Главная

Популярная публикация

Научная публикация

Случайная публикация

Обратная связь

ТОР 5 статей:

Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия

Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века

Ценовые и неценовые факторы

Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка

Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы

КАТЕГОРИИ:






СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 36 страница




Ни­чек­тер юлым тө­шеп, “Шәһ­ри Ка­зан” га­зе­та­сы­на кер­дем. Ша­кир Һа­би­лов­ның мә­ка­лә­сен ар­хив­ла­рын­нан алып бир­де­ләр. Кулъ­яз­ма­сы­ның иң өс­ке өле­шен­дә Гос­ман Са­дә­нең ку­лы һәм: “Тиз то­тар­га!” (ягъ­ни, тиз ара­да бас­ты­рып чы­га­рыйк)— ди­гән әме­ре, то­ра иде.

— Ни­чек бо­лай?— ди­гән идем, ар­хив­тан үзе үк алыр­га бу­лыш­кан Гос­ман Са­дә:

— Бел­ми кал­дым!— дип ак­лан­ды.— Ша­кир карт­ны сыт, эчен­дә­ге бө­тен шак­шы­сы чык­сын шул са­сы­ның!— ди­де, ми­не ко­тыр­тып.

А­ның үзе­нә исем кит­мә­гән ке­бек, сүз­лә­ре­нә дә хәй­ран ит­мә­дем. Ба­ры тик Ша­кир Ши­һап улы Һа­би­лов­ка гы­на бик ка­ты рән­җе­дем.

Кү­ңел бак­чам­да көч тү­геп үс­тер­гән иҗат җи­ме­ше­мә шак­шы кул­ла­рын су­зуы аның һич­ни бе­лән аң­ла­тып бул­мас­лык оят­сыз­лы­гы, хәт­та ка­ба­хәт­ле­ге иде. Мин бит ул ба­бай­ны һич ке­нә дә на­чар ке­ше­дер дип бел­мә­дем. Күз ал­дым­да абы­нып кит­те, йө­зе ка­рал­ды. Хә­ер­ле­гә бул­сын! “Мө­хәм­мәдь­яр” дра­ма­тик поэ­мам­ның ав­то­ры Ша­кир Һа­би­лов икән бит, йа Хо­да!..

Ни­чек шу­лай дип дәгъ­ва­лар­га вөҗ­да­ны җит­те икән?

­ Ян­варь, 1999.

 

­КИ­ТАП КЕ­ШЕ­СЕ

­ Хи­кәя

 

Ке­ше ки­тап уку­дан ямь та­бар­га, кү­ңе­ле­нә рә­хәт­лек иң­де­рер­гә ти­еш. Әгәр дә бу ха­ләт­кә ире­шә ал­мый икән, аның җа­ны да ту­ты­га баш­лый. Ин­де аңа ки­тап­ның рә­хә­те кал­мый. Әм­ма шу­ны­сын да оны­тыр­га яра­мый, һәр­төр­ле кул­лан­ма­лар — ала­ры да ки­тап — ба­шын­нан ахы­ры­на ка­дәр кү­тә­рел­ми укы­ла тор­ган­нар­дан тү­гел­ләр, ан­дый­ла­ры мох­таҗ­лык төш­кән са­ен гы­на, ки­ңәш өчен дип мө­рә­җә­гать ите­лү­че чы­га­нак­лар гы­на. Һәм ки­тап­ның бик тә ки­рәк­ле­лә­рен­нән са­на­ла­лар. Ә җан өчен ма­тур әдә­би­ят­ның бу­луы ях­шы, бо­ла­ры исә — тор­мыш дә­рес­лек­лә­ре, ма­тур­лык чы­га­нак­ла­ры. Әй­тә­ләр­ме: “Дөнь­я­ны ма­тур­лык кот­ка­рып ка­ла!”— дип? Ме­нә шул дөнь­я­ны кот­ка­ру­чы ки­тап­лар­ның һәр ха­лык­та хәт­та үзе­не­ке ге­нә дә бу­луы мәс­ли­хәт. Бер мил­ләт әдә­би­я­ты­ның җәү­һәр­лә­ре икен­че бер ка­вем­гә ярап бе­тә ал­мый, мо­ны яше­реп то­ра­сы юк. Үзең­не­ке үзәк­кә үтә ин­де ул, бил­ге­ле, ке­ше­не­ке кеш­ләк­тә ге­нә ка­ла.

Мин үзем кеч­ке­нә ча­гым­нан, та­би­гый, бик күп әсәр­ләр укып чык­кан­мын икән. Әм­ма нә­фе­сем ка­нә­гать итә ал­мый­ча, нис­бем­не һәр­ва­кыт бу як­тан зур ял­кау­лык­лар күр­сәт­кән­лек­тә га­еп­ләр­гә яра­та идем. Имеш, мин ки­тап күр­гән ке­ше­ме соң? Имеш, ни укы­га­ным бар соң әле? Юк­са, адәм за­ты ишет­мә­гән һәм бел­мә­гән әл­лә нин­ди ка­вем һәм мил­ләт­ләр­нең олы вә ке­че ка­ләм әһел­лә­ре­нең хәт­та һич­бер әһә­ми­я­те юк яз­ма­ла­рын да ак­тар­ган­мын, укы­ган­мын, сә­хи­фә­лә­ре­нә күз ну­рым­ны түк­кән­мен. Ке­ше­ләр бе­лән күб­рәк ара­ла­ша баш­ла­гач кы­на ба­ла­чак­та­гы ты­рыш­лы­гы­ма яше­рен ге­нә сок­лан­мый ка­ла ал­ма­дым. Го­ме­рем бу­е­на ки­тап тәр­би­я­сен­дә бул­ган­мын лә­ба­са! Шун­лык­тан үзем ха­кын­да: “Мин — ки­тап ке­ше­се!”— дип әй­тә тор­ган бу­лып кит­тем.

Ки­тап ми­нем ки­ңәш­чем дә, фи­кер­дә­шем дә. Әм­ма дөнья йө­зен­дә языл­ган һәм язы­лып бе­те­лү­че бар­лык әсәр­ләр­не дә укып чы­гу мөм­кин хәл тү­гел. Үзем­не ки­тап ке­ше­се, ки­тап ба­ла­сы ди­сәм дә, тор­мыш­ны да шак­тый кү­рер­гә ту­ры кил­гән­ле­ген яшер­ми әй­тер­гә ти­еш­мен. Хә­ер, хик­мәт ан­да гы­на­мы­ни?

Әт­кәй ки­тап­ка ар­тык их­лас бу­лу­ым­ны ярат­мый, шу­лай да те­ләк­лә­ре­мә кар­шы да ки­лә ал­мый иде. Мин һәр­ва­кыт­та үзем­чә бул­дым. Һич­ни­гә хәй­ран ит­мә­дем. Мак­сат җе­бем­не кул­дан ыч­кын­дыр­ган­да да бә­хәс­лә­шеп то­рыр­лык тү­гел идем. Ки­тап ни куш­са, шу­ның­ча бул­дым. Һәр укы­ган әсә­рем­нең ка­һар­ма­ны­на “ә­ве­ре­леп”, әле дан­лык­лы Фран­ци­я­гә, әле ке­ше яшә­ми тор­ган кыр­гый ут­рау­лар­га, әле Аляс­ка­га, әле су­гыш­лы баш­баш­так Гер­ма­ни­я­гә “ба­рып чы­гам”, Ми­сыр фир­га­вен­нә­ре­нең мә­кер­лә­рен ачам, бо­рын­гы Рим­да йө­рим, Әф­лә­тун һәм Арис­та­ның шә­керт­лә­ре­нә әве­ре­ләм. Мин — акыл­лы ин­де­ец та, бел­дек­ле эз­та­бар да, баш­ка­сы да. Ки­чә ге­нә шпи­он­нар­ны ку­ып йөр­сәм, бү­ген муш­ке­тер­лык­ка ка­бул ит­те­ләр. Бу­сы — озак­ка­рак, ун ел уз­гач, егер­ме, ан­нан егер­ме биш ел үт­кәч... Ир­тән­нән кич­кә ка­дәр, ан­нан төн ур­та­ла­рын уз­ды­рып, төш­тә дә тә­хет инт­ри­га­ла­рын­да кат­на­шып, ахыр­да һәм­мә­сен­нән дә өс­тен чы­гып, ба­һа­дир­лы­гым, акы­лым, зат­лы­лык­та өс­тен­ле­гем һәм­мә­сен сок­лан­ды­рыр­га ти­еш. Әм­ма ип­тәш ма­лай­ла­рым, сый­ныф­таш кыз­лар гы­на кем­ле­гем­не бе­леп бе­тер­ми­ләр. “Кы­лан­ма ин­де!”— дип ачу­ла­на­лар, үп­кә­ли­ләр, ә ми­нем исем дә кит­ми. Чөн­ки әле ге­нә укып ят­кан ки­та­бым­ның төп ка­һар­ма­ны, ал­дын-ар­тын уй­лап тор­мас­тан, ут­ка да ке­рә, су­га да чу­ма. Ан­дый да бул­дык­лы ке­ше­нең дөнья йө­зен­дә кү­лә­гә­се дә йөр­мә­гә­нен уй­лап та ка­ра­мыйм. Ми­нем иде­а­лым су­дан ко­ры, ут­тан көй­ми чы­га. Ул да тү­гел, та­гын ки­тап­ха­нә­гә йө­ге­рәм, бу юлы Ми­чу­рин ха­кын­да­гы ки­тап би­рә­ләр. Күп тә үт­ми, мин дә иң шәп бак­ча­чы­га әве­ре­ләм. Хез­мәт дә­рес­лә­рен­дә укы­ту­чы­быз Әх­мәт абый, баш ки­е­мен чак кы­на куз­га­та-куз­га­та, пе­ләш­лә­нү­гә юл ал­ган тү­бә­сен сы­пы­рып, ка­лын күз­ле­ген рәт­ләп, олы һәм мә­гә­рем ки тот­рык­лы бо­ры­нын уры­нын­да ми­кән ди­гән­дәй куз­гат­ка­лап ике сүз әй­тер­гә өл­гер­гән­че, мин биш­не өс­тәп ку­ям:

— Кис­кеч, тиш­кеч, ки­мер­геч бө­җәк һәм корт­лар­га кар­шы кө­рәш­кән­дә агу­ны бер чи­ләк­кә йөз грамм микъ­да­рын­да са­лып эре­тә­без!..

Әх­мәт абый­ның ян­тай­ган эш­лә­пә­се баш тү­бә­сен­нән тө­шеп ки­тә. Кар­лар­ны хәт­та агач­лар ышык­ла­ган ка­раң­гы бак­ча поч­мак­ла­рын­да да эре­теп бе­те­рер­гә өл­гер­гән, дөнь­я­га җы­лы һа­ва бөр­ке­гән ко­яш нур­ла­рын­да тир­лә­гән пе­лә­ше бе­лән бер­гә күз­ле­ге ял­ты­рап ки­тә. Кая әле ул бел­дек­ле ма­ла­е­гыз ди­гән­дәй күз­лә­ре бе­лән ми­не эз­ли. Һәм­мә­без те­зе­ле­шеп бас­кан. Мәк­тәп бак­ча­сы­ның бер­дән­бер ка­зыл­мый кал­ган иң­гә-буй­га ике­шәр ар­шын­лы җи­ре­нә егер­ме би­ше­без дә сы­еп бет­кән. Ул ара­да мин Нә­зи­лә­нең ар­ты­на ка­чам. Ул чә­рел­дек тә, сат­лык та тү­гел. Ми­не гел дә як­лый. Әгәр дә әни­се укы­ту­чы бул­ма­са, ка­ра бөд­рә чәч­лә­ре­нә, ма­тур күз­лә­ре­нә әл­лә кай­чан га­шыйк бу­лыр идем ин­де. Юк­лы­гы­ма га­җәп­лә­неп, Әх­мәт абый сүз­лә­рем­не ка­бат­лый. Ул уй­ла­нып тук­та­лу­га, мин та­гын өс­тәп ку­ям. Дә­рес өзе­лә. Ар­ка­ма ике чи­ләк сый­ды­рыш­лы авыр агу сип­тер­ге­чен ас­ты­рып, ал­ма ара­сы­на кер­теп җи­бә­рә­ләр... Корт­кыч­лар­га кар­шы кө­рә­шер­гә...

Бер ат­на­дан ән­кәй ми­не ра­йон үзә­ге хас­та­ха­нә­сен­нән җи­тәк­ләп алып кай­та. Ярый әле исән кал­ган­мын, агу­ла­нып үл­мә­гән­мен, имеш!

Ан­да ни­чек ба­рып эләк­кә­нем­не бел­мим, әм­ма мәк­тәп бак­ча­сы­на агу сип­тер­гән­дә үзем агу­ла­нып ау­ган­мын да күм­хуҗ­ның бо­лай да ярым җи­ме­рек ма­ши­на­сын тә­мам та­ра­лып бет­кән­че ра­йон үзә­ге­нә ка­дәр дө­бер-ша­тыр ку­ып кил­гән­нәр. Оча­лар гы­на икән. Ә ми­нем ике күз­нең бер­се дә ачы­лып ка­ра­ма­ган.

Ул, ми­не кот­ка­рып кал­ган ма­ши­на­ны, әле ки­чә ге­нә, Бө­гел­мә­гә, ти­мер өе­ме­нә ил­теп бу­ша­тыр­га алып кит­кән­нәр ди. Мо­ңа ка­дәр кө­не-тө­не руль ар­тын­нан төш­мә­гән Сә­гыйрь абый хә­зер ат­ка күч­кән. Мо­ның өчен ми­не га­еп­лә­мә­сә­ләр ин­де...

Хә­ер, ми­нем хәл бе­лән авыл­да кы­зык­сы­нып ка­рау­чы­лар бул­ма­ды. “Ар­ба ва­тыл­са — утын, үгез үл­сә — ит”,— ди­гән­дәй, исән икән­ле­гем­не үз күз­лә­ре бе­лән күр­гәч, шул җит­кән иде­ме? “Та­тар — күр­ми ышан­мый” шул ул, күр­гәч, со­раш­ты­рып то­ру­ның ки­рә­ге дә юк.

Дөнь­я­лык­ка хәй­ран итеп то­ра­лар ди­ме­ни? Һәр­кем­нең үз хәс­рә­те, үз бәй­рә­ме, ми­нем дә эшем дөнь­я­ның үзе ке­бек үк дөнья иде: укы­ма­ган ки­тап­ла­рым авы­лы­быз клу­бын­да киш­тә-киш­тә икән. Ин­де ге­нә га­рәп чүл­лә­рен­дә мог­җи­за ко­лы бу­лып йө­ри идем, Аме­ри­ка ур­ман­на­рын­да аю­лар ау­лар­га то­тын­дым, Ерак Көн­чы­гыш­ка җи­теп, Ну­ри­хан Фәт­тах­ка “и­я­реп” йөр­дем, ук­ла­рын сыз­гырт­тым... Са­ный кит­сәм, чи­ге юк. Әле Таң-ба­тыр бул­дым, әле Шү­рә­ле­нең ни­чән­че тап­кыр­дыр бар­мак­ла­рын агач яры­гы­на кыс­ты­рып кит­тем, Су ана­сы­ның ал­тын та­ра­гын ур­ла­вы­ма үкен­дем...

Ә көн­нәр­нең бе­рен­дә ми­ңа ма­тур чә­чәк­ле хат ки­леп төш­те. Язу рә­ве­ше­нә, сүз­лә­ре­нең ма­тур­лы­гы­на игъ­ти­бар ит­кән­дә, бер-бер чи­бәр кыз­ның ка­ләм җи­ме­шен­нән иде. Ин­де өч тап­кыр укып чык­тым һәм җа­вап язар­га бул­дым, юк­са үп­кә­ләр ди­гән фи­кер­гә кил­дем. Бу ва­кыт­та дүрт муш­ке­тер бе­лән та­гын Фран­ци­я­дән Анг­ли­я­гә, инг­лиз­ләр­дән фран­цуз­лар­га “ат чап­ты­ра”, кар­ди­нал­ның шпи­он­на­ры бе­лән чән­че­шә, Бо­носье ха­ным­га үлеп га­шыйк идем. Ми­ңа хат яз­ган кыз күз ал­ды­ма шул ха­ным ке­бек чи­бәр­лек­тә ти­ңе юк су­рә­тен­дә ки­леп бас­ты. Тик Дю­ма әфән­де­нең ки­тап­ла­рын­да ми­ңа ку­лай һәм кү­че­реп ке­нә җи­бә­рер­лек бер ге­нә хат өл­ге­се дә юк иде. Тә­мам га­җиз бул­гач, үзем иҗат итәр­гә уй­ла­дым. Әм­ма бу эш­нең бик тә авыр икән­ле­ге­нә хәй­ран итәр­гә ту­ры кил­де. Ике-өч җөм­лә­дән ар­ты­гы­на ки­тә ал­ма­дым. Ахыр­да нәкъ фран­цуз мар­киз­ла­ры­ча итеп бик мул зат­лы гый­ба­рә­ләр тез­мә­сен­нән тор­ган җөм­лә­ләр бе­лән чук­лап ха­тым­ны тә­мам­ла­дым, ка­бат­лап укып та тор­мас­тан са­дак-кон­вер­ка сал­дым. Кем­ле­гем­не һәм мәр­тә­бәм­не рас­лый тор­ган там­гам да, мө­һе­рем дә юк иде. Шун­лык­тан аны үзем уй­лап та­бар­га бул­дым. Йө­рәк яса­дым, нәкъ ур­та­сын­нан ук бе­лән тиш­тер­дем дә, очын­нан кан­нар та­мы­зып, күл ит­тем. Имеш, бу кыз ми­нем йө­рәк­не ме­нә шу­лай яра­ла­ган икән! Әм­ма бо­лар бе­лән ге­нә ка­нә­гать­лән­ми­чә, бер ягы­на гөл­чә­чәк, икен­че­се­нә шай­тан та­я­гы рә­сем­нә­рен тө­шер­дем. Бәл­ки бо­лай ук ки­рәк тә бул­ма­ган­дыр? Әм­ма ми­нем­чә, хат язып җи­бә­рү­че шул сө­ек­лем ар­тын­нан бер көн­дә­шем һич­шик­сез йө­рер­гә, йө­рә­ген яу­лар­га ты­ры­шып ма­та­шыр­га ти­еш иде. Ә мин, имеш, йө­рә­ге яра­лы, гыйш­кым­нан зар һәм ин­ти­зар­мын!

О­зак көт­тер­мә­де, аның да җа­вап ха­ты ки­леп җит­те. Яшер­мим, көт­кән идем. Тиз ара­да бу­сы­на да җа­вап язып җи­бәр­дем. Мин ин­де ул ва­кыт­та ка­пи­тан Грант­ның ба­ла­ла­ры бе­лән Авст­ра­лия аша ки­чеп ба­ра идем. Сө­ек­лем­нән та­гын да хат ки­леп иреш­те. Мин җи­ден­че кат күк­тә ге­нә бул­ма­ган­мын­дыр. Дөнь­я­лык­ның хәй­лә­лә­ре оны­тыл­ды. Кү­ңел һәм хис­ләр — саф, ял­ган­ның нәр­сә икән­ле­ген дә бел­мә­гән чак­лар иде. Хат­лар ике ара­да йө­ри тор­ды. Әм­ма көн­нәр­нең бе­рен­дә алар ми­ңа бик та­ныш бу­лып то­е­ла баш­ла­ды­лар. Ул ва­кыт­та Аяз Гый­лә­җев­нең “Кыз­лар хат­ла­ры” ки­та­бы өс­тә­лем­дә иде. Хәй­ран кал­дым: язу­чы абый бо­лар­ны ка­ян бел­де икән? Сө­ек­лем­нең хат­ла­рын кай­чан укы­ган да ни­чек кү­че­реп ал­ган?

Бу хәл сө­е­неч­ле дә, кө­е­неч­ле дә тәэ­сир ит­те. Ал­ган хат­ла­рым­ны те­зеп куй­дым, ки­тап бе­лән ча­гыш­ты­ра баш­ла­дым. Аер­ма юк иде. Хәй­ран ка­лып, ки­лә­чәк­тә нин­ди хат­лар ала­сым­ны укып чык­тым да, шу­лар­ның бер­ни­чә­сен рәт­тән кү­че­реп алып, сө­ек­лем­нең үзе­нә җи­бәр­дем. Әм­ма үп­кә­ләт­тем бу­лыр­га ки­рәк, ин­де кар­та­еп ба­рам, әле һа­ман җа­вап ха­тын ал­га­ным юк. Ке­ше­ләр­нең ин­де ба­ла­ла­ры үсеп бет­те­ләр, ә мин әле өй­лән­мә­гән дә.

­ Ян­варь-фев­раль, 1999.

 

 

­СА­ЛЫМ ИНС­ПЕК­ЦИ­Я­СЕ

­ Хи­кәя

 

Са­лым тү­ләү­че бе­лән са­лым җы­ю­чы бер-бер­сен һич тә өнә­ми­ләр. Хә­ер, кай­да ни­чек­тер, әм­ма без­нең шә­һәр­дә ул ки­мен­дә, ар­ты­гы бе­лән бул­ма­са, биш-ун тап­кыр шу­лай. Са­лым­чы са­лым­лы­ның ти­е­не­нә ка­дәр кы­рып алыр­га гы­на то­ра, тә­мам са­вып бе­те­рү те­лә­ге. Ир­тә­гә­се көн­гә бө­тен­ләй дә са­лым тү­ләр­ле­гең­не кал­дыр­мас­ка да күп­не со­рап тор­мас­тыр, мө­га­ен. Ар­ты­гын тү­ләт­сә тү­лә­тә, әм­ма үзең оны­тып бер ти­е­нең­не ге­нә дә бир­ми кал­дыр­саң, су­мы бе­лән ка­е­ра. Биш сум эш­лә­сәң, кем әйт­меш­ли, ки­мен­дә яр­ты­сы­на ку­лын су­за да су­за ин­де. Аның бе­лән ка­нә­гать­лән­сә ярый да шул... Хә­ер, за­кон­на­ры да шун­дый­рак ин­де аның.

Ә­ле са­лым җы­ю­чы үзе ми­ңа зар­ла­нып тор­ган бул­ды:

— Ке­ше­чә кы­ла­на­быз! Аз ала­быз!— Имеш...

Әм­ма әйт­ми шул, бар ка­зан­га­ның­ны су­ыр­са да җа­ны ты­ныч­лан­ма­я­чак бит, йө­зе­нә чык­кан. Шун­дый ке­ше­лә­рен ка­ян та­бып бе­те­рә­ләр ди­ген? Әл­лә ин­де үз­лә­рен­дә мах­сус үс­те­рә­ләр. Дик­ла­ра­ция тө­зеп илт­кән идем, са­лым­чы­лар­ның бер­се әй­тә:

— Кул кы­чы­та!..

Чә­пәп куй­ды­лар. Оят­ла­ры да юк икән. Са­лым­ны да чис­та, саф ке­рем­нән тү­гел, ва­ло­вой­дан тү­лә­тә­ләр, ягъ­ни алыр­га ти­еш­ле бу­лып та тә­те­ми кал­ган ак­чаң исә­бен­нән ин­де. Ә чы­гым­на­рың бар икән, ала­ры һич­кем­не кы­зык­сын­дыр­мый ул!

Ә, ни шул, зар­ла­нып то­ра­сы тү­гел: зә­кәт тү­ләү, ягъ­ни са­лым би­рү — из­ге эш. Ал­ла­һы тә­га­лә үзе куш­кан биш фа­рыз­ның бер­се. Әм­ма, ни, бо­лай ук та­ла­ма­са­лар да ярар иде дә...

Мин үзем­не өл­ге бу­лыр­лык граж­дан­нар­дан исәп­ли идем. Хө­кү­мәт ни­ләр ге­нә кы­лан­дыр­са да ләб­бәй­кә то­тып то­рам. Ха­лык фай­да­сы­на дип әй­тә­ләр икән, ни кы­лан­дыр­са­лар һәм кыл­са­лар да ярый, имеш. Кар­шы ки­лер­лек тү­гел.

Ха­лык исе­мен­нән ге­нә та­лый­лар­дыр ин­де, аны­сы, бел­ми­без­дер ге­нә. Ха­лык исе­мен­нән хө­кем итә­ләр, ха­лык исе­мен­нән бәй­рәм­нәр уз­ды­ра­лар, ха­лык исе­мен­нән ка­нун­нар яза­лар, ха­лык исе­мен­нән ба­ры­сын да эш­ли­ләр. Әм­ма ха­лык­ны бик үк ис­тә дә тот­мый­лар. Бо­ла­рын һәр­кем бе­лә, шу­ның өчен дә: “Ник соң әле кем­дер кем­нең­дер кай­гы­сын­да йө­рер­гә ти­еш?”— дип ку­ю­чы­лар аз тү­гел. Тор­мыш­лар шу­лай ук бу­лып кит­те ми­кән­ни?

Бу җы­ел­ган са­лым кая ки­тә ди­ген? Кем­нәр­не ба­е­та? Җир-су өчен тү­лә­нә тор­га­нын әй­тә­се дә юк ин­де аның, ә ме­нә бу шәх­си ке­ре­мең­не дек­ла­ра­ци­я­ләп, ягъ­ни ачып сал­ды­рып, кап­чык тө­бең­не как­ты­ру­ла­рын нәр­сә ди­яр­гә икән?

У­рам­да бе­рәү: “Та­лый­лар, та­лый­лар!”— дип кыч­кы­ра иде, аңа бө­тен ке­ше шак­лар ка­тып, ап­ты­рап ка­рап то­ра, ә мин ми­ли­ция ча­кырт­тым. Ә ул кыч­кы­ру­чы са­лым инс­пек­ци­я­сен ачу­ла­нып ма­та­ша икән, адәм көл­ке­се­нә кал­дым.

“­Син нәр­сә, из­ге хө­кү­мә­те­без­гә тел ти­де­рә­сең?”— дип, те­ге­не дә җил­те­рә­тер­гә то­тын­ган иде­ләр, аң­га ки­лер­гә өл­гер­гән ха­тын­нар йо­лып алып кал­ды­лар би­ча­ра­ны.

Ө­нә­ми са­лым тү­ләү­че­не са­лым са­лу­чы хө­кү­мәт. Мәр­хә­мәт­сез кы­ла­на. Са­рык­ка таш­лан­ган бү­ре ша­я­рып кы­на бө­тен кө­тү­ен ки­сеп-ту­рап таш­лый, ә үгез­гә — гай­рә­те җит­кә­не ге­нә си­ке­рә.

Мин ул тук­са­нын­чы ел­лар­да бер-бер арт­лы ике ки­тап чы­га­ру бә­хе­те­нә иреш­кән идем. Ка­ләм ха­кы­на кул җы­лы­тыр­лык кы­на бул­са да ак­ча бир­де­ләр. Ул ара­да ел тә­мам­ла­нып өл­гер­де. Ни ка­зан­саң да, шул ке­рем­нең уни­ке өле­шен дәү­ләт са­лы­мы­на юл­лап то­ра­лар. Ке­рем­нең арт­ка­ны са­ен са­лы­мы да зу­рая, про­цен­ты да ар­та. Бер ке­ше­нең үл­ми яшә­ве өчен ал­ты йөз (ул ва­кыт­та ак­ча­ны мең­нәр бе­лән са­ный идек) мең­нәр ти­рә­се ак­ча да җи­тә икән. Ел бу­е­на эш­ләп тап­ка­ным, йо­кы­сыз төн­нә­рем һәм көн­нә­рем ха­кы уни­ке мил­ли­он­нан ар­тып кит­кән. Ил­дә инф­ля­ция ко­ты­ра. Бү­ген­ге мең­лек ир­тә­гә шыр­пы алыр­га гы­на җи­тә. Ак­ча­ның мул ел­ла­ры да бу­ла икән ул! Шә­һәр транс­пор­ты­на бер уты­ру­ың гы­на да бер мең сум то­ра. Ак­ча­ның нүл­лә­ре күп, мәгъ­нә­се ти­ен ха­кын­да­гы чак­лар. Ел­лык ке­рем­нән дә бик шәп­ләп са­лым ка­е­ра­лар икән. Һәр­хәл­дә те­ге ел­лар­ны шу­лай бул­ды, бы­ел гы­на тәр­тип үз­гәр­мәс. Бер-ике ел рәт­тән ба­рып, шак­тый гы­на га­җиз­лән­гән, са­лым тү­ләү­че ди­гән га­е­бем­не кү­тәр­гән идем. Бы­ел ал­дат­мас­ка исәп­лә­дем. Ир­тә­рәк то­рып, таң­нан ишек төп­лә­ре­нә ба­рып бас­тым. Мөм­кин бул­ган­нан бар­лык бе­леш­мә­ләр­не җый­нар­га өл­гер­гән идем, ал­ла­ры­на ки­те­реп сал­дым. Ми­не тик­ше­рер­гә алын­ган Свет­ла­на исем­ле яшь инс­пек­тор ха­ным, ку­ян өс­те­нә кар­чы­га­дай таш­лан­ган ке­бек, бә­гы­рем­не ерт­ка­лап бе­тер­де...

— Сез­нең чы­гым­на­ры­гыз без­не кы­зык­сын­дыр­мый,— ди бу, юр­га­ны­ңа ка­рап ая­гың­ны су­зар­га иде ди­гән­дәй,— та­быш­ла­ры­гыз ха­кын­да гы­на исәп-хи­сап би­ре­гез!

Я­рый әле баш­ка­рып чык­тым. Чи­лә­нә тор­гач, бер хи­кәя яз­га­ным ка­дәр кә­газь-ка­ра бе­тер­дем. Дек­ла­ра­ци­ям­не та­гын өс­тәл­лә­ре­нә ки­те­реп сал­дым. То­тын­ды ха­ным исәп-хи­сап­ка. Ул тир­ли — мин тир­лим, ул усал­ла­на — мин шом­ла­нам, ул ел­мая — ми­нем эч­кә җы­лы йө­ге­рә. Те­ген­дә дә, мон­да да кул­ла­рым­ны куй­дыр­та, им­за­ла­рым­ны ала, ал­ды­ма үзе бер дәф­тәр ка­лын­лы­гы бул­ган дек­ла­ра­ция кә­газь­лә­рем­не ки­те­реп са­ла. Урын­ды­гым­нан егы­лып тө­шәм.

— Си­гез мил­ли­он ярым!

Йа Хо­да, ике ки­та­бым­ның бер­сен, ка­лын­ра­гын хө­кү­мәт фай­да­сы­на яз­ган­мын. Җи­де мең ге­нә тү­лә­гән­нәр иде.

— Ан­да без­нең ни эше­без бар?

Рә­сәй дәү­лә­те­нең ясак җы­ю­чы тү­рә­се бу­лу­ы­ның бар­лык мөм­кин са­нал­ган өс­тен­лек­лә­рен­нән ту­лы­сын­ча фай­да­ла­ну­ның бө­тен рә­хәт­лек­лә­рен җа­ны-тә­не бе­лән та­ты­ган шу­шы мар­җа ха­ным­ның баш тү­бәм­нән бә­реп чык­кан тө­тен­гә исе ки­теп, бо­ры­ны май­лы та­ба тә­мен си­зен­де, ах­ры­сы, сө­е­неп куй­ды:

— Без­не­ке­ләр­не бе­лер­сез!

Сө­як­лә­рем­не чак җы­еш­ты­рып, рәх­мәт әй­теп хуш­ла­шу әдә­бен дә җи­ре­нә җит­ке­реп, өс­те­мә өел­гән йөк­тән сы­гыл­ган хә­лем­дә чы­гып кит­тем. Бу ка­дәр ак­ча­ны кай­дан та­бар­га ди­гән хәс­рәт ка­раң­гы­лы­гын­нан ай бу­е­на да ко­ты­ла ал­мый­ча йөр­дем. Шул хә­лем­дә на­ши­ре­мә ки­леп кер­дем.

— Бе­рәр яз­ган әсә­рең юк­мы соң?— ди бу.— Шу­ның го­но­ра­рын са­лым­га юл­лар­сың.

— Бар!— ди­дем, чик­сез сө­е­неп: — Ши­гырь, ро­ман, по­весть, хи­кәя, мә­ка­лә, эс­се!.. Җа­ны­гыз ни те­ли, шун­дый­ны!

— Юк, алар­ны ке­ше укып азап­лан­мый, бү­тән­рәк­не...

“­Хә­тер кап­чы­гын­да” шак­тый ак­та­ры­нып, бо­рын­гы әдә­би­я­ты­быз­дан гү­зәл бер яд­кәр­не бас­ма өчен әзер­ләп би­рер­гә вәгъ­дә ит­тем. Дө­рес­рә­ге, ул ин­де әзер иде. Ки­те­реп тә бир­дем, ка­ләм ха­кын да тү­лә­де, рәх­мәт яу­гы­ры! Са­лым­га ил­теп тә тап­шыр­дым. Бо­рын­гы та­тар ша­гый­ре дә бү­ген­ге Рә­сәй фай­да­сы­на ул әсә­рен яз­ган бу­лып чык­ты.

— И ах­мак­лар,— дип җа­ным әр­не­де,— та­тар та­ри­хын ачу­лан­ган бу­ла­лар та­гын, мыс­кыл­лый­лар, ә шул бо­рын­гы­лар­ның бү­ген­ге бә­хет­сез­ләр фай­да­сы­на хез­мәт ит­кән­лек­лә­рен уй­лап та ка­ра­мый­лар...

Бе­раз­дан та­гын да әй­тә куй­дым:

— Юк, бик ях­шы бе­лә­ләр, әм­ма бел­мә­меш­кә ге­нә са­лы­на­лар!

Шу­лай бе­раз ва­кыт­ка са­лым инс­пек­ци­я­се хә­ве­фен­нән ко­ты­лып то­рам. Бер ай ди­гән­дә та­гын ча­кырт­ты­ра­лар.

— Ни бар иде? Тү­лә­дем бит ин­де!— дим, ке­рә-ке­реш­кә. Ә алар, үз дә­рә­җә­лә­ре­нең мәр­тә­бә­сен яшер­ми­чә ге­нә:

— Тик­ше­рә­без әле ме­нә!— дип әйт­те­ләр дә, дүрт ягым­ны да кыйб­ла яса­ды­лар.

Ты­ныч­ла­ныр­га гы­на өл­гер­гән идем, та­гын ча­кыр­тып хат җи­бәр­гән­нәр. Бар­дым.

— Ни бул­ды?— дим. Бо­лар, олы ке­ше­ләр, та­гын да үз дә­рә­җә­лә­рен зу­рай­тып: — Тик­ше­рә­без әле ме­нә!— ди­де­ләр дә, хә­лем­не сү­ген­де­рер дә­рә­җә­гә тө­ше­реп чы­гар­ды­лар да җи­бәр­де­ләр. Та­гын бер тап­кыр шу­лай мыс­кыл­ла­са­лар, ба­ша­як ки­те­рәм үз­лә­рен дип ни­ят­ләп йөр­гә­нем­дә өчен­че тап­кыр хат ки­леп төш­те. Ачу­ым­ның ки­лү­лә­ре шарт­лар­га җит­кән пар ка­за­нын­нан да ары­рак иде. Ишек­лә­рен­нән бә­реп ди­яр­лек ба­рып кер­дем.

— Сез нәр­сә? Ми­не мыс­кыл­лап, юк бе­лән өчен­че тап­кыр ча­кыр­та­сыз!— дип әй­тер­гә, ачу­ым­ны бел­де­рер­гә өл­гер­мә­дем, алар:

— Ке­ре­ме­гез­не без­дән яше­реп кал­дыр­мас­ка ки­рәк иде!— ди­мә­сен­нәр­ме.

Тел­сез кал­дым. Бе­раз­дан гы­на аңы­ма ки­леп:

— Ни­чек?— дип со­рар­га кө­чем­нән кил­де.

— Ме­нә бо­лар­ны ка­ра­гыз. Бе­леш­мә­ләр! “Ка­зан” жур­на­лы...

— Ми­нем алар­дан ак­ча ал­га­ным юк!

— Ан­да без­нең ни эше­без бар? Алар сез­гә тү­ләр­гә ти­еш бул­ган­нар... Ак­ча би­рү­лә­ре мәҗ­бү­ри тү­гел. Яз­ган­нар икән, алыр­га иде, са­лы­мын да тү­ләр­гә ки­рәк иде!

— Ке­ре­ме бул­ма­ган­да да шу­лай­мы?

— Әйе! Без­нең ан­да ни эше­без бар?!.

— Оят­сыз­лар!

Бу сү­зем ар­тык иде. Шу­лай да алар­ның исе кит­мә­де. Алу-ал­ма­вым ха­кын­да бе­леш­мә­ләр ки­те­реп ка­рар­га ки­ңәш ит­те­ләр. Ба­ша­як ки­леп йө­гер­дем ин­де. Икен­че көн­гә алып кил­сәм:

— Бу нәр­сә?— ди­ләр.

— Бе­леш­мә­ләр, “Ка­зан” жур­на­лын­нан... Әйе... Алар­дан әле­ге көн­гә ка­дәр бер ге­нә ти­ен дә ак­ча ал­ма­вым ха­кын­да!

— Кем со­ра­ды?

— Ни­чек ин­де кем? Үзег-гез!






Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:

vikidalka.ru - 2015-2024 год. Все права принадлежат их авторам! Нарушение авторских прав | Нарушение персональных данных