СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 39 страница

Ел­май­ган авы­зым шәл­пе­рә­еп са­лы­нып төш­те. “Кы­я­фәт­на­мә” сер­лә­рен бел­сәм дә, үзең­нең кем­ле­гең­не һич­кая яше­реп бул­мый икән шул ул!

­ Май, 1999.

­ ИМ­ЛА­ЧЫ ХӘЙ­ДӘР

­ Хи­кәя

Гай­фет­дин аб­зый ма­лай­дан уң­ды. Ту­лы юри­дик бе­ле­ме бе­лән ул үзе ка­раң­гы авыл­да, ке­рә­шен­нәр һәм мө­сел­ман­нар тә­мам бу­та­лып-чу­а­лы­шып бет­кән Зәй тө­бә­ген­дә мәк­тәп ба­ла­ла­ры­на та­рих гый­ле­мен­нән бик ти­рән бе­лем би­реп, күп­ме­ләр­не дөнь­я­га ачык күз бе­лән ка­рар­лык итеп укы­тып чы­гар­са да, бер­се дә та­рих­чы бу­лып кит­мә­гән иде­ләр. Хә­ер, аның үз кыз­ла­ры да гый­лем юлын­да әл­лә ни май­тар­ма­ды­лар. Ә ме­нә ма­ла­ен­нан ке­ше чы­гар, ах­ры­сы. Бер ат­на ди­гән­дә га­рәп им­ла­сын да үз­ләш­тер­де шу­шы таш­ба­шы. Бү­тән­нәр бел­мә­гән­не тө­ше­неп кал­сын! Шу­шы нык үс­кән со­ци­а­лизм ха­кын­да хы­ял­лан­ган га­сыр­ның урам­да­гы алт­мы­шын­чы ел­ла­ры­на җан ке­рер, ич­ма­сам!

Гай­фет­дин аб­зый­ның улы Хәй­дәр чын­нан да сә­ләт­ле ба­ла бу­лып чык­ты. Озак та үт­ми бе­ле­мен кү­тә­рер­гә дә то­тын­ды. Әм­ма дә та­тар те­лен укы­ту­чы Ма­рия Ва­силь­ев­на­ны аяк­тан ек­ты: дәф­тә­ре­нең ты­шы­на га­рәп им­ла­сы бе­лән үзе ха­кын­да мәгъ­лү­мат­ны язып куй­ган, чу­кын­чык. Ә ме­нә әти­се Гай­фет­дин аб­зый­га кы­за­рыр­га ту­ры кил­де. Мәсь­ә­лә пед­со­вет­ның көн тәр­ти­бе­нә ку­е­лып, го­мум җы­е­лыш­ка ка­дәр ба­рып җит­те, әм­ма дә бу ха­рап эш­не ра­йон­га ук мен­ге­реп җи­бәр­мәс­кә бул­ды­лар. Аны­сы­на да рәх­мәт.

У­лы Хәй­дәр­гә ка­еш “а­ша­ту” те­лә­ге бе­лән аш­кы­нып кайт­са да, бә­хет­ле ба­ла икән, Гай­фет­дин аб­зый­ның кул ас­ты­на оч­ра­ма­ды. Чаң­гы шу­ар­га кит­кән, әле ге­нә шыл­ган бу­лып чык­ты.

Та­гын да аңа-мо­ңа күз төр­тел­мәс­ме дип ма­ла­е­ның бук­ча­сын Гай­фет­дин аб­зый өс­тәл­гә әй­лән­де­реп бу­шат­ты. Бер дә ар­тык нәр­сә­лә­ре юк иде. Дәф­тәр тыш­ла­ры­на да ма­тур итеп урыс хә­реф­лә­ре бе­лән яз­ган, эч­лә­рен­дә дә “дүрт­ле” һәм “биш­ле”­ләр ге­нә. Бул­ды­ра бу, бул­ды­ра. Га­лим чы­гар үзен­нән. Ма­лай­лар шук ин­де алар.

Гай­фет­дин аб­зый йом­шый төш­те. Улы Хәй­дәр­нең урыс те­ле дәф­тә­рен дә ач­ты, Пуш­кин ха­кын­да­гы ин­ша­сын да укып чык­ты. Кү­ңе­ле дә рән­җү хис­лә­рен­нән тә­мам бу­шап, бә­гырь тү­рен­дә сө­е­неч шә­ме ка­бын­ган­да гы­на ма­лае да кай­тып кер­де.

Я­ңа пеш­кән кү­мәч ке­бек ал­су­ла­нып бал­кы­ган Хәй­дәр, өс­тен-ба­шын са­лыр-сал­мас:

— Әт­кәй, әт­кәй, дим, төл­ке күр­дем! Әх­мәт авы­лы ягын­нан ки­леп ма­та­ша иде!— дип, сө­е­не­чен сөй­ләп бел­дер­гәч, Гай­фет­дин аб­зый­ның нәкъ улы өчен ге­нә тоз­лап-бо­рыч­лап әзер­ләп ку­ел­ган бар­ча ачу­ла­ры да юк­ка чык­ты.

— Ка­ра син аны, Әх­мәт ягын­нан ки­леп ята ди­ген... Та­вык аб­за­рын ча­ма­лап йө­ри ми­кән­ни?— Хәй­дә­ре­нең та­кыл­да­вык сүз­лә­ре­нә ия­рер-ияр­мәс­тән бо­лай ба­ла­сы­нып алуы аның үзе­нә дә сә­ер то­ел­ды. Бер ми­нут кы­на элек бү­тән төр­ле­рәк бул­ган ата ин­де бө­тен­ләй дә баш­ка төс­ле иде. Кем ни сөй­лә­мәс, җы­е­лыш җы­еп чу­кы­ныш­са­лар да, алар­га ка­рап ба­ла кү­ңе­лен им­гә­тә­ләр ди­ме­ни, юләр!

Шу­шы ми­нут­та Гай­фет­дин аб­зый га­рәп им­ла­сы бе­лән язу­ның ис­ке­лек сө­ре­ме, дин­дар­лык бил­ге­се итеп ил­дә ха­ким­лек ит­кән ком­му­нист­лар­ның ат­ла­ган са­ен бел­де­рү­лә­рен та­гын бер кат исе­нә тө­ше­реп ал­ды. Яңа гы­на кү­ңе­лен­дә чә­чәк ат­кан шат­лык-сө­е­не­че өс­те­нә ка­бат шом­лык кы­ра­вы төш­те. Асыл­да ул үзе­нең га­еп­ле бу­лу­ын, ә улы­ның исә үз бе­ле­мен күр­сә­тер­гә ге­нә те­лә­гән­ле­ген аң­лап ал­ды. Хәй­дә­ре­нең олы бер сис­те­ма, дәү­ләт ма­ши­на­сы бе­лән яка­га-яка то­ты­шып дәгъ­ва­ла­шыр­га җы­е­ну­ын әле­гә бел­ми, әм­ма кү­ңе­ле бе­лән мо­ны бе­раз бул­са да си­зе­нә иде. Га­рәп им­ла­сын­да яз­га­лап ма­та­шуы акы­лы һәм бе­ләк­лә­ре ны­гыр­га өл­гер­мә­гән ма­лай­ның ком­му­нист­лар йө­зе­нә тө­бә­ми ге­нә ыр­гыт­кан бе­рен­че кар йо­мар­ла­мы икән­ле­ген ярый әле күп­ләр тө­ше­нер­гә өл­гер­мә­гән­нәр. Аның урыс хә­ре­фе дип йөр­тел­гән ки­рил­ли­ца­га ке­рә­шен хә­ре­фе итеп ке­нә ка­ра­вы да дө­рес­лек­кә ту­ры ки­лә тү­гел­ме?

— Син аны кай­дан ал­дың?

— Нәр­сә­не, әт­кәй?

А­та бе­лән ба­ла ка­ра­шып кал­ды­лар. Гай­нет­дин аб­зый со­ра­вын тө­гәл­рәк аң­ла­тып ка­бат­лар­га ашык­ма­ды. Улы да са­быр гы­на көт­те. Шу­лай да түз­мә­де:

— Нәр­сә­не, әт­кәй?— дип, ап­ты­рау­лы ка­ра­шын үз­гәрт­мә­гән хә­лен­дә со­рау­ның ачыг­рак әй­те­леп ка­бат­ла­ну­ын көт­те.

— Хә­зер­ге хә­реф­ләр­нең ке­рә­шен­не­ке икән­ле­ген?..

— Ә, аны икән, әт­кәй... Үзең әйт­тең: “Ме­нә, без­нең хә­реф­ләр бо­лар иде”– дип, та­тар­ны­кын өй­рәт­тең. Та­тар­ны­кы дип, га­рәп им­ла­сы ин­де, “Ә­лиф... Ба...”

Гай­фет­дин аб­зый кич­лә­рен дә эш бе­лән мәш­гуль, клуб­та авыл хал­кы­на кәр­тин­кә та­ма­ша­сы күр­сә­тә, ягъ­ни ки­но тә­гә­рә­тә иде. Бү­ген ва­кы­тын­нан ал­да­рак куз­гал­ды. Ки­но тас­ма­ла­ры­ның на­чар бу­лу­ын әйт­кән иде­ләр, өзек­лә­ре күп икән. Ал­дан хә­зер­ләп, ял­гап-чор­нап ку­яр­га ки­рәк. Соң­гы ел­лар­да ил хал­кы ара­сын­да те­ле­ви­зор ди­гән әкә­мәт нәр­сә ку­әт алып, клуб­ка йө­рү­че­ләр са­нын бе­раз­га ки­мет­тер­сә дә, Гай­фет­дин аб­зый үз эше­нә җа­вап­лы мө­нә­сә­бәт­тә иде.

Юл­да аңа ян­гын­чы Хис­мә­тул­ла оч­ра­ды. Бү­ре­ген кың­гыр са­лып, яшь егет­ләр­чә теш ара­сын­нан гы­на тө­ке­реп куй­ды да, тө­тен­ле са­сы авы­зын кый­шай­тып:

— Бү­ген шәп ки­но тә­гә­рә­тә­чәк­сең икән,— дип, сә­лам би­реп кул суз­ды.

— На­ча­ры тү­гел,— ди­де Гай­фет­дин аб­зый, ян­гын­чы­ның да го­мер­гә бер ки­но бе­лән кы­зык­сы­ну­ы­на сө­е­неп һәм бел­де­рү­ләр так­та­сы­на та­ба бо­ры­лып.

Әү­вә­ле аң­лаш­мый­ча­рак тор­ды. Ан­нан соң Хис­мә­тул­ла­га күз са­лып ал­ды. Бел­де­рү­ләр так­та­сы­на ки­но­ның исе­ме зур һәм бөк­ре га­рәп хә­реф­лә­ре бе­лән ту­ты­рып язып ку­ел­ган иде. Гай­фет­дин аб­зый ми­ну­ты-миз­ге­ле эчен­дә ша­быр тир­гә бат­ты.

— Бу язу­ны без­нең тү­бән оч Кә­җә Гыйль­ме­ни­сат­тәй бе­лән үзең­нән баш­ка һич­кем та­ны­мый ин­де,— дип мыс­кыл­лап төрт­тер­де ян­гын­чы, са­ры теш­лә­рен ак кыш­ның ямен бе­те­рер­гә те­лә­гән­дәй ыр­жай­тып.— Фә­реш­тә­ләр язуы!.. Коръ­ән исен, на­дан мул­ла­лар исен аң­кы­та!

Хис­мә­тул­ла күр­сә, бо­лай гы­на кал­дыр­мый ин­де. Ки­мен­дә рай­ком­га кә­газь язып җи­бә­рә­чәк.

Гай­фет­дин аб­зый исә:

— Кай­сы­сы ша­ярт­кан икән?— ди­гән бул­ды, әм­ма ян­гын­чы­ны мо­ның бе­лән ге­нә ал­дап бул­ма­я­ча­гын ул ях­шы аң­лый иде. Хәй­дә­ре­нең эше икән­ле­ген тө­шен­сә дә, бу хак­та һич­кем­гә бел­де­рер­гә яра­мый иде аңа. Шун­лык­тан бе­раз шыт­ты­рыр­га мәҗ­бүр бул­ды:

— Га­рәп ки­но­сы иде. Ар­тист­ла­ры да та­тар­ча сөй­лә­шә­ләр. “Ле­нин — Ок­тябрь­дә” дип ата­ла. Шу­ны ис­тә то­тып языл­ган­дыр. Ха­лык бе­леп тор­сын, ди­гә­нем!..

Гай­фет­дин аб­зый­ның бо­лай ак­ла­нуы да фай­да­га бул­ма­ды.

— Га­рәп­ләр ки­но тө­ше­рә­ме ин­де?— ди­де Хис­мә­тул­ла,— Җит­мә­сә та­тар­ча сөй­лә­шеп, имеш.

Ә­гәр дә шу­шын­да Гай­фет­дин аб­зый бел­де­рү­не сөр­теп, ти­е­шен­чә язып куй­са, бө­тен­ләй дә ха­рап бу­ла­сы, ял­ган­да то­ты­ла­сы иде.

— Ки­леп кү­рер­сең, буш­ка кер­тер­мен үзең­не,— дип, шун­да Хис­мә­тул­ла­ны сө­ен­дер­де дә клуб­ка та­ба юлын дә­вам ит­тер­де ул. Га­рәп им­ла­сын да, улы Хәй­дәр­не дә эч­тән ге­нә ачу­ла­на һәм үзен ял­гы­шу­да би­тәр­ли бар­ды: “Ну ма­лай ак­ты­гы, акыл са­ба­гың укыт­мый яра­мас!..”

Ки­но ях­шы һәм кы­зык­лы бу­лып чык­ты. Зал­ның шыг­рым ту­лы­лы­гы, ха­лык­ның хәт­та идән­гә те­зе­ле­шеп уты­руы, эк­ран­да Ле­нин ба­бай­ның: “Нә­ден­кә, чик­мән­ле кай­нар бә­рәң­ге!”— дип авыз ту­ты­рып та­тар­ча сөй­лә­шеп, ку­лын пе­ше­рә-пе­ше­рә ах-ух ки­леп йө­ге­реп йө­рү­лә­ре үзе бер хик­мәт, ә бер көн­дә яр­ты ай­лык план­ның үтә­лүе икен­че шат­лык иде. Бу хәл­ләр Гай­фет­дин аб­зый­ның кү­ңе­ле ты­ныч­ла­ну өчен җи­тә кал­ды. Шул ча­гын­да аның бүл­мә­се­нә ишек­не как­ты­лар. Йө­рәк­ләр жу итәр­лек иде. Әм­ма ишек­не улы ач­ты һәм:

— Әт­кәй, ки­но­га ке­ше кил­де­ме?— дип, ке­рә-ке­реш­кә со­ра­ды.— Мин дә­рес­лә­рем­не хә­зер­ләп бе­тер­дем. Ка­ра­сам ярый­мы?

“И рәх­мәт төш­ке­ре, йө­ри­сең шун­да!”— дип әти­се орыш­мак­чы иде, аны-мо­ны да әйт­мә­де, Хәй­дә­ре­нең те­лә­ге­нә дә кар­шы кил­мә­де. Ул ара­да клуб­ка ук ке­реп кит­кән улы ки­ре йө­ге­реп чык­ты.

— Ан­да шыр­пы төр­тер урын да юк,— дип, сө­е­не­чен дә бел­дер­де.— Га­рәп­чә язу яра­ган, иман яңар­тыр­га кил­гән­нәр!..

Бу ка­дә­ре­сен үк та­кыл­да­ма­са да яра­ган бу­лыр иде, югый­сә!

Гай­фет­дин аб­зый­га әл­лә нәр­сә бул­ды, җе­не куз­гал­ды. Ки­но тас­ма­сын тарт­ма­сы бе­лән бер­гә идән­гә то­мыр­ды. Ул, күк күк­рә­гән зәң­гәр­ле-кы­зыл­лы та­выш­лар чы­га­рып, өс­тәл ас­ты­на тә­гә­рәп ке­реп кит­те. Хәй­дә­ре то­ра­таш­тай ка­тып кал­ды.

— Се­бер җи­бә­рә­сең син ми­не!— дип җи­ке­рен­де ата.— Се­бер җи­бә­рә­сең, ма­лай ак­ты­гы!

У­лы сүз­нең ни ха­кын­да бар­ган­лы­гын аң­ла­мый кал­ды. Нәр­сә­гә­дер ял­гыш бас­тым­мы әл­лә дип аяк ас­ты­на ка­ра­ды, ар­тын­нан ябы­лып кал­ды­рыл­ган ишек­не күз­дән ки­чер­де.

— Бар, кай­тып кит! Ир­тә­гә сөй­лә­шер­без!..

Ә­ти­се­нең бу җи­ке­реп әмер итүе улы­ның күз­лә­рен­нән яшь­лә­рен ки­тер­де. Хәй­дәр өй­лә­ре­нә елый-елый ат­ла­ды. Шу­лай йок­лар­га ят­ты.

Ә икен­че көн­не әти­се аңа акыл са­ба­гын укыт­ты. Һәр сук­кан ка­еш улы­ның кү­ңе­лен­дә­ге “Ә­лиф, Ба, Та” исем­нә­ре бе­лән атал­ган га­рәп им­ла­сы хә­реф­лә­рен коя тор­ды. Шу­шы ба­ла­дан бө­ек га­лим үсә­се иде, лә­ба­са. Ашык­ты Гай­нет­дин аб­зый, ял­гыш­ты. Ә югый­сә, Хәй­дәр­нең ул яз­ма­ла­ры бе­лән рай­ком­да да, ан­нан юга­ры­рак баш­ка­сын­да да кы­зык­сы­нып та ка­ра­ма­ды­лар.

­ Май-июнь, 1999.

СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН

­ Хи­кәя

Кә­рим Кеч­ке­нә­дән корт­лы бу­лып үс­те. Аз гы­на җил ис­сә дә ба­шын са­лын­ды­рыр­га тор­ган тал­чы­бык ке­бек неч­кә бә­дә­нен­дә кө­рәк­кә та­ян­ды­рыр­лык та ку­ә­те юк икән­ле­ген бе­лә идек. Әм­ма көн­нәр­нең бе­рен­дә гай­рәт күр­сә­тер дип ба­шы­быз­га да кер­теп ка­ра­дык. Кая ди ул, са­лам сый­рак, пы­я­ла бо­рын — бер сук­саң, уа­лыр­га гы­на то­ра.

К­луб­ка ха­лык­ның күп­ләп җы­ел­ган ча­гы: са­бан ту­ен­нан соң яшь­ләр­нең кич­ке уен­на­ры шау­лап-гөр­ләп уза. Ба­ры­сы да бии. Мәй­дан­да ба­тыр кал­ган Хәй­би дә мон­да. Ә кыз­лар­ның күз­лә­ре — ан­да! Кай­сын бә­хет­ле итәр?

Са­лам Кә­рим­нән Хәй­би ба­һа­дир ки­мен­дә биш-ал­ты ел­га яшь­рәк. Әм­ма һәр­кем аңа олы­лап эн­дә­шә, аның бе­лән зур­лап сөй­лә­шә. Ә Кә­рим­не һа­ман да ба­ла­сы­та­лар. Мө­га­ен шул яра­ма­ган­дыр ин­де. Ни җит­те ге­нә­дән узып, иң­не-буй­ны үзе­нә буй­сын­ды­рып, мәгъ­рур кы­я­фәт­тә ба­сып тор­ган Хәй­би­гә:

— Әй­дә, кө­рә­шә­без!— дип төр­теп ал­ма­сын­мы.

А­ның әйт­кә­нен чын­га алу­чы бул­ма­ды. Ба­һа­дир Хәй­би күз­лә­ре бе­лән кыз­лар­ны ау­ла­ды. Әм­ма Са­лам Кә­рим аның җа­вап бир­мә­вен­нән та­гын да үчек­лән­де. Кы­за ба­рып:

— Әй­дә кө­рә­шә­без!— дип, Хәй­би­гә икен­че тап­кыр төрт­те.

Әл­лә ише­теп өл­гер­мә­де, әл­лә бәй­лән­чек­тән ко­ты­лыр­га гы­на те­лә­де:

— Хә­зер!— ди­де Са­лам Кә­рим­гә Хәй­би ба­һа­дир. Ә күз­лә­ре кар­шы­да шө­кер­дәү­че кыз­лар оя­сын­да кай­на­ша иде. Ан­да кем­дер, йө­рә­ге­нә ке­рер­лек зат бар, ах­ры­сы. Әһә, ку­нак кы­зы — Рә­ми­лә! Яңа гы­на ачы­лып ки­лү­че гөл­чә­чәк. Нә­җип абый­лар­га ку­нак­ка кил­де­ләр, сең­ле­се бе­лән!

— Ә-ә, ку­рык­тың­мы?— Са­лам Кә­рим бу юлы ба­һа­дир Хәй­би­гә авырт­ты­рыб­рак төрт­те, ах­ры­сы. Янә­шә­сен­дә­ге егет­ләр­нең авы­зы ачыл­ды. Алар­ның ап­ты­рап ка­лу­ла­рын­нан биг­рәк, та­ма­ша кү­рер­гә те­ләү­лә­ре, кә­мит бул­сын­га өмет­лә­ре зур­дан иде.

— Әй­дә! Чык ур­та­га!— Хәй­би ба­һа­дир­ның әме­ре­нә Са­лам Кә­рим­нең бә­хет чү­мә­лә­се ка­ба­рып кит­те. Әле­гә кыз­лар­ның гы­на бер-бер­сен алыш­ты­рып би­е­гән, әм­ма шу­шы ва­кыт­та буш кал­ган зал ур­та­сы­на чы­гып, Са­лам Кә­рим кук­ра­еп бас­ты, күл­мәк изү­ен те­леп ке­нә ач­ты да, җиң­нә­рен­нән дә са­лып таш­лап, бер чит­кә ыр­гыт­ты. Са­лам да са­лам, ул да тән­гә-җан­га са­лам сый­рак иде. Мус­кул­ла­ры тү­гел, хәт­та мыс­кыл­ла­ры да юк, мес­ке­нем... Нин­ди та­ма­ша икән­ле­ген аң­ла­ма­ган күз­ләр өчен Кә­рим әтәч­лә­неп ка­бат­лар­га мәҗ­бүр бул­ды:

— Кө­рә­шә­без... Кө­рә­шә­без!..

Кө­рә­шер­гә җы­ен­ган сы­ман үзе уң­лы-сул­лы тар­тыл­ды. Ме­нә хә­зер ба­һа­дир Хәй­би аңа та­ба куз­га­лыр­га ти­еш иде. Шун­да ба­ян­чы Га­риф һәр­кем­гә ише­те­лер­лек итеп әй­теп куй­ма­сын­мы:

— Са­лам Кә­рим­гә май кун­ган!

К­луб­та бар­ча кем бар, аның бу сүз­лә­рен­нән соң әү­вә­ле бе­раз­га шым бул­ды­лар. Шун­да гы­на Са­лам Кә­рим ки­нәт ай­нып­мы, сө­як­тән ге­нә тор­ган тә­не­нә ка­ра­нып ал­ды, мус­кул­ла­рын ка­барт­мак­чы итеп ки­е­рел­де-тар­тыл­ды. Әм­ма алар ни­ба­ры­сы тө­че ка­барт­ма ка­лын­лы­гы иде­ләр. Үз-үзе­нә ка­ран­ды, оя­ты йө­зе­нә йө­гер­де. Гү­я­ки дөнья ишел­де­ме ди­яр­сең, һәм­мә кем бар, бө­те­не­се кө­тел­мә­гән­чә егы­лып-егы­лып кө­ләр­гә то­тын­ды­лар.

Ба­ян­чы Га­риф­ның сүз­лә­рен дә аң­лап ал­ган­дыр ин­де, Са­лам Кә­рим күл­мә­ген идән­нән кү­тәр­де дә клуб­тан мыш­тым гы­на чы­гып сыз­ды.

Кич­ке уен ма­тур гы­на дә­вам ит­те. Са­лам Кә­рим ге­нә мон­нан ары һич­бер мәр­тә­бә яшь­ләр ара­сын­да кү­рен­мә­де. Әм­ма ха­лык те­ле­нә да­ны ке­реп кал­ды: “Са­лам­га май кун­ган!”

­ И­юнь, 1999.

­ ОС­ТА­ЛЫК ХИК­МӘ­ТЕ

­ Хи­кәя

Фә­гыйль бе­лән Мә­нә­вил бар иде дип баш­лар иде бе­рәү бул­са. Әм­ма мин ул ке­ше­ләр­нең исем­нә­рен бо­зып тор­мас­ка, ни­чек бар, шу­лай язар­га уй­лыйм әле. Авыл­даш­лар ба­ры­бер та­ныр­лар да, ке­ше­не мыс­кыл­лап, исем­нә­рен үз­гәр­теп ма­таш­кан бул­ган ди­я­ләр я. Шу­ңа кү­рә дә: “Та­җи бе­лән Сә­лам абый­лар бар иде”,— дип сүз­гә то­тын­мый һич тә мөм­кин тү­гел, әйе­ме?..

Дө­рес­рә­ге, Та­җет­дин аб­зый бе­лән Сә­ла­мет­дин агай­лар бар иде без­нең авыл­да. Бо­лар­ның исем­нә­ре­нә җи­сем­нә­ре Ал­ла­һы та­ра­фын­нан бер­мә-бер ту­ры ки­те­реп ясал­ган бул­са да, ара­кы эчү­гә бик тә га­лә­мәт хи­рыс­лык­ла­ры, әм­ма эш өчен әл­лә ни йө­рәк көй­де­реп тор­мау­ла­ры бе­лән дан алу­ла­ры сә­бәп­ле Та­җет­дин аб­зый­ның исе­мен дин­нән ае­рып, ягъ­ни Та­җи рә­ве­шен­дә ге­нә атап, Сә­ла­мет­дин агай­ны шу­лай ук дин­сез итеп, Сә­лам, хәт­та Са­лам дия ге­нә йөр­тә баш­ла­ды­лар.

Ке­ше­нең бә­хе­те Хо­дай­дан ин­де, аны­сы, һич тә яше­реп то­ра­сы тү­гел. Бу ике агай һа­ман бер­гә эш­кә ял­ла­нып яки бу­ра бу­рый­лар, яи­сә кем­нең дә бул­са ка­рал­ты-ку­ра­сын тө­зәт­кә­ли­ләр, шу­ның бе­лән бал­та ос­та­ла­ры ди­гән мәр­тә­бә­не кү­тә­реп йө­ри тор­ган иде­ләр. “Ко­рал эш­ли — ир мак­та­на” ди­ләр­ме? Әм­ма бо­лар­ның бал­та, ыш­кы, чү­кеч­тән һәм ар­кы­лы пыч­кы­дан гай­ре һич­бер рәт­ле эш ко­рал­ла­ры бул­ма­ган­лык­тан­дыр ин­де, бәл­ки бар исә дә, тел­гә алып сөй­ләр­гә ча­ма­лы­рак икән­дер­ме, алар­га йорт са­лу ке­бек зур эш­ләр­не ыша­нып тап­шы­ру­чы ху­җа­лар оч­ра­ма­ды. Ир­тән баш тө­зә­теп, кич­кә тә­мам “ше­шә тө­бе­нә төш­кән­че чы­ла­нып”, “диң­гез­не бер дә тез­дән юга­ры кү­тәр­мә­де­ләр”, ягъ­ни алар­га оке­ан да “ту­бык­тан” иде. Әй­тәм бит, бән­дә­нең бә­хе­те — Хо­дай­дан дип, бу сү­зем һич ке­нә дә кө­фер тү­гел, әл­хәм­дү­лил­лаһ!

Шу­лай бер­көн­не Та­җи аб­зый, ир­тән­нән баш тө­зә­теп алу­га, бри­га­дир Ра­зин абый­ның го­зе­рен аяк ас­ты­на са­лып кал­дыр­мау өчен ге­нә сы­ер то­рак­ла­ры­ның җи­ме­рел­гән кой­ма­ла­рын как­ка­лап чы­гар­га дип бал­та­сын кү­тәр­гән хә­лен­дә бик ашы­гып тү­бән оч­ка тө­шеп ба­ра икән, мо­ны ат җик­кән, та­ныш-бе­ле­ше бул­ма­ган бер адәм тук­тат­кан. Со­рый икән бу:

— Бал­та ос­та­сы Зә­ки абый син тү­гел­ме?— дип.

— Ну...— ди­гән Та­җи аб­зый, бик үк аң­га ашып, ягъ­ни аңа­шып җит­ми­чә.— Ни иде?..

— Зә­ки абый, йорт са­лып бир әле?..— дип, мо­ның кар­шы­сы­на те­ге ке­ше ар­ба­сын­нан си­ке­реп төш­кән һәм ку­лын суз­ган. Ки­ле­шик, имеш!

— Ну...— ди­гән та­гын да Та­җи аб­зый, бе­раз ап­ты­раб­рак.— Ну!..

— Ну дип ин­де...— Те­ге ке­ше мо­ны ки­ле­шү­нең ба­шы, Ал­ла­һы­ның рәх­мәт сә­га­те бу­ла­рак ка­бул ит­кән.— Сүз­нең җа­е­на, эш­не ки­ле­шү­гә мө­гә­ри­чем да бар иде...

— Шу­лай­мы?!.

Бу сү­зе со­рау­дан биг­рәк әмер ке­бег­рәк яң­гы­ра­гач, ниш­лә­сен те­ге ке­ше, ар­ба тө­бен­нән чи­ләк ту­лы пеш­кән итен, бә­рәң­ге­сен, ик­мә­ген чы­гар­ган, ара­кы­ла­рын да күр­сәт­кән. Шат­лык-сө­е­неч­кә ту­лыр­га өл­гер­гән Та­җи аб­зый, бән­дә­лә­ре­нә ри­зык­ла­рын кыз­ган­мый би­рү­че Ал­ла­һы­ның бар икән­ле­ген оныт­ма­ган хә­лен­дә, җән­нәт­тә хә­мер чиш­мә­лә­ре­нең ту­лы­шып агу­ла­рын да ишет­кә­лә­гән­нә­рен дә исе­нә тө­ше­реп:

— Бо­лай бул­са, әй­дә би­ре­рәк!— дип, ар­ба­га ме­неп тә утыр­ган, ат­ны су бу­е­на та­ба ат­ла­тыр­га да куш­кан.

Тык­рык­тан тө­шеп, тал­лык кү­лә­гә­сен­дә урын җай­лау­га, ка­бат­тан сүз куз­га­тып:

— Бу җәй су­ык кил­гән иде, ал­га та­ба эс­се бу­лыр, ах­ры­сы, бо­лыт­лар­га ка­дәр эреп юга­ла­лар,— дип сөй­лә­неп тә ал­ган. Авыз кип­те, имеш.

Те­ге ке­ше дә тө­шеп кал­ган­нар­дан тү­гел икән, Та­җи аб­зый­ның тел тө­бен яр­ты сү­зен­нән үк аң­лап та ал­ган, үлән өс­те­нә җәй­гән гә­зи­те­нә ри­зык­ла­рын ки­сәк-ки­сәк ку­еп, бе­рен­че ше­шә­не ач­кан. Әйе, уң­ма­ган адәм йорт са­лам дип йөр­ми ин­де ул!..

Бе­раз­дан шак­тый хәл­лә­неп һәм ир­ке­нә­еп, Та­җи аб­зый “Сар­ман кө­е”­нә “Ра­май”­ны суз­ган. Бу исә те­ге ке­ше­нең дә кү­ңе­ле­нә хуш кил­гән. Икәү­ләп бе­раз моң­ла­нып ал­гач, икен­че ше­шә­сен чы­га­рып, кыс­та­ша-кыс­та­ша, бер-бер­сен сый­лап, та­гын да дөнья хәл­лә­рен сөй­лә­шеп ал­ган­нар. Фер­ма кап­ка­сы тө­бен­дә бер чи­ләк ка­дак өс­тен­дә утыр­ган Сә­лам аб­зый, ин­де дә дус­ты Та­җи­ны кө­тә-кө­тә кө­тек бул­гач, ко­рал­ла­рын, ки­рә­ген-яра­гын кал­ды­рып, аны эз­ләп кит­кән.

Бо­рын ди­гән нә­мәр­сә ис си­зү өчен шул ул. Әл­лә кай­лар­дан тоя.

Бас­ма­дан чы­гу­га, сул­га ка­е­рып, Сә­лам аб­зый нәкъ те­ге­ләр­нең яны­на ки­леп чык­кан. Та­җи аб­зый үзе­нең әл­се­рә­гән һәм мәл­җе­рә­гән дус­тын кү­реп ку­ан­ган, бил­ге­ле, хәт­та та­бын яны­на уты­рыр­га, үз­лә­ре­нә ку­шы­лыр­га дәш­кән.

— Йорт са­лу­ның ние бар,— ди­гән Сә­лам аб­зый, бе­рәр­не кү­тә­реп, тел тө­бен аң­лау­га, әң­гә­мә­лә­ре­нә ку­шы­лып һәм хәй­лә­ле ге­нә баш ка­гып.— Чут­лый­сы да мүк­ли­се!.. Без­нең Зә­ки абый­дан да зур­рак ос­та­сы юк ин­де аның. Бер­гә күп­ме эш­лә­гә­нем бар. Җеп­кә-җеп ки­те­рә ин­де, ме­нә­те­рәк!

— Мин дә шу­лай дим!— Та­җи аб­зый да се­рен чиш­ми ге­нә өс­тәп куй­ган.— Сә­лам бе­лән без аны, әйе... Ал­ла бо­ер­са... Ай күр­де, ко­яш ал­ды... Озак­ка суз­мый­быз!

Ә те­ге, йорт са­лу хәс­рә­те бе­лән йө­рү­че ке­ше, бо­лар­ның һәр сү­зе са­ен чик­сез ку­а­нып һәм шат­лы­гын эче­нә сый­ды­ра ал­мый­ча әле аяк­ла­ры­на ба­сып, әле уты­рып кы­на сөй­лән­гә­ли дә икән. Җит­мә­сә:

— Бер ай­да бе­те­реп бул­мас­мы?— дип тә үтен­гән.— Көз­гә ка­дәр ке­рә­се иде!— ди­я­рәк, ос­та­лар­ның нәкъ “үз­лә­рен” оч­ра­ту­ы­на шө­кер-са­ла­ват­лар кы­лып, та­гын да ту­лы бер ше­шә­не чы­гар­ган.

Сә­лам аб­зый фер­ма кал­ды­рып кит­кән эш ко­рал­ла­рын һәм бер чи­ләк ка­дак хәс­рә­тен оныт­кан, Та­җи аб­зый һа­ман да мак­та­на бир­гән. Кул­лар су­гыш­ты­рып, эш­нең кү­лә­мен бил­ге­ләп, тү­ләү як­ла­рын ки­ле­ше­неп, ике көн­нән бал­та­га то­ты­на­сы­ла­рын бел­де­реп, шу­шы хөр­мәт­кә те­ге, әле­ге дә ба­я­гы, йорт са­лу хәс­рә­те бе­лән йө­рү­че адәм­нән та­гын бер литр зат­лы­рак­ны ал­ды­рып, ахыр­да җыр­ла­шып оза­тып кал­ган­нар.

Көн­нең эс­се­ле­ге җи­ләс тал тө­бен­дә бик үк алай си­зел­ми икән шул. Бо­лар кич­кә ка­дәр бер-бер­сен сый­лаш­кан­нар, бар дөнь­я­ла­рын оны­тып ди­яр­лек рә­хәт­лә­неп җыр­лаш­кан­нар. Бу ва­кыт­та авыл­да ха­лык та алай ук күп бул­ма­ган ин­де, бар да кыр­да: чө­ген­дер би­лә­мә­лә­рен­дә бил бө­гә­ләр.

Те­ге ке­ше дә авы­лы­на җыр­лап кай­тып кер­гән. Ха­ты­ны кап­ка ачып кар­шы ал­ган. Атын ту­гар­ган­да:

— Йо­мы­шың ба­рып чык­кан икән, Ал­ла­га шө­кер!— дип мак­тый баш­ла­ган.

— Ка­ян бел­дең? Әле ул ту­ры­да бер сүз дә әйт­мә­дем,— ди­гән ире, ха­ты­ны­на сә­ер­се­неп ка­рап.— Әл­лә бе­рәр­се ки­леп сөй­лә­де­ме?

— И юлә­рем!— Ха­ты­ны мо­ның бер­кат­лы­лы­гын бе­лә, әм­ма үзе акыл­га­мы ча­ма­лы­рак икән.— Ни­гә ке­ше әйт­сен? Ул Зә­ки­не бик ях­шы бал­та ос­та­сы, ди­ләр. Күм­хуҗ рә­и­се бу­ла то­рып, Хөс­нул­ла да аны ки­леш­те­рә ал­ма­ган. Син — бул­дыр­ган­сың! Ха­лык шак­ка­тыр ин­де. Йор­тың­ны Зә­ки ос­та үзе эш­ли бит!

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: