем күр­мә­сен!”— ди­сәм, бе­рен­че мә­хәб­бәт хис­лә­рен­нән бү­тән­нәр­не мәх­рүм кал­ды­рыр­га те­лә­гә­нем ке­бек аң­ла­шы­лыр йә? Шу­ңа кү­рә дә: “Сез дә ише­те­гез, сез дә бе­ле­гез!”— дим, бәл­ки ха­та­дан ха­ли бу­лыр­сыз?

Ва­кый­га­ның чи­ше­леш та­бу да­та­сын тө­гәл ата­дым ин­де, сә­га­тен дә, әгәр ки­рәк ди­сә­гез, әй­тә алам. Әйе, тө­гәл ун­бер сә­гать тә кы­рык биш ми­нут­та иде. Яңа ел­ны кар­шы­лар ал­дын­нан гы­на. Ә аңын­чы... Ә аңа ка­дәр мин са­ми­ми һәм бер­кат­лы авыл ма­лай­ла­ры­ның бер­се идем.

Ә­ле­ге­дәй хә­те­рем­дә, ияр­ле ат­ны уй­на­тып ча­бып бар­ган җи­рем­дә ми­ңа ул эн­дәш­те. Мо­ңа ка­дәр аны ба­ры тик бар һәм һич­кем тү­гел дип ке­нә йө­ри идем. Ша­яр­тып кы­на әйт­кән сү­зе йө­рә­гем чак­ма­сы­на бә­ре­леп кит­те дә дөрт­лә­гән ял­кын эчем­не-ты­шым­ны би­лә­де. Хәт­та га­рә­би ел­гыр атым да аяк­ла­рын са­таш­тыр­ды, абы­нып кит­те, кеш­нәп куй­ды.

— Ми­не дә утырт әле!

А­ның бу сүз­лә­ре әмер дә, үте­неч тә, ерак­ка-би­ек­кә аш­кын­ган хис­лә­ре­нең ка­нат­ла­ныр­га те­ләү бил­ге­се дә иде...

Юк, исе­мен дә яше­реп тор­мыйм. Ул сер тү­гел. Бө­тен авыл бел­гән­не яше­реп то­ру­да ни мәгъ­нә?

Гө­лия?.. Әйе, үзе!..

Ул та­ган­да аты­на, очып-очып ки­тә, ка­ра күз­лә­рен­дә Ахи­рәт көн сих­ри­ле­ге бал­кый. Сап-са­ры чәч­лә­рен­дә җәй­нең йом­шак җи­ле уй­ный.

— Гө­лия?.. Сә­лам!.. Ниш­ли­сең?..

— Күр­ми­сең­ме­ни, аты­нам... Си­ңа рә­хәт, ат өс­тен­дә оча­сың гы­на... Ми­не дә утырт ин­де?

А­ның үп­кә­лә­гән кы­я­фәт чы­га­ру­ы­на исем дә кит­мә­де. Ул әле­гә ми­нем өчен чын­нан да бер­кем дә тү­гел иде. Бар­мы — бар, бет­те-кит­те вәс­сә­лам...

— Утырт ин­де?

— Ярар, бү­тән юлы һич­шик­сез!

Бу җа­ва­бы­ма Гө­лия кө­леп җи­бәр­де. Ша­ярт­кан гы­на икән шул. Та­га­ны аны күк­ләр­гә чөй­де. Чак­ма ча­гыл­ды, ут ка­бын­ды, йө­рәк ял­кын­га кү­мел­де. Гө­лия! Ул ин­де бар­мы — бар гы­на тү­гел, ул ин­де һич­шик­сез бу­лыр­га ти­еш, ан­нан баш­ка дөнь­я­лык та бу­ла ал­мый, яшәү­нең дә мәгъ­нә­се юк! Гө­лия!..

Мин шу­лай го­ме­рем­дә бе­рен­че тап­кыр мә­хәб­бәт си­хе­ре­нә би­рел­дем. Мо­ңа ка­дәр бө­тен­ләй юк ке­бек бул­ган­мын икән шул. Бу хис­ләр үз бар­лы­гым­ны та­ныр­га мәҗ­бүр итә баш­ла­ды­лар. Яшәү яме тә­не­мә дә, җа­ны­ма да ур­гы­лып-ур­гы­лып тул­ды да тул­ды.

Ул ва­кыт­лар­да без­нең авыл­ның нәкъ ур­та­сын­да олы, озын, зур агач мәк­тәп бар иде. Аның ишек ал­ды яшел хәт­фә үлән бе­лән кү­мел­гән. Ан­да физ­куль­ту­ра дә­рес­лә­ре өчен дип мах­сус эш­лә­нел­гән тур­ник, боҗ­ра һәм баш­ка җай­лан­ма­лар ко­рыл­ган. Би­ек ара­ла­га озын кол­га­лар элен­гән. Шу­лар­ның бер­се таш­баш ма­лай­лар та­ра­фын­нан күк­кә чө­е­лү­че та­ган­га әве­рел­де­рел­гән. Гө­лия оча-оча шун­да аты­на иде.

Ат­ның тез­ге­нен җи­бәр­дем. Та­гын уй­нак­лап һәм яр­сып ча­ба баш­ла­ды. Ә мин исә Гө­ли­я­не гү­я­ки әл­лә кай­чан­нан бир­ле үлеп-үлеп ярат­кан бу­лу­ым ха­кын­да уй­ла­дым. Бу ми­нем бе­рен­че сих­ри һәм наз­лы әки­я­тем иде. Дөнь­ям һәм эш­лә­рем оны­тыл­ды. Кү­ңе­лем­дә әл­лә кай­чан­нан чә­че­леп ят­кан ши­гырь ор­лык­ла­ры шы­тып чык­ты­лар. Элек­ке­ге авыл ма­лае ин­де юк иде. Әм­ма бер­ни­чә көн­нән ак ка­ен­нар­ны ко­чып, әки­я­тем­нең дә­ва­мын­нан үк­сеп-үк­сеп ела­я­ча­гым­ны ба­шы­ма да ки­те­рә ал­ма­ган­мын. Га­шыйк бул­дым.

Бу мә­хәб­бәт ила­һи иде. Гө­лия бул­ма­са, аны сай­лап, ме­нә ба­ры тик ул гы­на җа­ны­ма якын дип үз-үзем­не ышан­дыр­ма­сам, шу­шы Ила­һи бү­ләк­кә бәл­ки ла­ек­лы та­был­мас та идем. Ми­нем уем­ча, бу сөю җа­вап­сыз ка­лыр­га, шул хәл­гә җа­ным сык­рап елар­га, ши­гырь­ләр язар­га ти­еш­мен. Бү­тән­чә һич тә мөм­кин тү­гел. Кү­ңел кү­зе су­кы­ра­еп кал­сын, дөнь­я­ның яме үз­гәр­сен. Ми­ңа ба­ры тик шун­дый мә­хәб­бәт ке­нә ки­рәк, Ал­ла­һы­дан би­рел­гән, үзем­нең ни­ка­дәр бә­хет­сез, ямь­сез, сөй­кем­сез һәм сө­ек­сез икән­ле­гем­не аң­лар­га мәҗ­бүр итү­че мә­хәб­бәт ке­нә ки­рәк. Һәм ул үзе кил­де, үзе җа­ным­ны яу­лап ал­ды. Юк­са, әү­вә­ле үзем­нән ки­мен­дә ал­ты яшь­кә өл­кән­рәк бул­ган мө­гал­ли­мәм кү­ңел са­ра­ен­да урын алыр­га өл­гер­де, ан­нан сый­ныф­та­шым, күп ке­нә са­бак­таш­ла­рым­ның ба­шын үзе дә бел­ми әй­лән­дер­гән Нә­зи­лә­гә дә кол ка­лыр­га әзер идем. Ба­ры­сы да ял­ган, мәгъ­нә­сез бер кы­зы­гу, җан­ның Ила­һи хис та­ләп итү­ен­нән ге­нә бул­ган икән. Мо­ның өчен мө­гал­ли­мәм бер дә ку­лай тү­гел, чөн­ки ул һәр­көн ди­яр­лек үз пред­ме­тын­нан дә­рес уз­ды­ра, сөй­ли һәм, иң кү­ңел­се­зе, өй эш­лә­рен со­рый. Җа­вап то­тар­га һәр­ва­кыт әзер бул­сам да, чит тел — кү­ңел­сез фән.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: