СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 24 страница

Зин­дан­да­гы­лар­ның кай­сы­бер­лә­рен ва­кы­ты җи­теп чы­га­ра, хө­кем­гә тар­та тор­ды­лар. Бер­се ге­нә дә ки­ре кай­та­рыл­ма­ды. Нәү­бәт Ша­һи­мәр­дан­га да бү­ген-ир­тә­гә җи­тәр­гә ти­еш иде. Әм­ма һа­ман да аны ис­кә алу­чы бул­ма­ды.

А­дәм ба­ла­сын­нан бар да йөз чө­ер­сә, бә­ла яр­дәм­гә ки­лә, әгәр дә Ал­ла­һы куш­са, ди­гән­нә­рен ишет­кә­не бар иде аның. Нәкъ шу­лай бу­лып чык­ты да.

Зин­дан эче­нә бас­кыч тө­шер­гән­нәр иде. Юга­ры­дан кем­не­дер дә­шеп кыч­кыр­ган ва­кыт­та ки­нәт җир куз­га­лып, тет­рә­неп куй­ды. Зил­зи­лә ку­бар­га ти­еш­ле­ген һәр­кем аң­лап юга­ры­га атыл­ды. Ша­һи­мәр­дан алар­дан ка­лыш­ма­ды. Бер­лә­ре тү­бән оч­ты­лар, сы­тыл­ды­лар, ха­рап бул­ды­лар. Як­ты дөнь­я­га бо­рын төр­тү­гә, Ша­һи­мәр­дан әү­вә­ле бер поч­мак­ка сең­де. Та­выш-гау­га, бу­та­лыш дә­вам ит­те. Җир та­гын бер кал­ты­ра­нып, ди­вар­лар­ны яр­ды, боз­ды. Ан­да да, мон­да да үлем иде. Ша­һи­мәр­дан ни­чек тә Бо­ха­ра­дан чы­гып, тө­рек­мән ара­сы­на, көн­ба­тыш­ка та­ба юл ал­ды. Ка­закъ да­ла­сы­на ыша­ны­чы юк иде.

Мең га­зап һәм га­дел­сез­лек­ләр аша үтеп, иле­нә кай­тып егыл­ган ир­нең ка­дер­ле бу­лыр­га ха­кы бар! Әм­ма Ша­һи­мәр­дан­ны мон­да да мыс­кыл­лау һәм тү­бән­лек­ләр кө­теп тор­ган икән. Аны һә­лак бул­ган дип бе­ле­шеп, ха­тын­на­ры җә­һәт­рәк яшь хез­мәт­че­лә­ре­нә чы­гып, баш­лы-күз­ле бу­лып бет­кән­нәр, мал­ла­рын бүл­гә­лә­шеп, йор­тын-җи­рен туз­дыр­ган­нар.

Ша­һи­мәр­дан кай­тып тө­шү­гә, яр­ты авы­лы йо­кы­сын­нан кал­ды, яр­ты авы­лы та­выш-гау­га кот­кы­сы­на би­рел­де. Хә­ләл ма­лы­на кул су­зар­га һич­кем­нең ха­кы юк иде. Кай­та­рып би­рер­гә те­ләү­че­ләр дә кү­рен­мә­де. Ша­һи­мәр­дан­ның бә­хе­те­нә, Җә­ке мул­ла­сы Га­риф­ның кы­зы Би­би­сәр­вәр­җә­ми­лә, карт ха­ты­ны, әле кия­ү­ле бу­лыр­га өл­гер­мә­гән, та­лан­ган­нан кал­ган ма­лы бе­лән сук­ра­нып яшәп ята иде. Аның аны­сы да:

— Ха­тын өс­те­нә ха­тын алып, ба­ла өс­те­нә ба­ла тап­ты­рып, әл­лә кем бул­мак­чы идең. Үзең ола­гу­га, ба­ры­сы та­ра­лып бет­те­ме?— дип, Ша­һи­мәр­дан­ны мыс­кыл­лау­дан уз­ма­ды.

Ү­леп ко­тыл­ган ке­ше ге­нә мәс­хә­рә­нең авыр­лы­гын күр­ми. Ша­һи­мәр­дан сер би­реп то­рыр­га, та­выш-гау­га куп­та­рыр­га ни­ят­лән­сә дә, ахыр­да: “Бу җә­фа­лар­дан, хәс­рәт кап­чык­ла­рын­нан ко­тыл­дым әле!”— дип, эч­тән ку­ан­ды, тыш­тан үзен ачу­лы күр­сә­теп, һич­кем бе­лән исән­ләш­мәс һәм исәп­ләш­мәс бул­ды. Яңа­дан да сәү­дә­сен яңар­тып, Ка­зан­га мал бе­лән ки­лер дә­рә­җә­гә җит­те. Тәү­ге ба­за­рын­нан соң әл-хәл ал­гач, сы­ра­ха­нә­гә аяк бас­ты. Шә­күр ка­рак бе­лән оч­ра­шуы да нәкъ шу­шы ке­рү­ен­дә бул­ды. Бу ва­кыт­та ил­дә — су­гыш, Гер­ман­ның кү­тә­рел­гән, ха­лык­ның га­җиз­лек­кә төш­кән ел­ла­ры иде...

Ша­һи­мәр­дан өс­тәл­гә җә­еп сал­ган мең сум­лык ак­ча­сы­на кыз­га­нып ка­рап ал­ды һәм:

— Шә­күр агай, ал мо­ны...— дип үтен­де.— Дөнья чи­тен­нән шу­шы би­рә­чә­гем­не тап­шы­рыр­га кайт­тым. Ала­чак тот­мый, би­рә­чәк то­та икән!.. Шу­лай да, ни­чек ур­ла­дың ул ай­гыр­ны?.. Эзең­нән ки­леп тә та­бал­ма­дым шул!..

Шә­күр ка­рак күз­лә­рен ел­ты­ра­тып ел­май­ды да:

— Бү­тән­гә бул­са, сөй­лә­мәс идем. Ярар, си­ңа әй­тим ин­де,— дип сү­зен баш­ла­ды.

— Эш бо­лай бул­ды, кем, энем хәз­рәт... Шак­тый га­зап­ла­дың син ми­не, бил­лә­һи! Ай буе ур­ман­да ят­тым. Егет­лә­рем ту­зы­на баш­ла­ды­лар. Төн­нә­рен тө­шә идем. Ә авы­лың­ны әй­лә­нә бу­ен­ча кат­лы-кат­лы ура­тып сак­лый­лар. Иха­та­ңа да ке­рер­лек тү­гел. Шу­лай да сән­де­рә­ңә ме­неп ят­тым. Кө­не буе кү­зә­теп, бе­ле­шеп, җай эз­ләп ап­ты­рап бет­тем. Ми­нем бә­хет­кә, си­нең кө­е­неч­кә, яшь ха­ты­ның бе­лән ат ка­рау­чың пе­чән­лек­тә ша­яр­га­лый­лар икән. Бер­се әй­тә: “Ки­рәк­ми, Ярул­ла, эше­без си­зел­сә, адәм ху­ры бу­лыр­быз”,— ди, икен­че­се: “Йә ин­де, Гыйз­зе­ба­ну, бер коч­кан­нан гы­на кен­дек чи­шел­ми”,— дип те­ге­не үчек­ли. Оны­ты­лып кит­те­ләр дә ач­кыч­лар­ны тө­шер­гән­нә­рен сиз­ми дә кал­ды­лар... Ише­теп бе­ләм, баш­лы-күз­ле бул­ган­нар икән!..

Ша­һи­мәр­дан­ның са­быр гы­на тың­лап уты­ру­дан гай­ре ча­ра­сы юк иде. Шә­күр ка­рак исә сү­зен дә­вам ит­те:

— Шун­нан, шул ач­кыч­лар­ны алып, үз ке­сә­мә сал­дым да, эш­нең ахы­рын уй­лап, бе­раз йо­кы­га тал­дым. Ә кыш­тыр­дый­лар, әй пе­чән­не бол­га­та­лар. Уя­нып кит­сәм, Ярул­лаң ач­кыч­ла­рын эз­ли икән...

— Мин ай­гыр­ны ур­ла­ган төн­дә ке­лә­тең бик­ле тү­гел иде. Егет­лә­рем бе­лән бер­гә, че­гән су­рә­те­нә ке­реп, күр­ше авыл­да­гы Гыйль­мет­дин­гә төш­тек. Аңа аны-мо­ны бел­дер­мә­сәк тә, ха­лык­та сүз бул­ган икән ин­де, ул да ба­ры­сын­нан да хә­бәр­дар иде...

— Ай­гыр­ны алар­га ур­лап кай­тар­дым... Ял­ган­чы йо­зак: “Ки­ле­гез, кил, мин — ачык!”— дип кө­теп то­ра иде. Ат­ны чы­гар­гач, шалт, бик­ләп куй­дым. Ач­кыч­лар­ны шун­да, ни­гез бу­е­на ыр­гыт­тым... “Бик­ле ишек­тән дә Шә­күр ка­рак ат­ны алып чы­га!”— дип сөй­ли­ләр­ме?.. Юк сүз ул! Юк сүз...

Сөй­лә­гән­нә­ре­нең шу­шы ка­дә­ре­сен­нән ва­кый­га­ның ни­чек бул­ган­лы­гы аң­ла­шы­ла иде. Ша­һи­мәр­дан­ның җөп­ле хә­бәр­не бик алай ук вак­лап тың­лый­сы кил­мә­де, әл­лә кү­ңе­ле­нә бор­чу иңеп, са­бы­рын югалт­ты­мы:

— Ар­тың­нан бас­ты­рып кил­дек, авыл­га кер­дең, чык­ма­дың? Туз­дыр­ма­ган җир кал­ма­ды, бә­рәң­ге бак­ча­ла­ры­на ка­дәр һәм­мә­сен ка­зып-бол­га­тып чы­гу­чы­лар бул­ды. Ай­гыр та­был­ма­ды. Кай­да иде?— дип, Шә­күр ка­рак­ка кү­зен дүрт итеп тө­бә­де.

— Бер дә әл­лә кай­да тү­гел иде,— ди­де аңа җа­ва­бын­да һа­ман да ты­ныч Шә­күр.— Ти­рес ас­ты­на тык­тык без аны. Ти­рес ас­ты­на!.. Чап­ты­рып кайт­кан мәл­гә ар­ба­га са­лып ки­тер­дек тә, аяк­ла­рын-ба­шын бәй­ләп күм­дек тә куй­дык. Ә ти­рес өс­те­нә ор­лык сип­тек. Тап­ты­лар ин­де ди­гән идем дә, һич­кем­нең ба­шы­на кил­мә­де. Ә та­вык­лар, шул ор­лык­лар­ны җы­еп, рә­хәт­лә­неп ти­бе­неп йөр­де­ләр. Ме­нә шу­лай бул­ды эш. Ти­рес ас­тын­да ат­ка бер­нин­ди зы­ян юк, ях­шы­рып кы­на ки­тә ул!

— Әй­тәм ул та­вык­лар рә­хәт­лә­неп ти­бе­нә­дер иде,— Ша­һи­мәр­дан үзе­нең ах­мак­лы­гы­на үзе үк хәй­ран кал­ды. Мо­ңа ка­дәр күп­ме мал кү­реп, дөнья бе­лән ша­я­рып һәм уңын-су­лын бол­га­тып яшә­гән­дә дә, бү­тән­нәр­нең ах­мак­лык­ла­рын­нан кө­леп йө­реп тә, үзе­нең шун­дый ук ах­мак­лар рә­тен­нән бул­ган­лы­гын та­нуы аңа җи­ңел тү­гел иде. Әм­ма мо­нда да ул үзен­дә көч тап­ты: — Адәм көл­ке­се!..

— Ярар, вәгъ­дә — иман! Үп­кә­ләш­тән бул­ма­сын, Ша­һи­мәр­дан, оч­ра­шыр­га яз­сын!— Шә­күр ка­рак аның өс­тәл­гә сал­ган мең сум­лык ак­ча­сын ал­ды да, ке­сә­се­нә бө­тәр­ләп ты­гып, ар­ты­на да бо­ры­лып ка­ра­мый­ча чы­гып кит­те. Аның җи­ңел һәм йом­шак адым­на­ры бу ир­нең кем­ле­ге­нә бер дә бә­ра­бәр тү­гел сы­ман иде. Ул авыр ба­сып, кук­ра­еп йө­рер­гә ти­еш­тер дә, әм­ма бе­раз бөк­рә­еп, ка­ра­нып кы­на ат­ла­вы бик зат­лы тәкъ­ва карт­лар­ны хә­тер­ләт­кән­лек­тән, һич­кем­нең игъ­ти­ба­рын җә­леп ит­мә­де.

Ша­һи­мәр­дан­ның исе­нә те­ге күп сүз­ле Мин­зә­лә бае Мө­хәм­мәт­җан кил­де. Ни­гә­дер аны кү­рер­гә уй­ла­ды.

— Мин­зә­лә­гә кәр­ван җик­те­рер­гә!..— дип үзал­ды­на әй­теп куй­ды. Бу аның үз-үзе­нә әме­ре ке­бек иде. Һәм ул шу­лай эш­ләр дә!

Ша­һи­мәр­дан­ның мон­да озак­лап, кай­бе­рәү­ләр ке­бек кал­гып уты­рыр­га исә­бен­дә юк иде. Өс­тәл­дә­ге ри­зык­лар­дан кай­сы­ла­рын юл азы­гы өчен үзе бе­лән җы­еп ал­ды да ки­теп бар­ды. Ка­зан­да эше бет­кән, гү­я­ки уңы-су­лы ти­гез­лән­гән, кү­ңел бор­чу­ла­ры сүн­гән ке­бек иде. Һич­кем­гә кү­тә­ре­леп ка­ра­мый­ча, атын җи­ңел ге­нә йө­гер­теп бар­ды. Көн­нең кич­кә авы­шуы да аны ашык­ты­рыр­га ти­еш иде. Әм­ма мо­ңа исе дә кит­мә­де. Ка­зан­ны чык­кач, кү­ңе­ле моң­ла­нып, бе­раз җыр суз­ды. Дәр­виш­ләр бис­тә­сен­нән соң, юл чат­ла­нып кит­кән урын­да кү­ңе­ле­нә кай­нар­лык иңеп, аһ ава­зын чы­гар­ды һәм, ар­ба­сын­нан тө­шеп, җир­гә ятып ела­ды да ела­ды. Бу ва­кыт­та хә­те­ре са­таш­кан иде­ме, әл­лә дөнь­я­лык аның бар­лы­гын бер мәл­гә оны­тып тор­ды­мы, һич­ни уй­ла­мас хә­лен­дә шак­тый озак ят­ты. Аны йо­кы да ал­ма­ды, кү­ңе­ле ге­нә чик­сез га­ләм­нең буш­лы­гын­да ада­шып йөр­гән ши­кел­ле һа­ман да уты­рып җит­мә­де...

Го­мер­нең узу­ла­ры бер­ни тү­гел, хә­е­ре бе­лән үт­сен! Әм­ма җан ты­ныч­лы­гын югал­ту бик хә­тәр нәр­сә икән ул. Аны эш бе­лән, мә­шә­кать тар­тып та җа­е­на ки­те­реп бул­мый.

Ша­һи­мәр­дан ба­шын кү­тә­реп ка­ра­ды. Ин­де төн уз­ган, таң ат­кан, ко­яш кү­тә­ре­леп ба­ра иде. Аты юл чи­тен­нән үлән чем­че­нә, ерак­тан кем­дер ша­шы­нып һәм аш­кы­нып чап­ты­ра, бу як­ка та­ба ду­а­мал тиз­лек­тә ки­леп ма­та­ша иде. Ни хик­мәт­ле хәл бу дип Ша­һи­мәр­дан шул та­раф­ка ка­рап тор­ды. Ки­лү­че, тиз­ле­ген арт­ты­ра тө­шеп, узып та кит­те. Аты ак кү­бек­кә бат­кан, бар­ча тә­гәр­мәч­лә­ре уң­лы-сул­лы чө­е­лә, ар­ба­да­гы адә­ме аяк үрә бас­кан ки­леш дил­бе­гә ба­шын тук­тау­сыз бол­гый иде. Бу хәл Ша­һи­мәр­дан­ны ни­гә­дер га­җәп­лән­дер­мә­де, ки­ре­сен­чә, ба­ры тик ты­ныч­лан­дыр­ды, җа­ен җа­е­на кай­тар­ды. Ул, өр­кеп чит­кә тар­тыл­ган атын юл­га чы­гар­ды да, кау­дар­лан­мый гы­на ки­теп бар­ды.

Ә­ле­гә Ша­һи­мәр­дан ки­лер көн­нә­ре ха­кын­да, бай­лы­гын­нан тә­мам ко­ры ка­лып, йор­ты-җи­ре хә­тәр ян­гын­нан ха­рап бу­ла­ча­гын, ахыр­да Ка­зан­га ки­леп ур­на­ша­ча­гын, го­ме­ре­нең соң­гы көн­нә­рен дан­лык­лы сә­гать­че сый­фа­тын­да уз­ды­ра­ча­гын бел­ми иде. Әгәр дә бел­сә, егы­ла­сы уры­ны­на бу юлы са­лам җә­еп ку­я­чак ул, бил­лә­һи!

Ин­де ге­нә тер­нәк­лә­неп кит­тем ди­гә­нен­дә Ок­тябрь ин­кый­ла­бы чы­гып, әле чех­лар­дан, әле кы­зыл­лар­дан җә­бер­ләр күр­гәч, НЭП ва­кыт­ла­ры ире­шеп, ка­бат бе­рен­че бай­лар хи­са­бы­на ке­рә­чә­ген дә күз ал­ды­на ки­те­рә ал­мый иде хә­зер­гә. Кү­рә­чә­ген ке­ше ка­ян бел­сен ди ин­де! Уз­ган­нар ха­кын­да ис­кә алуы гы­на да бик алай ук җи­ңел тү­гел, са­бак­ла­рын ис­кә­реп, ки­лә­чәк­кә өмет баг­лый­быз да — һа­ман ял­гы­ша­быз...

Ә, әйе, Ша­һи­мәр­дан­ның НЭП чо­рын­да бай­лык­ка ире­шүе, яше­реп то­ра­сы тү­гел, Шә­күр ка­рак бе­лән бәй­ле бул­ды. Әм­ма ул аны һич­кем­гә бел­дер­мә­де. Ул ва­кыт­та ха­ты­ны — туг­ры­лык­лы җан, гүр ия­се иде ин­де. Үзе­нең яшь­рәк­не ча­ма­лап йөр­гән чак­ла­ры...

Ва­кый­га­лар­ның дә­ва­мын тө­гәл­рәк итеп ми­нем дә бе­лә­сем ки­лә, тик алар­ны тәф­сил­ләп аң­ла­тыр ке­ше та­был­ма­ды. Хә­ер, бәл­ки алай әһә­ми­ят­ле дә тү­гел­ләр­дер, мө­га­ен. Дөнья һа­ман үз җае бе­лән ба­ра би­рә. Ке­ше­ләр­нең нин­ди­лә­ре ге­нә ту­мый да, эз кал­ды­рып үт­ми. Әм­ма, ел­лар уз­ган са­ен, за­ма­на­лар кү­чә, үз­гә­рә то­ра. Та­рих­та шан һәм дан бе­лән яшәп кит­кән шә­хес­ләр­нең дә хә­тер сан­дык­ла­ры­быз­да сак­лан­ган төс­лә­ре уңа, бе­тә. Шә­күр ка­рак ха­кын­да да әл­лә ни­ка­дәр ва­кый­га­лар ишет­кә­нем, хәт­та те­атр­лар­да ка­ра­га­ным, ки­тап­лар­да укы­га­ным бар... Әм­ма...

Ат ур­лау­да, ат ка­ра­гы бу­лу­да­мы­ни хик­мәт! Ат ур­лау­ның ние бар! Ә ме­нә ке­ше бу­лып ка­лу­ның сер­лә­рен язып, сөй­ләп, аң­ла­тып, тө­ше­неп һәм тө­шен­де­реп бе­те­рер­гә мөм­кин­ме?

­ Ок­тярбь, 1998 — июнь, 1999.

­ АК АЙ БУ­ЕН­ДА­ГЫ КИЧ

­ Хи­кәя

Ма­тур көн­нәр­нең бер­се иде, ял­гы­зым гы­на ба­лык­ка кит­тем. Өй­дә ха­ты­ным, ба­ла­ла­рым, һәр сү­зен­дә йом­шак­лык һәм хөр­мәт-их­ти­рам тап­ты­ра тор­ган әби кал­ды­лар. Юлым шак­тый ерак бу­лып, Ка­зан­ны таш­лап чык­кач та ике сә­гать­ләп ба­рып, әл­лә кай­чан кы­зы­гып йөр­гән Ак Ай кү­ле­нә җит­тем. Мон­да­гы ба­лык­ның аз тү­гел­ле­ге­нә има­ным ка­мил ге­нә тү­гел, ал­дан бе­ле­шеп, бер бә­рә­кәт­ле сә­фә­рем ва­кы­тын­да хәт­та төн­лә дә чы­ра ян­дыр­мый­ча кү­рә тор­ган оч­лы күз­лә­рем бе­лән ша­һит бул­ган идем. Ба­ры тик җәт­мә са­лып сөз­мә­сә­ләр ге­нә ярар иде. Ни ди­сәң дә, үз күл­лә­ре шул, “Ал­га ба­рыш” күм­ху­җы­ның шәх­си ми­ле­ге, алар­ның дәү­ләт бе­лән бү­леш­ми, аны-мо­ны бел­дер­ми ге­нә ба­еп яту чы­га­на­гы. Рә­ис­лә­ре Ху­җин За­риф Әл­мө­хет­дин улы — Олы Әвен, шу­шы күл­не көз­лек­тә һәм җәй­лек­тә сөз­де­реп, ба­лы­гын ан­да-мон­да яр­ты бә­я­се­нә ге­нә оза­тып, ак­ча­сын уч­лап ке­сә­се­нә ту­ты­ра да, Ан­та­ли­я­гә, ягъ­ни без кү­реп бел­мә­гән Төр­ки­я­гә ки­теп ба­ра. Ар­тын­нан бө­тен күм­хуҗ­ла­ры бе­лән, ел­га би­шен­че мәр­тә­бә: “Хә­ер­ле юл!”— дип кул­лар бол­гап, оза­та ка­ла­лар да, ул күз­дән юга­лу­га, рә­хәт­лә­неп бәй­рәм итәр­гә, туй­ла­шыр­га то­ты­на­лар. Һәм­мә­сен бә­хет ба­са. Дөнь­я­ла­ры тү­гә­рәк­лә­неп ки­тә. Ә Олы Әвен хик­мәт­ле Мәр­мә­рә диң­ге­зе бу­ен­да­гы, әл­лә та­гын да ары­рак җир­ләр­дә­ме та­ра­лып-бү­се­леп ят­кан­да, авыл хал­кы да ир­ке­нә­еп-ма­ту­ра­еп һәм шул ук ва­кыт­та тар­ка­лып ки­тәр­гә өл­ге­рә. Юк-юк, сез нәр­сә, Олы Әвен­нә­ре бер дә на­чар ке­ше тү­гел, тик ме­нә ике төр­ле авыр чи­ре ге­нә бар. Бер­се — күм­хуҗ­да­гы кол­ла­ры­на там­чы­ла­тып кы­на бул­са да ак­ча тү­лә­ми, хез­мәт ха­кын би­рер­гә дә җы­ен­мый, икен­че­се — ге­лән өя­нә­ге куз­га­лып то­ра, тик­то­мал­дан су­гы­ша-кый­на­ша баш­лый. Ха­ты­ны әй­тә, имеш­тер, күп эчү­ен­нән шу­лай. Ай­нык ча­гын­да бер дә алай тү­гел, ди. Шу­лай­дыр ин­де, ял­ган сөй­ләп тор­мас.

Мин бе­ләм, бу көн­нәр­не алар­ның Олы Әве­не һич­ни­чек ял­га ки­тә ал­мый, ил баш­лы­гы­быз авыл һәм ра­йон­нар буй­лап сә­я­хәт­кә чык­ка­нын бер ат­на бу­е­на ра­дио-те­ле­ви­зор­дан та­кыл­дый­лар, гә­җит­ләр олы-олы сә­хи­фә­лә­рен ал­лы-арт­лы ту­ты­рып яза­лар, мул иген кыр­ла­рын­да йө­зеп йөр­гән су­рәт­лә­рен бас­ты­ра­лар. За­риф Әл­мө­хет­ди­но­вич аның янын­да, ал­гы рәт­ләр­нең бер­сен­дә ия­реп йө­ри бу­лыр. Ди­мәк, ба­лык сө­зел­мә­гән, күл бу­ен­да һич­кем юк. Кар­ма­гың­ны сал да чүп­ләп ке­нә утыр.

Ак Ай­ның биш ягы да әрә­мә­лек, ур­ман һәм агач­лык иде. Ма­ши­нам­ны сө­зәк яр бу­е­на ук ки­те­реп тук­та­тыр­га те­лә­мә­дем. Су­ны пыч­ра­туы бар. Ки­леп җи­тү­гә, учак ягып, кар­мак­лар­ны су­га таш­ла­дым да, бе­рен­че өч ба­лык­тан шул­па пе­ше­рер­гә ни­ят­ләп, әрә­мә ышы­гын­да­гы ма­ши­на­ның ра­ди­о­сын­нан му­зы­ка җи­бәр­дем. Кон­цер­ты шәп иде.

Оҗ­мах, егет­ләр! Чын оҗ­мах. Әнә, ба­лык­ла­ры да, ми­не ге­нә көт­кән­нәр, кал­ка­выч­лар­ны йө­гер­теп тә тор­мый­лар, сел­ке­тер-сел­кет­мәс, җә­һәт ке­нә төп­кә алып ки­тә­ләр. Чи­ләк тү­гел, кап­чык бе­лән ки­лер­гә ки­рәк бул­ган.

У­чак­ка утыр­тыл­ган чи­лә­гем кай­нап чы­гу­га, тәм өчен аны-мо­ны, яф­рак һәм үлән ише бе­лән бер­гә бә­рәң­ге­не дә са­лып, әле яңа гы­на тот­кан ба­лык­лар­ның өче­сен чис­тарт­тым, алар­ны шул­па­га чум­ды­ру­ы­ма биш ми­нут та үт­мә­гән­дер, яны­ма “У­АЗ” ма­ши­на­сы ки­леп тук­та­ды. Кө­тел­мә­гән­рәк ку­нак.

Ма­ши­на­дан чык­кан ке­ше ми­ңа ях­шы та­ныш иде:

— У-у, Ха­фи­зов,— ди­де ул, исе­мем­не әй­теп тор­мас­тан исән­лә­шеп,— син дә мон­да­мы­ни?

Мин як-ягы­ма ка­ра­нып ал­дым:

— Әл­лә та­гын кем дә мон­да­мы?

— Кем?— ди­де На­сый­ри, ми­нем ке­бек үк ка­ран­га­лап.

— “Син дә мон­да­мы­ни?” ди­гә­не­гез­гә әй­тәм.

На­сый­ри җай­сыз­лан­ды, кү­гә­рен­де, өшен­де. Зур тү­рә­ләр­дән бу­лу­ын исе­мә тө­ше­рер­гә азап­ла­на иде­ме, ку­кы­ра­еп ал­ды да:

— Ми­не ке­ше­гә са­на­мый­сың ин­де, ә?— дип әй­теп куй­ды.

И­рен­сез бу­лып та ирен­нә­ре тур­сай­ган иде.

— Әле кил­де­гез ге­нә тү­гел­ме?— Мин ак­ла­ныр­га мәҗ­бүр идем.— Га­фу ите­гез ин­де, На­сый­ри әфән­де...

— Ярар, бер юл­га!— Ул хә­зер ка­нә­гать иде.

Шун­да та­гын бер ма­ши­на кү­рен­де, “Та­тар мә­зә­ге” ку­ша­ма­ты бе­лән та­ныл­ган “О­ка” ма­ши­на­сы иде бу. Эчен­нән чык­кан ке­ше­се озын то­рык­лы, ка­ра мы­ек­лы, яше­нә кү­рә ак йө­ге­рер­гә уй­лап та ка­ра­ма­ган ка­лын ка­ра чәч­ле, са­ес­кан­ны­кы­дай бо­ры­ны­на элен­гән ал­тын кы­са­лы күз­лек­тән Дә­вис әфән­де иде. Аның көн дә ир­тә­дән кич­кә ка­дәр сөй­лә­нү­че бер иҗат кол­лек­ти­вын­да зур тү­рә бу­лып эш­лә­ве, әм­ма бе­ле­ме бе­лән ул урын­га якын да ки­лер­гә ти­еш тү­гел­ле­ге һәр­кем­гә ди­яр­лек мәгъ­лүм бул­ган­лык­тан, дә­рә­җә­се дә мак­тап тел­гә алы­ныр­лык ук бул­мый­ча, күр­кәм­ле­ге бе­лән исә, Хо­дай рәх­мә­те, үзен­нән өс­тә­ге­ләр­нең ха­тын­на­ры­на бик ярый, ди­ләр.

“О­ка”­сын­нан чы­гу­ы­на, аның гәү­дә­се­нә бә­ра­бәр ма­ши­на­сы бө­тен­ләй дә ке­че­рә­еп, кы­зыл кан­да­ла ка­дәр­ле ге­нә кал­ган­лы­гын шәй­ли мөм­кин тү­гел иде. Мин кө­лем­се­рәр­гә мәҗ­бүр ин­де.

— Ба­лык то­тып бу­ла­мы?— ди­де ул, шул­па исен то­еп, бо­ры­нын җы­е­ра-җы­е­ра.

Без­нең хак­та үза­ра та­ныш­лар ди­яр­лек үк тү­гел иде. Юл­ла­ры­быз бер­гә ту­ры кил­гән­дә дә ул кул би­реп тор­мый. Күр әле аны, югый­сә исе­мем­не дә бе­лә икән, фа­ми­ли­ям­не дә.

У­чак­тан чи­ләк­не чит­кә алып:

— Сез ки­лү хөр­мә­те­нә, җә­мә­гать, шул­па әзер!— дип, алар­ны әле­гә хәс­тәр­лек ите­леп бе­те­лер­гә өл­гер­мә­гән та­бы­ным яны­на дәш­тем. Алар, әзер­гә-бә­зер өй­рән­гән ике тү­рә, бик те­ләп ри­за­лык­ла­рын бир­де­ләр. Ми­нем ка­ты-ко­ты гы­на бу­лып кү­рен­гән өс­тәл­не шун­да ук ки­ңәй­теп һәм мул­лан­ды­рып җи­бәр­де­ләр. Ур­та­га ике­се дә олы ше­шә­ле бе­рәр “Аб­со­лют” ара­кы­сын чы­га­рып утырт­ты­лар.

— Сый­лыйк әле үзең­не хә­зер,— дип, мак­та­ныр­га то­тын­ды На­сый­ри.

— Ек­кан­чы!— дип өс­тәп куй­ды Дә­ви­се.

На­сый­ри­ның кеч­ке­нә гәү­дә­сен­нән үсеп чык­кан неч­кә һәм озын му­е­ны­на утыр­тыл­ган га­җә­еп олы кү­рен­гән шак­мак­лы ба­шы­на чә­пе­леп ке­нә ясал­ган йө­зе­нә төрт­ке-төрт­ке итеп ку­ел­ган күз­лә­ре, мәгъ­нә эз­лә­гән­дәй, сы­нап ка­рап куй­ды­лар. Җеп бе­лән сы­зыл­ган­дай то­ел­ган авы­зын­да ирен­нә­ре бө­тен­ләй дә юк дип бе­лә идем, тур­сайт­ка­нын­да­гы ке­бек, ел­май­га­нын­да да бе­раз кү­ре­нә­ләр икән. Бу хәл­гә игъ­ти­бар итү­ем­не бел­ми­чә, үзен­чә уй­лап ах­ры­сы:

— Без­дән ка­чып ята ал­ма­дың­мы?— дип, ку­а­нып куй­ды ул.

Мин ба­лык шул­па­сын бүл­гән ара­да алар ара­кы­ла­ры­на ябыш­ты­лар. Көн­нең кич­кә авы­шуы, җи­ңел­чә ге­нә җы­лы җил исеп куюы ва­кыт­ның ма­тур һәм күр­кәм үтә­чә­ге­нә бер ях­шы фал ке­бек иде. Шул­па тә­мен­нән мин алар­ның ирен­нә­ре су­лан­га­нын, шу­ңа кү­рә тел оч­ла­ры бе­лән аны ялаш­ты­ра­лар­дыр дип уй­ла­ган идем, ял­гыш­кан­мын. Ара­кы­ла­ры бү­ле­нү­гә, кар­шы­ма бер ста­кан ту­ты­рып утырт­ты­лар да:

— Кал­ды­рып тор! Тот мо­ны!— дип әмер ит­те­ләр.

И­ке­се дә олы урын­да эш­лә­гән­нә­ре сә­бәп­ле ми­нем ише­ләр алар өчен сан­га ке­рер­лек тү­гел иде, югый­сә. Ул ка­дә­ре­сен ях­шы аң­ла­дым. Мә­гә­ре дә га­дә­тем­чә баш тарт­сам, мо­ны үз­лә­рен ким­се­тү­гә са­на­я­чак­лар.

И­ке ут ара­сын­да озак ка­лыр­га яра­мый иде. Тиз­рәк бер фи­кер­гә ки­леп, яки алар­ның фәр­ма­ны­на буй­сы­ныр­га, яи­сә үзем бу­лып ка­лыр­га ти­еш­мен!

Мин икен­че­сен сай­ла­дым.

А­лар:

— Син нәр­сә?— дип, ап­ты­рап кал­ган­дай бул­ды­лар. Әм­ма бе­раз­дан та­гын да ба­ты­ра­еп: — Ке­ше­гә са­на­ган идек. Си­не хөр­мәт­кә алып сый­ла­мак­чы идек. Без­не сан­га да ал­мый­сың икән!— ди­де­ләр.

— Ярар!— ди­дем, бү­тән ча­рам кал­ма­гач: — Шул­па­ны бү­леп бе­те­рим ин­де.

— Күп­ме кө­тәр­гә бу­ла!— Са­быр­лык­ла­ры кү­ңел ала­чык­ла­рын­нан чы­гып ки­теп ма­та­ша иде.

Шул­па­ны ки­те­рү­гә, са­выт­лар­ны чә­кеш­тер­дек. Мин, алар кү­тәр­гән ара­да, ста­кан­ны ки­ре куй­дым. Дө­рес, тү­гәр­гә дә, хәт­та эчәр­гә дә мөм­кин идем. Бо­лар, кү­реп алу­га:

— Әй­дә-әй­дә, син нәр­сә!— дип та­гын да фәр­ман­на­рын ба­шы­ма кү­сәк уры­ны­на тон­ды­рыр­га то­тын­ды­лар. Ахыр­да:

— Без­не ге­нә исер­теп, кы­зык ит­мәк­че!— ди­де­ләр.

Бу сүз­лә­рен­нән соң ки­ре­сен­чә мин ким­се­нер­гә һәм үп­кә­ләр­гә ти­еш идем. Әм­ма алай ук мес­кен­гә ка­ла­сым кил­мә­де, юк­тан сә­бәп та­бып:

— Егет­ләр, йө­рәк на­чар, бик авыр­та...— дип уга­ла­нып зар­лан­дым, ак­ла­ну­ның җа­ен эз­лә­дем.

А­лар ми­не аң­лар­га ти­еш иде­ләр ке­бек. Әм­ма ко­лак­ла­ры­на да эл­мә­де­ләр:

— Юк­ны сөй­лә­мә! Си­не­ке­дәй йө­рәк без­дә бул­са әле!— дип ка­бат үгет­ләр­гә һәм ачу­ла­ныр­га то­тын­ды­лар. Ахыр­да үп­кә­ләп, мыс­кыл­лап, икен­че һәм өчен­че­не дә кү­тәр­де­ләр дә бар­лы­гым­ны ук оныт­ты­лар. Мин, кар­мак­ла­рым­ны ка­раш­ты­рып ки­лер­гә ит­тем дә, үз­лә­рен ге­нә та­бын тү­рен­дә кал­ды­рып кит­тем.

...Күк­кә йол­дыз­лар кал­гып, ин­де шак­тый соң бул­ган­лык­тан, учак яны­на әй­лә­неп кил­сәм, бо­лар­ның ике­се­нең дә “бу­лу­ла­ры” җит­кән, бер­се ут­тан ар­ка­сын җы­лы­тып ята, икен­че­се ма­ши­на­сы ти­рә­сен­дә кай­на­ша, аяк­ла­рын­да то­ра ал­мый­ча, әле арт­ка, әле ян­га чай­ка­ла иде. Ба­лык­лы чи­лә­гем­не ку­ак­лар ара­сы­на­рак ку­еп, кар­мак­ла­рым­ның бү­се­леп чу­ал­ма­ган­мы-юк­мы икән­лек­лә­рен тик­шер­дем дә, йо­кы өчен алып кил­гән, агач тө­бе­нә сал­ган әй­бер­лә­рем яны­на барып, ба­лык­чы әс­бап­ла­рым­ны тал кәү­сә­се­нә те­рә­теп куй­дым. Кы­ек сап­лы­сы авып-авып тин­те­рәт­кәч, аны­сын ят­кыр­мак­чы идем дә, өс­те­нә ба­сып сын­ды­рыр­лар я дип, сап ба­шы бе­лән җир­гә ка­да­дым. Ул ва­кыт­та Дә­вис һа­ман ма­ши­на­сы янын­да кай­на­ша­дыр ке­бек иде, са­ло­ны­на ке­реп, руль ар­ты­на ук утыр­ган икән, ка­бы­зып җи­бәр­де. Җы­лы­тыр да йок­лар ди­сәм, ул йөр­теп үк кит­те.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: