СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 28 страница

Кыр эш­лә­ре бет­кәч ке­нә егет клуб­ка чы­га ал­ды. Ин­де кар яу­ган, каз өмә­лә­ре­нең иң кыз­ган, авыл­ның май­лы тә­бик­мәк һа­ва­сын су­ла­ган ва­кыт­ла­ры иде. Хә­ли­мә­се дә кү­рен­де. Әм­ма егет, ят­сы­нып исән­ләш­кән­дәй, аңа баш кы­на как­ты. Яны­на ба­ра­сы ит­мә­де. Ип­тәш егет­лә­ре та­гын ар­тын­нан этеп-ку­а­лап кал­ды­лар, Хә­ли­мә­не оза­тыр­га өе­реп җи­бәр­де­ләр:

— Бар, йөр­мә мон­да! Әнә, кы­зың кай­тып кит­те!

Ма­рат­ка бү­тән юл кал­ма­ды. Хә­ли­мә­се ар­тын­нан кит­те. Үп­кә­лә­гән дә икән шул, ка­ра ин­де!

А­ны юа­та-юа­та, Ма­рат үзе дә чи­лә­ге­нә кү­рә кап­ка­чы­на әве­рел­де. Ки­сел­де дип уй­ла­ган ки­сәк ял­ган­ды.

Кыш­кы сал­кын­нар баш­лан­ган­лык­тан, кап­ка тө­бен­дә озак­лап ка­лу мөм­кин тү­гел иде. Ышык җир эз­лә­де­ләр. Ко­чак­ла­ры­ның җы­лы­сы­на ирен на­зы ку­шыл­ды. Егет тә­мам оны­тыл­ды. Гү­я­ки диң­гез тө­бе­нә чум­ды­мы, са­та­шу­ын си­зен­ми дә кал­ды. Мо­ны җа­ны те­ли иде, акыл күз­лә­рен йом­дыр­ган төн тан­та­на ит­те.

Бу та­бы­шу­ла­рын­нан соң ашы­гыч­лык бе­лән туй­га әзер­лә­нә баш­ла­ды­лар. Бе­рәр әби­дә бул­са да фа­тир­га ке­рер­ләр әле.

­ И­юнь, 1998.

“­ТА­ТАР”

Хи­кәя

Яз­гы­лык­та-көз­лек­тә дөнья саз­га ба­та тор­ган иде. Шун­лык­тан җәй­нең-кыш­ның тиз­рәк ки­лү­ен өмет итә­сең.

Дөнь­я­ны, үзе­гез бе­лә­сез, энә­сен­нән җе­бе­нә ка­дәр тә­мам җит­ке­реп бе­те­реп бул­мый ин­де аны.

Ул ел­ны җәй­ге­лек­тә без, тө­зү­че­ләр бри­га­да­сы, зур гы­на эш­кә алы­нып, йорт­лар кү­че­рү, яңа­ла­рын са­лып би­рү бе­лән мәш­гуль идек. Ке­ре­ме дә ярый­сы гы­на, ан­да-мон­да җи­теп ба­ра төс­ле. Һәр­хәл­дә ер­тык­ны ямар­га, юк­ны бар кы­лыр­га яра­ды та­гын. Ил бе­лән ку­бып, шау­ла­шып Куй­бы­шев ГЭ­Сын тө­зи­ләр. Аның кү­тә­рел­гән суы авыл­лар­ны ба­сар­га ти­еш. Ашык-по­шык урын кү­че­нә­ләр. Бө­ек бә­ла бу­лып ха­лык­ның ка­нын сык­кан су­гыш­ның яра­ла­ры тө­зә­леп тә җит­мә­гән, ал­га та­ба яши­се, чик­сез бә­хет­кә ил­тү­че со­ци­а­лизм юлын­нан ком­му­низм­га ба­рып җи­тә­се бар. Соң­га ка­лыр­га яра­мый. Ан­да — че­реп бет­кән ка­пи­та­лизм ко­е­рык­ка ба­сып ки­лә. Ә мон­да Рә­сәй хал­кы һа­ман да чы­ра ян­ды­рып яши. Алай яра­мый, кем­нең кем икән­ле­ге, тел те­гер­мә­не ак он уры­ны­на ала­бу­та тарт­ка­ны бе­ле­нүе мөм­кин.

Һәр­кем­нең дә кө­не көн­гә ге­нә ял­га­нып ба­рыр­лык хәл­дә. Без­нең дә ар­тык җир юк, ким­лек­не әй­тер­лек тү­гел. Әм­ма зар­ла­нып ма­та­ша­сы­мы соң? Җан­ки­сәк­кә­ем­не са­гын­дым әле. Уй­ла­нып-уй­ла­нып ап­ты­ра­дым да, өй­лә­неп тә ха­тын­ны җы­лы ко­ча­гым­нан мәх­рүм итү­ем­не тө­ше­неп, Ка­зан­га кай­тып кит­тем. Бер ат­на­дан әй­лә­неп ки­лер­гә ти­еш идем. Без­нең мон­да эш­лә­ре­без гөр­ли. Бри­га­дам­ны ял­лар­га ха­лык чи­рат то­ра. Бер йорт­ны кү­че­реп са­лу­ы­быз­га, икен­че­лә­ре йө­ге­реп ки­леп җи­тә.

Хә­ер, кул­лар сук­ты­рыл­ган, эш­ләр ки­ле­шен­гән. Ка­ра урыс­лар­ның оя­сы са­нал­ган, җәй буе ти­рем тү­гел­гән Ни­ко­лов­ка авы­лы­на гы­на тү­гел, күр­ше-ти­рә ра­йон үзәк­лә­рен­дә дә үзем­не та­ный баш­ла­ган, әм­ма исем бе­лән әй­тә­се урын­га, ку­ша­мат та­гы­лып, “Та­та­рин” атал­ган чак­ла­рым. Бе­ләк­тә — гай­рәт, йө­рәк­тә — ут ди­гән­дәй, күз­гә төр­тел­гән­не чит­тә кал­ды­ру юк иде, аны­сы.

Көз­лек­не ха­тын урыс авы­лын­да уз­ды­рыр­га те­лә­мә­сә дә, җы­лы ко­ча­гым­да җа­нын эре­теп ал­гач, зат­лы Ка­зан­ны, бу юлы гы­на, бе­раз­га гы­на дип, кал­ды­рыр­га ри­за бул­ды. Сүз һәм җыр чы­га­рып оза­ты­шу­лар ясап ма­таш­ма­дык. Ха­ты­ным бар бул­ган күл­мә­ген-чүп­рә­ген бер кеч­ке­нә тө­ен­чек­кә төй­нәп ку­лы­на ал­ды, мин исә ип­ләш­кән фа­нер че­мо­да­ным­ны тот­тым. Прис­тань­дә ха­лык әл­лә ни күп тү­гел иде. Без­нең ке­бек бә­хет эз­ләп ки­тү­че­ләр “Тур­ге­нев” па­ро­хо­ды­на тө­я­ле­шә баш­ла­ды. Ниж­ный­дан ук ки­лү­че урыс һәм ка­лын ми­шәр егет­лә­ре үз­лә­ре­нә җай­лы урын­нар алып бе­тер­гән­нәр, без­гә юл бу­е­на җил­дә өшеп ба­рыр­лык поч­мак­лар гы­на кал­ган иде. Шу­лай да ха­тын­ның бә­хе­те ар­ка­сын­да ми­ңа да урын та­был­ды та­гын. Соң­рак та­ны­шып бе­леш­кән ми­шәр еге­те На­сый­ри:

— Чи­бәр тү­ти­гә мы­на мын­да утыр­са да ярый,— дип әйт­мә­сен­ме.

Ха­тын оя­лып тор­са да, тиз­рәк шун­да елыш­тыр­дым. Ми­шәр еге­те, хәй­ран олы адәм, бер-бер учын­да да аны-мо­ны рә­хәт­лән­де­реп утыр­тыр­лык иде. Ми­нем дә бар­лы­гым­ны кү­реп ал­гач, гәү­дәм­нең иләм­сез­ле­ген­нән шик­лә­неп­ме, бе­раз та­гын да ип­лә­неп:

— Дә­дә­гә дә үз­рә утыр­мак урын вар,— дип, ике кап­чык йө­ген чит­кә­рәк эт­те.

Я­лын­ды­рып то­рыр­лык хәл­дә тү­гел идем. Уты­ру­ы­ма, кар­шы­да­гы ма­тур мар­җа ха­тын­на­ры, итәк­лә­рен җы­еш­ты­рып, бот ял­ты­рат­ка­лап ал­ды­лар. Тәү­фыйк­лы­лар да ин­де үз­лә­ре. Ха­тын, алар өчен оя­лып, йө­зен яшер­гән­дәй чит­кә­рәк бор­ды. Ә ми­нем күз оч­кы­ны те­ге­ләр­нең тү­гә­рәк тез баш­ла­рын җы­лы­тып уз­ды. Мо­ңа ка­дәр те­лә­сә ни сөй­ләп кил­гән бу­лыр­га ки­рәк, ми­шә­ре­без яр­ты җир­дә кал­ган сү­зен дә­вам итеп­тер, көл­ке­ле ва­кый­га­сы­ның мин ишет­кән ике сү­зен­нән үк мар­җа­лар­ны ка­бат рә­хәт­лән­де­реп кет­кел­дә­тә баш­ла­ды. Без ге­нә ха­тын бе­лән һич­ни аң­ла­мый кал­дык. Хә­ер, бе­раз­дан алар­ның кө­ле­шү­е­нә ко­лак са­лып, ми­нем җан­ки­сәк­кә­ем дә ел­май­га­лый баш­ла­ды. Мо­ңа ка­дәр:

— Ул күз күр­мә­гән, ко­лак ишет­мә­гән җир­дә ту­ган­нар­сыз кү­ңел­сез бу­лыр ин­де!— дип баш ка­ты­рып бе­те­рү­лә­рен­нән соң бу рә­веш­ле ге­нә ярый­сы ук як­ты­рып кит­кән йө­зен кү­рү ми­нем өчен ку­а­ныч иде. Шу­шы хәл­дән сө­е­неп, мин дә ми­шәр­нең эре сүз бор­ча­гын чүп­ләр­гә ге­нә уй­ла­ган идем, кай­бе­рәү­ләр ин­де куз­га­лы­ша баш­лап, тө­шәр­гә әй­бер­лә­рен бар­лар­га то­тын­гач, урын­нар­ны алыш­ты­рыр­га ту­ры кил­де. Бу юлы ир­кен­рәк мәй­дан­ны яу­лап өл­гер­дек. Шул ара­да юга­лып тор­ган ми­шә­ре­без үз би­лә­мә­се­нә әй­лә­неп кайт­ты. Ул да тү­гел, юл­ны дә­вам ит­кән­дә теп­ло­ход эче ка­бат ха­лык кү­че бе­лән шыг­рым ту­лыр­га өл­гер­гән иде.

Кич­кә ге­нә Сән­ги­ләй­гә ки­леп җит­тек. Тө­шеп кал­гач, ко­лак­лар ты­ныч­ла­нып, һа­ва­лар ир­ке­нә­еп кит­те. Шак­тый озак ки­лү­е­без сә­бәп­ле ачы­гыл­ган икән. Мон­да­гы аш­ха­нә­не яра­тып кал­ган идем. Ха­тын­ны шун­да дәш­тем. Аны-мо­ны әйт­мә­де, ар­тым­нан ияр­де. Әм­ма урам­да йө­ге­реп йөр­гән дуң­гыз һәм чуч­ка ба­ла­ла­ры, шә­һәр­дән соң күз­гә тиз ча­лы­ну­чан тә­бә­нәк һәм хал­кы ке­бек үк төс­сез йорт­ла­ры аны ми­ңа елы­шыр­га мәҗ­бүр ит­те. Җит­мә­сә, аш­ха­нә тө­бен­дә тә­мә­ке көй­рә­теп утыр­ган эш­сез һәм кы­я­фәт­сез му­жик­лар алар­ган күз­лә­ре бе­лән аңа ашар­дай итеп ка­ра­ды­лар. Бу җир­ләр ми­нем Ка­зан кү­гәр­че­нем өчен чит һәм ят, рух­сыз ке­бек то­ел­га­нын үзем­нең дә элег­рәк кү­ңе­лем­не ук­шыт­кан, ин­де оны­ты­ла бар­ган ки­че­реш­лә­рем­не исе­мә тө­ше­рү­е­мә үк аң­лап ал­дым. Ин­де ге­нә кү­ңе­лен кү­тә­рим дип наз­лы сүз кат­мак­чы идем, ян­нан бе­рәү, узып ба­рыш­лый:

— Хо, Та­та­рин!— ди­де.

Мит­ро­фан икән. Са­кал-мы­е­гын чис­та итеп кыр­ды­рып ал­ган, өс­те­нә кос­тюм, ая­гы­на күн итек­ләр ки­гән.

— Кияү еге­те бул­ган­сың!— дип ша­яр­тыр­га өл­гер­дем. Ул да ка­лын ирен­ле, зур теш­ле авы­зын киң ачып ыр­жай­ган­дай ел­май­ды да сүз­лә­рем­не ку­әт­ләп куй­ды:

— Бул­мый бо­лай, ял­гы­зы­ма озак каң­гы­рыр­га ту­ры кил­де. Тә­вәк­кәл­ләр­гә бул­дым!..

Мин аның җил­кә­се­нә су­гып, бә­хет­ләр те­лә­дем дә, ан­нан соң аш­ха­нә­гә ки­леп җи­теп, бе­лү­ем­чә уни­ке­дән дә ким бул­ма­ган бас­ма­лы бас­кыч­тан зал­га та­ба ха­ты­ным бе­лән кү­тә­рел­дем.

— Ул нин­ди кы­я­фәт­сез урыс иде?

— Ә, җә­ен алар­ның авы­лын кү­че­реш­тек. Бер дә ай­нык ча­гын күр­гә­нем бул­ма­ды. Ә бү­ген яса­нып ал­ган. Үз­гә­рә ха­лык, үз­гә­рә,— дип, бор­чу­лы йөз­ле ха­ты­ны­ма җа­вап бир­дем,— исең кит­мә­сен. Алар ба­ры­сы да шу­шын­дый.

— Ми­ңа мон­да бер дә оша­мый...

Шу­лай ди­я­се­нә һич тә сә­ер­сен­ми идем. Ир­тә­ме-соң­мы бу сүз­ләр­не куз­га­та­ча­гын көт­кә­не­мә кү­рә җа­ва­бым да әзер бу­лып, шун­да ук ты­ныч­лан­ды­рыр өчен әй­теп сал­дым:

— Бе­раз са­быр итик. Эш бе­тү­гә, кай­тып ки­тәр­без. Ин­де дә те­лә­мә­сәң, бер-ике көн­нән Ка­зан­га оза­тып ку­яр­мын!

— Юк ин­де,— ди­де ул, бө­тен­ләй көт­мә­гә­нем­чә,— кия­ү­гә чы­гып та, бер ге­нә рә­хә­тең­не күр­гә­нем юк!

Мин аш­ха­нә за­лы­ның ише­ген ачар­га өл­гер­гән идем. Аны ал­га уз­ды­рып, сүз­лә­ре­нә ки­рә­ген­чә җа­вап би­рә ал­ма­дым. Шу­лай да ул әйт­кән­нә­рен­нән кү­ңе­ле­мә ты­ныч­лык иңеп, юк-бар уй­ла­рым­ны хә­те­рем­нән се­бе­реп түк­тем. Бо­лай бул­са, ба­ры­сы да ях­шы­га та­ба ба­ра­сы иде.

Аш­ха­нә­нең тат­лы ри­зык исе кү­ңел­ләр­не эре­теп, бо­рын­нар­ны ка­бар­тып җи­бәр­де. Мо­ңа ка­дәр ашал­ган ка­ты-ко­ты­ны май­лы кай­нар шул­па, ит­ле бә­рәң­ге, куе чәй алыш­ты­рыр­га ти­еш иде. Мин ике­без­гә дә ту­ты­рык­тан, ягъ­ни тә­рил­кә­ләр­не мөл­де­рә­мә ит­тер­теп ашын-баш­ка­сын ал­дым, өс­тәл янын­да уты­рып кал­ган ха­тын­га ки­те­рә-та­шый баш­ла­дым:

— Бор­чыл­ма, җа­ны­ем, ба­ры­сын да үзем эш­лим, кө­теп, са­быр итеп ке­нә тор!

А­ның ашы­гыр җи­ре юк иде. Ин­де мең сө­е­неч: “Өй­гә кай­та­сым ки­лә!”— дип бо­рын да тур­сайт­ма­ды. Ка­зан­ны бе­раз оны­та ба­ра бу­гай?

Эһ, мин әй­тәм, эч­тән ге­нә, дөнья күр­мә­гән шул әле. Үзе­мә кия­ү­гә чы­гуы да бе­рен­че тап­кыр ке­ше­ләр ара­сы­на ке­рүе бе­лән бер бул­ды. Кая ди ин­де ул Ка­зан­нан ки­тү, яшә­гән урам­на­рын­нан ары­рак нәр­сә­ләр ба­рын да бө­тен­ләй бел­ми. Шә­һәр кү­гәр­че­не. Үзе ир­кә, үзе пөх­тә, үзе кур­как.

— Хә­зер, җа­ны­ем, чәй­ләр­не дә ки­те­рәм дә... Си­ңа нәр­сә алыр­га, бөк­кән­нең бә­рәң­ге­ле­сен­ме, баш­ка­ра­гын­мы?

— Тәм­ле­рә­ген!

— Бал­лы­ра­гын ин­де алай­са?

— Шу­лай ит!

— Хә­зер, җа­ны­ем!

Ке­ше­ләр­нең аз ча­гы­на ту­ры кил­дек әле дә ях­шы, юк­са чи­рат то­рып кы­на да төн­гә ка­лыр­га мөм­кин бу­лыр иде. Бе­раз­дан ке­реп ту­ла­чак­лар ин­де. Тиз­рәк ашап өл­ге­рер­гә ки­рәк.

Бөк­кән­нә­рем­не кү­тә­реп кил­гән­дә ми­нем урын­га ка­ра кос­тюм­нан та­за бер ир утыр­ган, ашым­ны рә­хәт­лә­неп чө­ме­рә иде. Кар­шын­да ха­ты­ным тел­сез кал­ган, күз­лә­ре шар бул­ган, ни әй­тер­гә бел­ми ап­ты­рап кал­ган.

— Уры­ным­ны бу­ша­ты­гыз?— дип үтен­дем.

Чә­че кыс­ка итеп ал­ды­рыл­ган ер­тык чы­рай­лы ямь­сез ир кү­тә­ре­леп ка­ра­ды да сал­лы гы­на сү­ген­де һәм ми­ңа ола­гыр­га бо­ер­ды. Икен­че тап­кыр сү­зем­не ка­бат­лап, те­лем­не әрәм итәр­гә исә­бем юк иде. Җит­мә­сә, аш­ха­нә­дә­ге һәм­мә ке­ше без­гә бо­ры­лып, ва­кый­га­ның ахы­ры ни­чек бе­тә­сен та­ма­ша итә баш­ла­ды­лар. “Та­та­рин” ди­гән атым чык­кан хәл­дә шу­шы шак­шы урыс ал­дын­да тез бу­ын­на­рым­ны кал­ты­ра­тып арт­ка чи­ге­нү­нең хә­е­ре юк иде. Ашым­ны ал­дын­нан тар­тып ал­дым да йө­зе­нә кап­ла­дым. Ни бул­га­нын ча­ма­ла­тыр­га өл­герт­кән­че кай­нар бот­ка­ны да ба­шы­на ки­дер­дем һәм мәх­лук­ны яка­лап тор­гыз­дым. Гәү­дә­гә шәп һәм ка­лын икән. Әм­ма бө­тен бар гай­рә­тем куз­гал­ган, код­рәт чак­ма­сы ча­гыл­ган. Тук­тап то­ру юк. Аның ки­зән­гән йод­ры­гы ипи шүр­ле­гем­не кү­че­рер­гә ки­леп өл­гер­мә­де, ка­е­рып ал­дым да баш­тү­бән очыр­дым. Идән­гә ки­леп тә төш­те, өс­тәл­дә­ге аш тә­лин­кә­лә­ре бе­рәр ка­рыш си­ке­ре­шеп тә куй­ды. Та­гын да бө­те­реп ал­дым да ишек­кә ки­тер­дем һәм, арт ягы­на ти­бү­ем бул­ды, бас­кыч­тан очып-очып тә­гә­рәп төш­те. Ин­де дә ба­шын кү­тә­реп, өс­те­мә таш­ла­ныр бу дип, һө­җү­мем­не дә­вам итәр өчен ар­тын­нан тө­шә баш­ла­ган идем, си­ке­реп тә тор­ды, җан фәр­ман­га урам буй­лап йө­ге­рер­гә, өр­кеп ка­чар­га то­тын­ды. Ола­гып ко­ты­лу­ны хә­ер­ле­гә са­на­вы­на мин шат идем. Кү­зем­нән югал­ган­чы аны ка­рап тор­дым да, аш­ха­нә­гә ка­бат кер­дем. Ни кү­рим, өс­тәл өс­те­нә ак ашъя­у­лык ки­те­реп яп­кан­нар, яңа аш, бот­ка куй­ган­нар. “Рә­хим ите­гез!”— дип ке­нә то­ра­лар...

Б­ри­га­да­быз тук­тал­ган авыл­га ки­леп җит­кән­дә ге­нә ха­ты­ным ты­ныч­ла­нып, те­ле­нә кил­гән бе­рен­че сү­зен әйт­те:

— Мин си­не... Мин си­не мон­дый ук дип бел­ми идем әле...

— Нин­ди дип?

— Усал икән­сең!

— Дөнья өй­рә­тә ул!..— Бү­тән сү­зем юк иде.

Шун­нан бир­ле без урык-су­рык, бе­ре­без ан­да, икен­че­без мон­да яшә­мә­дек, һа­ман да янә­шә бул­дык. Мо­ңа ка­дәр ха­ты­ным ир­кә­лә­нү­не һәм үз сүз­лә­нү­не га­дә­те ит­кән бул­са, мон­нан соң һа­ман да “ә­йе”­гә та­я­на баш­ла­ды.

Ә те­ге оят­сыз адәм төр­мә­дән ге­нә чык­кан, бө­тен Сән­ги­ләй­не дер сел­ке­теп тот­кан таш­баш бул­ган икән. Аны тук­мап җи­бә­рү­ем­не Мит­ро­фан һәр­кем­гә сөй­ләп, ми­нем ав­то­ри­тет­ны та­гын да үс­тер­де, кая бар­сам да, шун­да ка­зан­ган “ак са­ка­лым” ал­дан йөр­де. Үзем дә ике сөй­лә­шеп тор­мый, кем­ле­гем­не бе­леп яши баш­ла­дым. Кү­рен­сәм, та­выш кү­тә­реп сүз әй­тер­гә һич­кем кый­мый иде.

Те­ге адәм дә юлы­ма ка­бат оч­ра­ма­ды, бу ти­рә­ләр­дән та­ба­нын ял­ты­рат­кан, ди­де­ләр. Тик ме­нә ак­ча һәм бай­лык кы­на ка­за­на ал­ма­дым. Эш­лә­гә­нем-тап­ка­ным ки­тә-бе­тә бар­ды. Бәл­ки бе­раз ир­кен­рәк яшәл­гән­дер, әл­лә ту­ган­нар ком­сыз­рак бул­ган­нар­мы? Ул хак­та ни­гә­дер исе­мә тө­ше­рә­сем кил­ми.

­ И­юль-ав­густ, 1998.

­БАР БЕР АВЫЛ, ЧО­КАЛ, ДИ­ЛӘР...

­ Хи­кәя

На­мус­ны мә­хәб­бәт­тән өс­тен, ди­ләр. Юк сүз! Мә­хәб­бәт на­мус­тан юга­ры бул­ма­ган ке­бек, на­мус та мә­хәб­бәт­тән өс­тен то­ра ал­мый ул! Һәр­кай­сы­ның үз уры­ны, хәт­та кү­ңел тү­рен­дә дә. Әм­ма адәм ба­ла­ла­ры үз га­мәл­лә­рен­дә яки на­мус­ка, яи­сә мә­хәб­бәт­кә та­я­ныр­га, ике­се­нең бер­сен сай­лап алып эш итәр­гә мөм­кин­нәр. Аны­сы алар­ның үз­лә­рен­нән то­ра.

Ка­зан­нан көнь­як-көн­ба­тыш та­раф­та Чүп­рә­ле дип атал­ган ми­шәр иле бар. Ка­ра туф­рак­лы уң­ды­рыш­лы җир­ләр­нең ху­җа­ла­ры бу­лып, су һәм ур­ман­лык­лар­дан мәх­рүм хәл­дә яшә­гән­нә­рен ис­кә ал­ма­ган­да, тор­мыш­ла­рын җән­нәт рә­хәт­лек­лә­ре бе­лән ча­гыш­ты­рыр­га мөм­кин­дер. Ал­ла­һы­ның хө­ке­ме­нә сө­е­неч итеп, тәкъ­дир бү­лә­ге­нә шөк­ра­на кыл­са­лар, кем әйт­меш­ли, күк­тән ман­ный бот­ка­сы яу­га­нын гы­на кө­теп ят­са­лар, ми­шәр бу­ла­мы­ни ин­де алар?

Ми­шәр ди­гән­нән дә, ми­шәр­нең цы­кыл­дап тор­ган­на­ры, Ка­зан та­тар­ла­рын, өнә­ми ге­нә, “чо­хым” дип йөр­тү­че­лә­ре. Хо­дай тә­га­лә алар­ның зур баш­ла­рын таш­тан, йод­рык­ла­рын кү­сәк­тән аз­ды­рып бар кыл­га­нын ис­тә тот­кан ка­вем­нәр элек­ләр­не, ни, ат тәр­тә­лә­рен чит­кә ка­е­рып, авыл­ла­ры­на аяк бас­мый гы­на үт­кән­нәр. Әле хә­зер дә шу­лай, ах­ры­сы.

Чүп­рә­ле­дән та­гын да ары­рак кит­сәк, Ис­ке һәм Яңа Чо­кал авыл­ла­ры бу­лып, бер­сен­дә ми­шәр­ләр­нең ас­тан кис­те­рә тор­га­ны, икен­че­сен­дә тел­гә-сүз­гә ел­гыр­ла­ры яши. Әм­ма дә җай­ла­ры кил­ми­чә һәм дус­лык­ны да өз­ми­чә го­мер ко­рып ят­са­лар да, бер-бер­се­нә кыз бир­мәү­не, бер-бер­сен­нән кияү-ко­да ки­терт­мәү­не мәс­ли­хәт кү­рә­ләр икән, имеш­тер. Хә­ер, хик­мәт ан­да­мы­ни! Чүп­рә­ле­дән ар­гы як­та ал­лы-арт­лы те­зел­гән Үби авыл­ла­ры­ның бер­сен­дә Гөл­си­нә исем­ле кыз үсеп ки­лә икән. Яңа Чо­кал­дан Ман­сур­ның гай­рәт­ле, әм­ма дә карт егет бу­лып бар­ган чак­ла­ры, имеш. Эше — руль тә­гә­рә­тү, сөт та­шу. Ир­тән­нән юл­да, ки­чен дә юл­да, ди­гән­дәй, әле бо­ры­ны егет исен си­зәр­гә әзер­лә­нә баш­ла­ган чи­бәр кыз­ны бер кү­рә бу, ике, өч... Май за­во­дын­нан ма­ши­на­да гы­на шу­лай ук бер, ике, өч оза­тып куя да, дүр­тен­че­сен­дә тә­вәк­кәл итеп, Чо­кал­га алып эл­дер­тә. Кыз­ны әни­се­нә күр­сә­тә дә:

— Баз­га ябып ку­яр­га­дыр? Ми­ңа ба­рам ди­сә, өч көн­нән чы­га­рыр­быз, ки­ре­лән­сә, та­ма­гы ач­кач, ри­за бу­лыр, бер кая да кит­мәс,— дип, ал­су йөз­ле Гөл­си­нә­не бә­рәң­ге чүп­ләр­гә тө­ше­рә. Кыз, мес­кен, бер көн елый, икен­че көн­не ты­ныч­ла­на, өчен­че көн­не ри­за­лы­гын би­рә, кая кит­сен!

Ул ва­кыт­лар­да сү­зе күп бул­ган­дыр, әм­ма хә­зер, ин­де өч ба­ла­ла­ры ту­пыл­дап үсеп кил­гән­дә, ка­ра-кар­шы зур йорт­лар сал­ды­рып, тү­шә­ме­нә кү­тә­ре­леп ка­ра­ган­да: “Һай-һай, би­ек икән, са­рай ка­дәр!”— дип уй­лап ку­я­сың да, бә­хет­лә­ре­нә көн­лә­шеп яшәү­че­ләр­нең дә хә­ле­нә ке­рә­сең икән шул.

Бай­лык җыю өчен өй­лә­нү-ни­тү та­ләп ител­ми, ты­рыш бу­лыр­га ки­рәк. Мо­ны һәм­мә­без дә бе­лә, тик кә­се­бе­нә ге­нә ке­рә ал­мый­быз.

Хә­ер­ни­са исем­ле бер кыз бер икән, буй­га-сын­га әл­лә ни гү­зәл бул­ма­ган­дыр­мы, әл­лә ир­кә ба­ла­дан ми­кән, үзе­нә егет­ләр һич тә ка­ра­ма­ган­нар. Ә күр­ше­дә ге­нә тор­мы­шын җай­ла­ган, бай­лы­гы ише­леп чы­га бар­ган, го­ме­рен сәү­дә­гә са­рыф итү­че Гый­май яши ди. Ир­тә-кич юлын ба­зар­га ту­ры­ла­ган­да, авыл­ла­ры яки йо­кы­ла­рын­нан тор­ма­ган, яи­сә ин­де тү­шәк­кә баш ку­яр­га өл­гер­гән бу­ла икән. Са­за­ган кыз Хә­ер­ни­са: “Шу­шы Гый­май­ны ирем ит­мә­сәм, хә­ер­сез ата­лыр­мын!”— дип сүз бир­гән, имеш. Ми­шәр хал­кын бе­лә­сез, әйт­кән сү­зен­дә тор­ма­са, кәк­ре ка­ен­ны ту­рай­тып, имән итеп өр­лек­кә са­ла.

Гый­май, бул­ган егет, ат йө­гер­теп ке­нә йө­ри, кү­зе­нә агы-ка­ра­сы кү­рен­ми, ак­ча­дан баш­ка­га кү­ңе­ле төш­ми. Әгәр дә учын­да­гы ал­тын­нар җа­нын җы­лы­ту­дан тук­та­са, ко­ла­гын­да чы­ңы тын­са, йо­кы­сын югал­та ди.

Эш­лә­ре “худ­лы” гы­на бар­ган чак икән, Ал­ла­һы­ның рәх­мә­те. Ке­ше­гә бә­хет ки­лә­се бул­са, тәкъ­ди­ре­нең кап­ка ач­кан ва­кы­ты да бу­ла шул ул.

— Бу күр­ше кы­зы, Хә­ер­ни­са­ны әй­тәм, ир­тән кү­рәм, тә­рә­зә ачып, авы­зын ис­нәп ка­ла. Кич кай­там, шул ук хәл. Акы­лы­на зә­гыйфь­лек кил­мә­гән­дер бит? Һа­ман да кү­ңел са­лып йө­ри идем,— ди икән көн­нәр­нең бе­рен­дә Гый­май, сер алы­шу өчен ге­нә кыз­ның ага­сы Кә­рим­гә.

Ә бу­сы ап­ты­рап кал­ма­ган. Сең­ле­се­нең ал­дан ки­сә­теп куй­га­нын, җи­лән­лек са­тин­га атап кул би­ре­шү­лә­рен исе­нә тө­шер­гән дә, шун­да ук:

— Әл­лә бел­ми идең?— дип со­ра­вы­на кар­шы со­рау таш­ла­ган.

— Ай-һай, нин­ди зәх­мәт­кә та­ры­ды икән?— ди­гән Гый­май, сүз­нең чын­нан да үзе шик­лән­гә­нен­чә ба­ру­ы­на хәй­ран итеп.

— Юк ла,— ди­гән Кә­рим,— мин уң­га кит­тем, син сул­да кал­дың.

— Ни­чек?

— Ме­нә шу­лай!— Кә­рим бот чап­кан. Ан­нан иман бар­ма­гын җил уңа­е­на ку­еп, сүз­лә­рен бе­рәм­ләп те­зә баш­ла­ган, ахыр­да:— Ул, ни, бер дә дөнья ма­лын аша­мый, Ахи­рәт ри­зы­гы бе­лән ге­нә тук­ла­нып то­ра,— ди­гән.

— Ни­чек ин­де?— Гый­май сүз­гә сү­зен ияр­тер­гә өл­гер­мә­гән, Кә­рим:

— Ме­нә шу­лай, дус­тым! Алай да бу­ла икән ул. Һа­ва бе­лән тук­ла­нып то­ра, һа­ва бе­лән. Ту­ган­нан бир­ле. Бер ка­бым да кап­ка­ны юк. Авы­зын ачып утыр­га­ны — аша­ган ва­кы­ты аның, тә­рә­зә­лә­рен ачып, һа­ва гы­на йо­та. Ир­тә­ге­се бе­лән кич­ке­се бик тә тат­лы икән, әйе!

Гый­май­ның исе-акы­лы кит­кән, аңы­на ки­лә ал­мый хәй­ран итеп йөр­гән һәм:

— Ме­нә ич­ма­сам, ях­шы­дан да ях­шы. Аша­та­сы да юк икән. Күп­ме мал-мөл­кәт ян­га ка­ла. Өй­лә­нәм. Ир­тә­гә үк яу­чы җи­бә­рәм. Хә­ер­ни­са­ны үзем­не­ке итәм. Ни­гә мо­ңын­чы бел­мә­гән­мен!– дип, ни­я­тен кү­ңе­ле­нә кирт­ләп ны­гы­тып куй­ган.

Чо­кал­ны шау­ла­тып туй ит­кән­нәр. Бу ка­дәр дә пар кил­гән яшь­ләр­не кү­реп, бө­тен авыл­ла­ры гы­на тү­гел, ти­рә-күр­ше­лә­ре дә сө­ен­гән. Ни­чек тә Гый­май­га үз кыз­ла­рын ярәш­те­рер­гә өмет­тә то­ру­чы­лар гы­на эч­лә­рен уган­нар.

Туй — ки­тү­чән, тор­мыш — ка­лу­чан ди­ләр­ме әле? Гый­май да бер ат­на ха­тын ку­е­нын­да ят­кан­нан соң, җы­лы тү­шә­ген таң бе­лән кал­ды­рып, ба­зар­га чап­тырт­кан, кич ке­нә кай­та, сәү­дә­се­нә бә­ра­бәр бай­лы­гын ка­бат ишәй­тә баш­ла­ган. Ха­тын тәр­би­я­сен­дә яшәү­нең бар рә­хә­тен һәм уңай­лык­ла­рын та­тый икән. Әм­ма көн­нәр­нең бе­рен­дә сәү­дә­се ир­тән­нән үк ар­ты­гы бе­лән ях­шы ба­рып, кич җит­кән­че өе­нә кай­тып кер­сә, сө­ек­ле­се Хә­ер­ни­са өс­тәл ар­тын­да май­дан, каз­дан, ка­зы­лык­тан һәм дә аш­тан, бә­леш­тән, пә­рә­мәч­тән наз­ла­нып кы­на тук­ла­нып уты­ра икән. Бу хәл­гә Гый­май хәй­ран кал­ган. Аты­лып бә­рел­мәк­че икән. Шу­лай да са­быр­лык җи­ле аның ачу ка­нат­ла­рын сын­дыр­ган.

— Син нәр­сә?— ди­гән.

— Ә ни бул­ган?

— Ни бул­сын... Си­не бит дөнья ма­лы бе­лән тук­лан­мый ди­гән иде­ләр.

— Шу­лай идем шул,— дип Хә­ер­ни­са әй­теп тә сал­ган,— җил кап­чы­гым­ны тиш­тең дә, хә­зер дөнья ри­зы­гын ашар­га кал­ды!

Гый­май бай аның сүз­лә­ре­нә тә­мам ышан­ган. Бер­гә йок­лап кы­на ха­рап ит­тем дип, Хә­ер­ни­са­ның ти­шел­гән кап­чы­гын го­ме­ре буе кыз­га­нып ис­кә ала тор­ган бу­лып кал­ган, имеш.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: