СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 23 страница

Бу сүз­лә­ре һәм­мә­се хак иде. Ша­һи­мәр­дан ча­ра­сыз­лы­гын­нан һәм тин­тәк­ле­ген­нән хәл­сез кал­ды. Хуш­лаш­мый чы­гып кит­те. Ан­да кө­теп тор­ган егет­лә­ре аның ар­тын­нан ияр­де­ләр. Ай­гы­ры ур­лан­ган, ат ка­рак­ла­ры кач­кан, эш уз­ган иде ин­де. Бар ты­рыш­лык­ла­ры әрәм­гә кал­ды. Ша­һи­мәр­дан ва­кый­га­лар­ның ба­ры­шы, яз­мы­шы­ның рән­җе­түе бе­лән ки­ле­шер­гә мәҗ­бүр бул­ды.

Мон­нан соң җил­ләр дә күп ис­те, су­лар да күп ак­ты ди­яр идек тә, ярар ин­де, бер­ни­чә ел узуы мәң­ге­лек ал­дын­да әл­лә нәр­сә тү­гел­дер!

... Әм­ма ни шул, ә Гер­ман су­гы­шы та­рих­ны бү­тән­чә бо­рып алып кит­те. Па­ди­шаһ­ка тел-теш ти­де­рү га­дә­ти әй­бер­гә әй­лән­де, бай­лар­га кө­пә-көн­дез, ку­рык­мый­ча йод­рык күр­сә­тү­лә­ре дә эч­не по­шыр­мый, дөнь­я­лык­ны хә­ер­сез би­та­раф­лык һәм мор­дар­лык ба­са баш­ла­ган чор иде. Ка­зан­га ки­леп, Ша­һи­мәр­дан сы­ра­ха­нә­дә гамь­гә би­ре­леп уты­ра иде, аның өс­тә­ле­нә бер та­вык бе­лән са­выт ки­тер­де­ләр:

— Рә­хим ите­гез!

— Сез нәр­сә?— ди­де ул, ап­ты­рау­лы ка­ра­шын тө­бәп:— Мин бо­лар­ны со­ра­ма­дым!

— Юк,— ди­де ки­те­рү­че,— мо­ны сез­гә сый­ла­ныр өчен юл­ла­ды­лар...

— Кем?

— Әнә те­ге, җи­рән са­кал­лы әфән­де! Без — ях­шы та­ныш­лар, ди­де.

Бу җа­вап­ны ишет­кәч, Ша­һи­мәр­дан шул як­ка бо­ры­лып ка­ра­ды. Зур өл­ге­ле тә­рә­зә янын­да Шә­күр ка­рак үзе ге­нә ел­ма­еп уты­ра иде. Сә­лам­лә­шеп баш ка­гыш­ты­лар. Бу миз­гел­дә Ша­һи­мәр­дан­ның аңа ка­ра­та сак­ла­ган ачуы һәм үп­кә­се юк­ка чык­ты. Ни­чә ел­га бе­рен­че тап­кыр­дыр кү­ңе­лен­нән га­ме юы­лып төш­те. Күп­тән­ге якын дус­тын оч­рат­кан ке­ше ке­бек бал­кып кү­тә­рел­де һәм аның өс­тә­ле­нә бар ри­зык­ла­ры бе­лән кү­чен­де. Кул кы­сы­шу­ла­ры бик җы­лы, дус­та­нә бул­ды. Дө­рес шул: “Эт­нең кой­ры­гын кем кис­сә — шул ях­шы!”

Ша­һи­мәр­дан ке­сә­сен­нән ка­лын ке­нә­гә­сен чы­гар­ды, Шә­күр­нең ал­ды­на мең сум­лык ак­ча сал­ды:

— Би­рә­чә­гем кал­ган иде!.. Рә­хим ите­гез!..

А­лар бер-бер­се­нә ка­рап тор­ды­лар. Шун­да Шә­күр ка­рак, та­гын да җә­е­леп, ел­май­ган җи­рен­нән ха­ха­ха­лап җи­бәр­де. Бе­раз­дан соң ты­ел­гы­сыз кө­лү­гә күч­те, аңа Ша­һи­мәр­дан ку­шыл­ды. Сы­ра­ха­нә хал­кы алар­га кү­тә­ре­леп, бо­ры­лып, ап­ты­ра­шып ка­рап-ка­рап ал­га­ла­ды­лар.

— Был­тыр­гы ак­ча бы­ел­гы ак­ча тү­гел шул!— ди­де кө­лү­дән тук­тал­ган Шә­күр ка­рак, бә­я­ләр­нең үз­гә­рү­ен, ак­ча­ның кө­че бе­тә ба­ру­ын ис­кәр­теп.

Ул хак­лы иде. Хәт­та Ша­һи­мәр­дан да элек­ке­ге га­ярь, га­мәл­дә ал­дын-ар­тын уй­лап тор­мый­ча эш итү­че шаш­кын адәм тү­гел ин­де.

— Был­тыр­гы ак­ча бы­ел­гы бук­ча­га ар­тык тү­гел,— ди­гән бул­ды ул, үзе­нең кем­ле­ген һич тә ки­ме­тер­гә те­лә­ми­чә.

Хә­ер, Шә­күр ка­рак шун­да ук сүз­не икен­че­гә бо­рып:

— Сәү­дә­ләр ниш­ли? Эш­лә­рең­не бик алай тә­гә­ри икән­ле­ген сөй­лә­ми­ләр,— дип, Ша­һи­мәр­дан­ның кү­ңе­ле­нә авыр сүз ар­ба­сы­ның кү­чә­ре бе­лән төрт­те­реп уз­ды. Бе­раз­дан:— Ба­шы­ңа бә­ла ал­ма, бул­ган эш — бет­кән эш!— ди­де, юат­кан­дай. Аның бу рә­веш­ле әле су­га, әле ут­ка әң­гә­мә­дә­шен чум­ды­рып-чум­ды­рып алуы үзе үк хәй­лә­кәр­ле­ге һәм акы­лы бил­ге­се иде.

— Ай­гы­рым бе­лән кул ар­тым да кит­те, бә­хе­тем­не ур­ла­дың!..

Ша­һи­мәр­дан­ның бо­лай зар­ла­ныр­га ха­кы бар иде. Соң­гы ел­лар­да чын­нан да ни сәү­дә­сен­дә, ни га­и­лә­сен­дә, ни има­нын­да тот­рык­лык бул­ма­ды. Бо­ха­ра­га кит­кән кәр­ва­нын ка­закъ да­ла­сын­да та­ла­ды­лар. Сы­ңар энә­сен дә кот­ка­рып ка­ла ал­ма­ды. Вә­ки­ле Миң­не­га­ли­нең ки­сек ба­шын Өре ка­ла­сын­да­гы таш мәс­җид ишек тө­бен­дә, күн кап­чык эчен­дә ау­нап ят­кан­да та­бып ал­ды­лар. Зәй­нул­ла ишан­нан ал­ган “Фа­ти­ха кә­га­зе” маң­га­е­на чә­пәл­гән, те­ле ки­сел­гән, ко­лак­ла­ры­на “та­вык тә­пи­лә­ре” элен­гән иде. Мо­ны кем­нәр эш­ләр­гә мөм­кин дип ни ка­дәр­ле баш ват­ты­лар. Имеш, ка­закъ­лар ара­сын­да әле урыс­ка, әле иман­га кү­чеп, тә­мам бо­зы­лып бет­кән бер ка­вем бар икән. Ни Коръ­ән­нән, ни Ин­җил­дән ку­рык­мый­лар, ди. Үз­лә­ре ши­гырь әй­теп, җы­ру май­та­рып шай­тан ча­кы­ра­лар, ара­кы эчү­гә бик хи­рыс­лар, күк­рәк су­гы­шып:

— Мо­кыт-бы­кыт, акыт-ба­кыт!— дип баш бол­гап, җан­на­рын Иб­лис ка­ра­ма­гы­на юл­лый­лар икән­ле­ген әл­лә ни­чә тап­кыр­лар сөй­ләп, Ша­һи­мәр­дан­ның ка­закъ хан­на­ры­на ба­рыр­га ни­ят­лә­неп йөр­гән­нә­рен­дә кү­ңе­лен кай­тар­ды­лар.

Дөнь­я­лык­та мал бет­мәс­кә ти­еш иде. Җа­ен бел­сәң, кул­га үз­лә­ре ке­рер­гә то­ра­лар. Мо­кыт ка­вем бе­лән яры­шып ята­лар ди­ме­ни!

Ша­һи­мәр­дан бер-бер арт­лы ике кәр­ван мал алып, аның ба­шы­на үзе ме­неп, хаҗ кы­лу ни­я­те бе­лән тө­рек­мән­нәр ара­сы­на чык­ты. Аңа һәр­кай­да ка­дер-хөр­мәт күр­сәт­те­ләр. Ну­гай ата исе­ме бе­лән Һи­рат­ка, ан­нан Һиндс­тан­га юл ал­ды. Һәр­кай­да сәү­дә­се уңыш бе­лән гөр­ләп бар­ды. Ма­лы иш­лән­де. Нин­ди ил­гә-җир­гә кил­мә­сен, үзен­нән ал­да Ну­гай ата исе­ме иреш­кән, кем­ле­ген кү­рер өчен биш күз бе­лән кө­теп ала иде­ләр. Һиндс­тан­да кә­сеп юлын тук­та­тып, кәр­ва­нын зур мал­лар бе­лән йөк­ләп, иле­нә кай­тыр­га чы­га­рып, оза­та кал­ды. Үзе ха­җи­лар җөб­бә­сен ки­еп, ку­лы­на Коръ­ә­нен алып, асыл мөэ­мин­нәр га­мә­ле­нә төш­те. Көй­мә бе­лән Җид­дә­гә юнәл­де. Аның ке­бек ха­җи­лар ара­да га­лә­мәт күп иде­ләр.

Әм­ма бә­хе­тен чын­нан да сы­ер сөз­гән иде. Мө­хит диң­ге­зе­нең ка­ра дул­кын­нар ай­гы­ры тез­ген­нә­рен­нән ыч­кын­ды. Иләм­сез су теш­лә­ре тау-тау бу­лып ише­леп-ише­леп көй­мә­нең өс­те­нә кил­де.

— Ара­быз­да гө­наһ­лы бән­дә бар, юк­са ха­җи­лар юлын боз­ды­рыр­га Ал­ла­һы тә­га­лә рөх­сә­тен бир­мәс иде,— дип, га­еп­ле­не эз­ләп шо­ба­га то­тыш­ты­лар. Тәкъ­дир әме­ре Ша­һи­мәр­дан­га чык­ты.

— Ну­гай ата, “Фа­ти­ха” укы, има­ның­ны яңарт, диң­гез си­не кор­бан­га со­рый!— ди­де­ләр аңа. Аны-мо­ны уй­лап өл­гер­гән­че кү­тә­реп ал­ды­лар һәм тау бу­лып кил­гән дул­кын­га чум­дыр­ды­лар. Ал­ла­һы­ның те­лә­ге шул иде­ме, Ша­һи­мәр­дан җа­ны бе­лән хуш­ла­шыр­га да җи­теш­мә­де, аны шун­да ук би­рән диң­гез йот­ты. Әм­ма уп­кын­ның бу­га­зы­на ул сө­як ке­бек ар­кы­лы кил­гән­ме, әл­лә Ша­һи­мәр­дан­ның ри­зы­гы бет­мә­гән­ме, диң­гез аны ком­лы эс­се яр­га тө­кер­де.

Кү­зен ач­кан­да Ша­һи­мәр­дан бер ала­чык­та биз­гәк­тән ша­быр тир­гә ба­тып ята иде. Аңа кай­нар кәх­вә эчерт­те­ләр. Ирен­нә­ре пеш­те, та­ма­гы­на ку­ыр­ган кур­га­шын кой­ган­нар ке­бек то­ел­ды. Ул та­гын да аңын югалт­ты. Ха­җи­лар җөб­бә­сен­нән бу­луы фай­да­га иде. Кем­ле­ген бе­леп, һәр­төр­ле хөр­мәт­не күр­сәт­те­ләр, Коръ­ән укып өш­кер­де­ләр, үлән­нәр кай­на­тып эчерт­те­ләр. Бу ке­ше­ләр әле җән­нәт­нең фә­реш­тә­лә­ре, әле тә­муг­ның җен­нә­ре ке­бек то­е­ла иде­ләр. Ша­һи­мәр­дан үзен һич­шик­сез үл­гән­нәр исем­ле­ген­дә дип уй­ла­ды. Шу­лай да җән­нәт­ле бу­ла­сы ки­лә, янын­да бута­лу­чы­лар­ны да шун­лык­тан фә­реш­тә­ләр сый­фа­тын­да кү­рер­гә те­ли иде. Бу ке­ше­ләр­нең ка­ра тән­ле, җен кы­я­фәт­ле икән­лек­лә­ре­нә ап­ты­рап, җит­мә­сә ка­зан ас­тын­да ут көй­рә­ве­нә дә кү­зе тө­шеп, чын­нан да га­мә­ле ха­рап­лы­гын, тә­муг­ка элә­гү­ен уй­лап, ара-ти­рә бө­тен­ләй хә­ле ки­теп, фай­да­сы ти­яр­гә мөм­кин­лек­тән иман кә­ли­мә­лә­рен укып, тәү­бә­ләр әй­теп елаш­ты­ра баш­ла­ды.

А­ның яны­на ике адәм кил­де­ләр. Аяк-кул­ла­рын­нан то­тып кү­тәр­де­ләр дә ка­зан өс­те­нә ки­тер­де­ләр. Ул кай­ный, бы­гыр-бы­гыр ки­леп эс­се пар ата иде. Ша­һи­мәр­дан үзен ан­да са­лу­ла­рын те­лә­мә­де. Бәр­гә­лән­де, тар­тыл­ды. Әм­ма кө­че җит­мә­де. Ка­зан­ның па­ры аның бу­га­зы­на утыр­ды, тон­чык­ты, бу­ыл­ды. Хә­ле кит­те. Тә­не кө­я­дер ке­бек то­ел­ды. Шун­да ка­бат аңын югалт­ты. Тә­муг­ка тө­шү­ен­дә һич шик юк иде!

Әм­ма Ша­һи­мәр­дан ба­ры­бер би­ре­шер­гә те­лә­мә­де. Бар бел­гән до­га­ла­рын һәм Коръ­ән сү­рә­лә­рен кү­ңе­лен­нән тук­тау­сыз укып, шу­шы бә­ла­дән ир­тә­ме-соң­мы ко­ты­лу өме­тен­дә кал­ды. Те­лен­дә бу сүз­ләр иде:

— Ал­ла­һы тә­га­лә бар­ча кол­ла­ры­на да рәх­мәт­ле, мәр­хә­мәт­ле!

Йо­кы­лы-уяу­лы укы­ну­ла­рын ишет­те­ләр бу­лыр­га ки­рәк, аны бү­тән бер тап­кыр да ка­зан яны­на ки­тер­мә­де­ләр. Ая­гы­на бас­кан­да үзен си­хәт­лән­гән итеп той­ды. Аның ал­дын­да һәр­кем тез чүк­те:

— Юныс! Юныс! Әл­хам­ду­лил­ла­һи!— дип сә­лам бир­де­ләр.

Ша­һи­мәр­дан бу сүз­ләр­нең мәгъ­нә­сен тө­ше­нер­гә өл­гер­де. Ба­лык авы­зын­нан чык­кан Юныс пәй­гам­бәр ха­кын­да­гы кыйс­са­ны ул ба­ла ча­гын­нан ук бе­лә иде. Ха­лык­ның ял­гы­шуы аны кур­кыт­ты. Мөм­кин бул­са, тиз­рәк ки­теп ба­рыр, ка­чар иде. Шу­лай да ул мон­да тә­мам ны­гып җит­кән­че ка­лыр­га мәҗ­бүр. Ке­ше­ләр­нең аңа мө­гам­мә­лә­се ях­шы, хо­лык­ла­ры ти­гез һәм хөр­мәт­чел иде. Үз мә­ка­ме бе­лән Коръ­ән дә укып җи­бәр­гәч, яше-кар­ты, күз­лә­рен­нән яшь­лә­рен чы­га­рып:

— Йа рә­сүл, йа Ал­лаһ!— дип сәҗ­дә­ләр итә баш­ла­гач, Ша­һи­мәр­дан­ның та­гын да ко­ты оч­ты. Арт­ка чи­ген­де. Шун­да ку­лы­на Коръ­ән ки­те­реп тот­тыр­ды­лар. Ул аның үзе­не­ке иде. Хә­те­ре яңа­рып, исе­нә тө­шер­де: юл­даш­ла­ры­ның көй­мә­дән таш­ла­ган чак­ла­рын­да күк­рә­ге­нә кыс­кан шул Ка­зан бас­ма­сы “Кә­лә­ме-Шә­риф” иде. Аңа һәм­мә әһе­ле из­ге олуг зат­ка өмет бе­лән ка­ра­ган төс­ле мог­җи­за те­ләп күз те­кә­де­ләр. Ша­һи­мәр­дан алай ук ар­ба­дан тө­шеп кал­ган­нар­дан тү­гел иде. Әм­ма әле ге­нә ба­шы да эш­ләп җит­кер­мә­де, шу­лай да кү­ңе­ле­нә кил­гән фи­ке­ре­нең җе­бе очы­на ябыш­ты. Коръ­ә­нен ачып укый да баш­ла­ды. Аның та­вы­шы ха­лык­ка мог­җи­за бу­лып ише­тел­де. Күз­лә­ре­нең яшь­лә­нү­ен­нән си­зен­де. Ал­ла­һы­ның рәх­мә­те, Юныс пәй­гам­бәр ха­кын­да­гы аять­ләр­гә ту­ры ки­леп, иш өс­те­нә куш ди­гән­дәй, хик­мәт яны­на хик­мәт иде бу.

А­ны кү­тә­реп ке­нә ал­ма­ды­лар. Әл­лә кай­лар­дан ише­теп, әле ак­са­кал­лар, әле су­кыр­лар җы­е­лы­ша, га­рип-го­ра­ба ба­ла­ла­рын кү­тә­реп ки­лә баш­ла­ды­лар. Ша­һи­мәр­дан:

— Мин рә­сүл тү­гел, мин пәй­гам­бәр тү­гел! Ни­гә ки­лә­сез?— дип алар­га үз те­лен­дә мө­рә­җә­гать итеп ка­ра­ды. Әм­ма кү­ңел чи­ләк­лә­ре­нә өмет суы ту­ты­рып җы­ел­ган ха­лык аның бу сүз­лә­рен әл­лә нит­кән бер до­га-өш­ке­рү, Ал­ла­һы­ның хик­мәт­ле сү­зе сый­фа­тын­да ка­бул ит­те­ләр. Егы­ла тү­нә:

— Ал­ла­һу әк­бәр! Ал­ла­һу әк­бәр! Ал­ла­һу әк­бәр!— ди­яр­гә то­тын­ды­лар.

А­лар­ның сәҗ­дә­лә­ре Ша­һи­мәр­дан­ны кур­ку­га сал­ды. Ике ку­лын да кү­тә­реп арт­ка та­ба чи­ген­де, үзе:

— Мин — Ну­гай ата, мин — Ша­һи­мәр­дан! Ниш­ли­сез? Ни­гә ми­не җә­бер­ли­сез? Мин бер­кем дә тү­гел!— дип ко­ты алын­ган хә­лен­дә сөй­лән­де. Га­рип-го­ра­ба ха­лык тез­лә­рен­дә аңа та­ба якы­ная тор­ды. Ул ди­вар­га ба­рып те­рәл­де. Ахыр­да:

— Лә илә­һү ил­ләл­лаһ, Мө­хәм­мәд — рә­сү­лул­лаһ!— ди­де.

А­ның сүз­лә­рен ха­лык та бер­дәм ка­бат­ла­ды­лар. Йөз­лә­рен­дә шат­лык һәм сө­е­неч иде. Һәр сү­зен до­га һәм Ал­ла­һы­ның хик­мә­те дип ка­бул итү­лә­ре сә­бәп­ле Ша­һи­мәр­дан ча­ра­сыз кал­ды. Га­рәп­чә сөй­лә­шә бел­мә­ве­нең җә­фа­сын ме­нә шу­шын­да бар­ча ту­лы­лы­гы бе­лән та­ты­ды. Хәл­сез­лә­неп егыл­ды. Һич­кем­не кү­рә­се кил­ми иде.

Ха­лык аның янын­нан тән­нә­ре­нә си­хәт та­бып ки­тәр дип ба­шы­на да ки­тер­мә­де. Әм­ма яз­мыш аңа бә­хет сук­ма­гы­на юл күр­сәт­те. Ша­һи­мәр­дан­ның да­ны Юныс әү­лия исе­ме бе­лән ерак­лар­га та­рал­ды. Ул үзе­нең ата-ана­сын­нан ми­рас итеп ал­ган та­тар сү­зе­нең ни­ка­дәр сих­ри һәм тәэ­сир­ле икән­ле­ген ба­ры тик шу­шын­да, чит ил­дә, ят ха­лык­лар ара­сын­да та­ты­ды. Югый­сә ке­ше­ләр, ил­лә­рен­нән ае­ры­лып, ана тел­лә­рен­нән баш­ка­ны бел­ми­чә ха­фа­да ка­ла­лар, ә ул ту­лы бә­хет­кә тө­кән­де. Әү­ли­я­ле­ген үзе дә та­ныр­га мәҗ­бүр бул­ды.

А­ңа көн­нән-көн ке­ше­ләр күб­рәк ки­лә, ба­ры­сы да сә­ла­мәт­лә­нү өме­тен­дә ал­ды­на егы­ла, ты­ныч­лык та­бып, гү­я­ки әбел-хә­ят су­ын эч­кән­дәй бал­кып ки­тә иде­ләр. Ша­һи­мәр­дан­ның йорт ху­җа­сы да күз­гә кү­ре­неп ба­е­ды. Һәр­да­им аның өчен җан ата, го­ме­рен­дә һич­кем­нән тап­ма­ган­ны ан­нан ка­зан­ган­га аңа уры­нын да түр­гә кү­че­рер­гә мәҗ­бүр бул­ды. Әм­ма мон­да то­рып ка­лу Ша­һи­мәр­дан­ның исә­бен­дә дә юк иде. Юл­га чы­гар өчен ку­лын­да ма­лы бул­са, һич тә тот­кар­лан­ма­я­чак ул!

Шу­шы уй­лар бе­лән йөр­гә­нен­дә ул үзе­нең кү­ңе­ле ту­ты­га бар­ган­лы­гын той­ды. Бай­лык җы­яр­га ке­ре­шүе мо­ңа сә­бәп­че икән­ле­ген уй­лап та ка­ра­ма­ды. Ә көн­нәр­нең бе­рен­дә агач кү­лә­гә­сен­дә ял­гы­зы гы­на уты­ра иде, ике ке­ше­нең ко­чак­ла­шып, җыр­ла­шып һәм төрт­кә­лә­шеп ки­лү­ен кү­рен хәй­ран­га кал­ды. Ни кай­нар кан­лы га­рәп хал­кын­да ком чү­ле­нең эс­се­ле­ген яка­ла­шу бе­лән сүн­де­рер­гә ом­ты­лу хи­се бар­лы­гы­на ин­де сә­ер­сен­ми иде, югый­сә. Әм­ма бо­лай ук бу­лыр­лар, мон­дый хәл­не дә та­ма­ша кы­лыр­га ту­ры ки­лер дип ба­шы­на да ки­тер­мә­гән иде. Исе­нә Ка­зан шә­һә­ре кил­де. Ан­да­гы бур­лак урыс­лар­ның ар­ты­гы бе­лән эчеп алып, әү­вә­ле урам­нар­дан ко­чак­ла­шып җыр­ла­шып узу­ла­рын, ан­нан тык­рык һәм чат­лар­да кан­нар­га ба­тып ка­лай әтәч­ләр­дәй су­гы­шу­ла­рын-чә­кә­шү­лә­рен хә­те­ре­нә ки­тер­де. Бу ва­кыт­та аңа шул як­таш­ла­ры, нин­ди ге­нә юнь­сез бул­ма­сын­нар, бик якын һәм үз бу­лып то­ел­ды­лар. Шу­ңа да кү­лә­гә­дән чык­ты, те­ге, ко­чак­ла­шып, су­гы­шып һәм дәгъ­ва­ла­шып ки­лү­че­ләр­гә та­ба ат­ла­ды. Шу­шы дөнья чи­тен­дә дә урыс­лар­ның пәй­да бу­луы сә­ер­рәк иде.

А­ра­ла­ры якын­лаш­кан са­ен Ша­һи­мәр­дан үзе­нең буе ке­че­рәя бар­га­нын той­ды. Бу ике ке­ше ди­гә­не гәү­дә­гә олы бу­лып чык­ты­лар. Шу­шы Йә­мән илен­дә мон­дый ке­ше­ләр юк­лы­гы аңа ях­шы мәгъ­лүм иде. Әм­ма бо­лар да га­рәп­чә сөй­лә­шә, тарт­ка­ла­ша, Ша­һи­мәр­дан­га игъ­ти­бар да итеп тор­мас­тан, бер-бер­се­нең баш­ла­ры­на су­бай чү­ке­че­дәй олы йод­рык­ла­ры бе­лән тон­ды­ры­ша иде­ләр.

Ша­һи­мәр­дан таң­га-га­җәп­кә кал­ды. Бу ике ке­ше ди­гә­нен һич тә ка­мил дә­рә­җә­дә ике зат дип бул­мый иде. Дө­рес­рә­ге, һәр­кай­сын­да ике­шәр аяк, ике­шәр кул, бе­рәр баш, ә гәү­дә­лә­ре — ур­так. Ке­ме бе­рен­че бу­лып төрт­сә дә, шун­да үзе үк кыч­кы­рып җи­бә­рә, авыр­ту­ны бе­рен­че бу­лып үзе тоя иде.

Мо­ның ат кә­ми­те тү­гел­ле­ген аң­ла­ган Ша­һи­мәр­дан алар янын­нан тиз­рәк ка­чу җа­ен ка­ра­ды. Иләм­сез олы гәү­дә­ле бу мәл­гунь­нәр аны тап­тап ки­тәр­гә дә мөм­кин иде­ләр.

Ха­лык йорт тү­бә­лә­рен­дә шу­шы хәл­не та­ма­ша кыл­ган­да Ша­һи­мәр­дан өй би­ек­ле­ге зур таш та­вы өс­те­нә үр­мә­лә­де. Ә те­ге­ләр ул ара­да төр­те­шү­дән су­гы­шу­га, су­гы­шу­дан ела­шу­га, ела­шу­дан дөм­бәс­лә­шү­гә күч­те­ләр. Ахыр­да ике­се дә тә­мам арып, ау­на­ган җир­лә­рен­дә ятып кал­ды­лар. Алар­ның шу­шы хәл­дә гыр­лап йо­кы­га ки­тү­лә­ре шу­лай ук бик сә­ер иде. Ша­һи­мәр­дан бу күр­гән­нә­рен ни­чек дип аң­лар­га да бел­мә­де. Исән ча­гын­да таш та­вын­нан тө­шеп, ала­чы­гы­на та­ба ашык­ты. Кай­тып ише­ген ябу­га, тү­бә­дән ху­җа си­кер­де һәм:

— Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ!— дип те­ге адәм­нәр ят­кан як­ка төр­теп күр­сәт­те.— Дәҗ­җал...

Ул хак­лы иде. Бу хәл чын­нан да Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ га­лә­мә­тен­нән бу­лыр­га ти­еш, баш­ка­ча аң­ла­ту мөм­кин тү­гел!

Ша­һи­мәр­дан та­гын да хә­те­рен яңарт­ты. Дөбь­яз ягы Җә­ке авы­лы­ның атак­лы мул­ла­сы, ба­ба­сы Га­риф хәз­рәт­кә атын ха­рап ит­кән­нән соң, ай­гыр вәгъ­дә ите­леп тә, ал­маш­ка бия ки­те­рә кил­гәч:

— Без­нең та­тар ка­ве­ме Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ­дән бу­лыр­га ки­рәк! Ис­кән­дәр па­ди­шаһ без­не тә­рәк­кый ит­кән ка­вем­нәр­дән ае­рып ку­яр өчен Дәр­бәнд илен­дә би­ек ди­вар тө­зет­кән,— дип, әл­лә нин­ди бер та­рих ки­та­бын уку­ын, Шә­күр ка­рак­ның исә мо­ңа дә­лил­ле ми­сал икән­ле­ген сөй­лә­гән иде. Ял­гыш­кан хәз­рәт, ял­гыш­кан! Ме­нә нин­ди бу­ла икән ул Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ! Ме­нә кем икән ул Дәҗ­җал!

Әм­ма Ша­һи­мәр­дан­га озак уй­ла­нып уты­рыр­га на­сыйп бул­ма­ды. Авыл­ның олы агай­ла­ры ишек­не кү­тә­реп кер­де­ләр. Йорт кар­шы­сы­на бар­ча ха­лык­ның җы­ел­ган­лы­гын Ша­һи­мәр­дан дә алар туп­са­дан ат­ла­ган­да ук кү­реп кал­ды. Ке­рү­че­ләр шун­да ук сәҗ­дә­гә кит­те­ләр. Алар­ның:

— Йа Мәһ­ди, йа кот­ка­ру­чы!— ди­гән сүз­лә­рен Га­таул­лин аң­лар­га өл­ге­реп кал­ды. Аны хә­зер Юныс дип һич­кем атар­га җы­ен­ма­вын тө­шен­де. Бо­рын­гы­дан кил­гән хә­бәр­ләр­не, Коръ­ән аять­лә­рен ул үзе дә бе­лә иде. Ахыр­за­ман җит­сә, Дәҗ­җал ку­бар, Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ чы­гар, әм­ма алар­га кар­шы Ал­ла­һы тә­га­лә Мәһ­ди пәй­гам­бәр­не җи­бә­рер!

— Юк, мин — ул тү­гел, Мәһ­ди тү­гел!— ди­яр­гә ирек бир­мә­де­ләр­ме, әл­лә әйт­кән­нә­рен до­га дип ка­бул ит­те­ләр­ме, ба­ры­сы да “Ал­ла­һу әк­бәр!” сүз­лә­ре бе­лән та­гын сәҗ­дә­гә кит­те­ләр. Ва­кый­га­лар­ның һа­ман да шу­лай ха­лык­ка ки­рәк­чә бо­ры­лыш алу­ы­на ул кү­не­геп бет­кән иде. Әм­ма Дәҗ­җал һәм Әэ­җүҗ-Мәэ­җүҗ­ләр бе­лән алы­шыр­га код­рә­те җит­мә­я­чәк! Мо­ны гы­на ях­шы аң­лый. Ял­ган пәй­гам­бәр­лек, ял­ган әү­ли­я­лек үзен ахыр­да һич­шик­сез ха­рап итә­чә­ген дә кү­зал­лый. Тик ниш­ләр­гә мөм­кин? Ка­чып кит­сә ге­нә ин­де!..

Ша­һи­мәр­дан шу­шы фи­ке­рен­нән тыш баш­ка­ча ча­ра­сы юк­лы­гын ях­шы аң­ла­ды. Тик ме­нә кая, ни­чек ка­чып ки­тү җа­ен гы­на бел­ми ин­те­гә. Ба­ры­бер мәсь­ә­лә­нең ахы­ры ки­леп чы­га­сы, оят­лы бу­ла­ча­гы аны кур­кы­та иде.

Нәкъ шул ва­кыт­та Дәҗ­җал ди­гән­нә­ре ка­бат куп­ты. Үке­рү ава­зы­на бо­ры­лып ка­ра­са, ул алар өс­те­нә кул­ла­рын бол­гап ки­лә иде. Кур­кын­ган ха­лык гү­я­ки та­вык че­беш­лә­ре тил­гән­нән өр­кен­гән ке­бек кай­сы кая йө­ге­ре­шә-ка­ча баш­ла­ды. Дө­я­ләр, сис­кә­неп, диң­гез яры­на таш­лан­ды­лар, ту­зан, гау­га куп­ты. Шу­шы мәх­шәр­дә Ша­һи­мәр­дан нык­лы тез­ге­не­нә бәй­лән­гән, уң­га-сул­га тар­ты­лып-ду­лап та ыч­кы­на ал­ма­ган җи­рән би­я­не кү­реп ал­ды һәм аңа та­ба йө­гер­де. Ат­ка уты­рыр­га өл­гер­мә­де, ул аны дө­я­ләр ар­тын­нан ду­ла­тып алып кит­те. Мал­кай­лар шул­ка­дәр дә кур­кыш­кан иде­ләр ки, кү­бек­кә бат­кан­чы чап­ты­лар да чап­ты­лар. Кич­кә дө­я­ләр үз­лә­ре Ша­һи­мәр­дан ти­рә­се­нә елыш­ты­лар. Ин­де алар­га ул үзе ху­җа иде. Йорт хай­ван­на­ры шун­дый җан­нар­дан ин­де алар, үз­лә­ре­нә адәм ба­ла­сы­ның баш бу­лу­ын яра­та­лар, аңа сы­е­на­лар, аңа буй­сы­на­лар.

Ша­һи­мәр­дан ки­ре кай­тыр­га те­лә­мә­де. Кал­ку­лык­ка кү­тә­ре­леп һәр та­раф­ны кү­зәт­те. Дө­я­ләр­не җы­еп бе­тер­де. Нук­та­ла­рын бер-бер­се­нә бәй­лә­де һәм ятып йок­ла­ды. Ал­ла­һы­ның рәх­мә­те, төн ты­ныч уз­ды. Аның ар­тын­нан ку­ып та, эз­ләп тә ки­лү­че­ләр бул­ма­ды. Икен­че көн­не, ерак­тан узып ба­ру­чы кәр­ван­ны кү­реп, ар­тын­нан ияр­де. Ял­гыш­ма­ды. Юл аны Йә­мән­нән чит­кә, ерак­ка алып кит­те.

Шам илен­дә Ша­һи­мәр­дан­ның те­лен аң­лау­чы тө­рек­ләр күп бу­лып чык­ты. Кы­рык бер баш дө­я­сен са­тып шак­тый гы­на ак­ча юнәт­те. Кал­ган си­гез дө­я­гә то­вар йөк­ләп, Һи­рат һәм Бо­ха­ра та­ра­фы­на оза­ту­чы хез­мәт­че­ләр­не ял­лап юл­га чык­ты. Сәү­дә­се һәр ба­зар­да уңыш­лы бар­ды. Кәр­ван­са­рай­лар­да ха­лык авы­зын­нан Йә­мән илен­дә яшәү­че әү­лия ха­кын­да га­җә­еп хә­бәр­ләр, ри­ва­ять һәм хи­кә­ят­ләр ише­теп, кү­ңе­лен­дә хәт­та шул ке­ше­не кү­рү те­лә­ге дә куз­гал­ды. Әм­ма аңа ба­ры тик көз­ге­гә ге­нә ка­рау ки­рәк­ле­ген, ул аны шун­да кү­рә­сен, сөй­лә­нел­гән сүз­ләр­нең үзе ха­кын­да бар­ган­лы­гын ба­шы­на да кер­теп ка­ра­ма­ды.

Ша­һи­мәр­дан­ның ку­лы мал кер­гән­не яра­та иде. Ни­ка­дәр күб­рәк бул­са, шул­ка­дәр сө­е­неч­ле­рәк. Ул гы­на да тү­гел, мал үзе дә аның ку­лы аша узу­ны сөя иде ах­ры­сы.

Шу­шы исәп­лә­ре бе­лән Ша­һи­мәр­дан Бо­ха­ра­га ки­леп җит­те. Әм­ма бу ва­кыт­та кыш фа­сы­лы ке­реп, ко­ры һәм су­ык һа­ва­дан га­җиз­лән­гән шә­һәр хал­кы ара­сын­да һәр­төр­ле авы­ру­лар баш­ла­нып, аңа да йок­ты. То­ра ал­мас хәл­гә тө­шеп, урын өс­тен­дә ат­на­лар бу­е­на юнь­ле тәр­бия күр­ми­чә, тә­мам ябы­гып, үлем тү­шә­ген­дә ят­ты. То­ва­ры­на-ма­лы­на күз-ко­лак бу­лу­чы юк иде. Ни иман­лы мөэ­мин-мө­сел­ман хал­кы са­нал­ган бо­ха­ра­лар­ның нә­фе­се бо­зык, кальб­лә­ре саф­лык­ны оныт­кан­лы­гын та­ныр­га мәҗ­бүр ител­де. Ун көн ди­гән­дә мал-ту­ар­ла­ры­на яңа ху­җа­лар та­бы­лып, күп өле­ше әмир­нең хә­зи­нә­се­нә ал­ды­рыл­ган, Ша­һи­мәр­дан­ның үзе­нә там­га­сыз сәү­дә ит­кән дип га­еп та­гыл­ган иде. Ялан­гач ка­лып та, Ал­ла­һы рәх­мә­те бе­лән ка­бат тер­нәк­лә­неп кит­кән, яңа­дан аяк­ка ба­сып та йөз­тү­бән мә­тәл­гән ке­ше­нең кү­ңе­ле ту­лы са­быр­лык бу­лыр­га ти­еш иде ин­де ул. Үз ма­лын ка­бат ку­лы­на кай­та­ру өчен Ша­һи­мәр­дан ни­чә­мә тап­кыр әмир­нең бу­са­га­сы­на ки­леп ка­ра­ды. Әү­вә­ле кам­чы­лап сө­реп чы­гар­са­лар, ахыр­гы ки­лү­ен­дә зин­дан­га са­лып, яз­га ка­дәр тот­ты­лар. Бу зин­дан ди­гән­нә­ре үләк­сә ба­зы­дай чо­кыр бу­лып, ан­да га­еп­ле дә, га­еп­сез дә бер үк тү­бән­лек­кә ыр­гы­тыл­ган иде­ләр. Ри­зык та юк дә­рә­җә­сен­дә, би­рел­гә­не дә эт­ләр­гә таш­ла­на тор­ган ко­ры сө­як һәм чүп­ле ар­па бөр­тек­лә­рен­нән ге­нә гый­ба­рәт исә дә, Ша­һи­мәр­дан би­реш­мә­де, үз өле­ше­нә те­ше-тыр­на­гы бе­лән ябыш­ты. Шун­да ул үзе­нең ах­мак­лык­ла­рын уй­лап, без­нең мө­сел­ман ху­җа­сы, без­нең па­ди­ша­быз дип ыша­нып йөр­гән Бо­ха­ра әми­ре­нең Ис­лам­га, га­дел­лек һәм хак­лык­ка һич­бер кат­на­шы юк­лы­гын, на­мус­лы кә­фер бе­лән ча­гыш­ты­рыр­лы­гы да кал­ма­вын тө­шен­де. Әм­ма тер­сәк теш­ләр­гә соң иде ин­де.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: