СА­ЛАМ­ГА МАЙ КУН­ГАН 43 страница

— Та­гын кем­нәр бар?— Әх­мәт абый бу юлы йом­шар­ды.— Аша, улым, аша! Бү­тән бер­кем дә юк­мы?— ди­де.

— Бар...— Шун­да Хә­лиф ку­ра­лар ара­сы­на, үзен­нән бер­ни­чә ка­рыш кы­на чит­тә­ге урын­га бар­ма­гы бе­лән төр­теп күр­сәт­те. Сә­нә­ген шул як­ка та­ба тө­бәп, Әх­мәт абый аны җил­кә өс­тен­дә шу­дыр­га­лап ал­ды:

— Чык, ма­лай ак­ты­гы, юк­са чән­чим хә­зер!

А­ның бу юлы та­вы­шы та­гын да кот­ны очы­рыр­лык иде. Ин­де күз яшь­лә­рен ирек­кә ку­яр­га өл­гер­гән Ва­зыйх шың­шый-шың­шый кү­тә­рел­де. Учын­да авы­зы­на ка­бар­га өл­гер­мә­гән ку­ра җи­ләк­лә­ре иде. Ул алар­ны ирен­нә­ре­нә та­ба ки­тер­де. Әм­ма ка­бып җи­бә­рә ал­ма­ды. Кур­ку­ын­нан ирен­нә­ре дер-дер кал­ты­рый, на­сыйп ри­зы­гын­нан авы­зы баш тар­та иде. Аның га­җиз­ле­ге кы­ты­гы­ма ти­еп, мөш­кел­лек­кә кал­ган хә­лем­не бе­раз­га җи­ңе­ләйт­те. Йө­зе­мә көл­ке сы­зык­ла­ры йө­гер­гән бу­лыр­га ки­рәк:

— Авыз ерып то­ра­сың­мы? Ме­нә хә­зер елар­сың!— дип, Әх­мәт абый­ның янап әйт­кән сүз­лә­ре ко­лак очым­ны көй­де­реп уз­ды.

“­Бер­ни дә бул­мас әле, үз ма­ла­ең Хә­лиф, әнә, ку­ра җи­ләк­лә­ре­нә чу­мып-чу­мып ашап ята, бит­лә­ре­нә ка­дәр кы­за­ры­шып бет­кән­нәр! Җи­ләк ке­нә!”— дип, үзем­не ак­лар­га һәм як­лар­га әзер бу­лып, акы­лым уй­нак­ла­ды. Ин­де йө­рә­ге­мә дә ба­тыр­лык иң­гән, теш­лә­рем­дә дә үт­кен­лек җи­тәр­лек, чәй­нә­шер­ле­гем бар­лы­гы­на ку­а­нып ал­дым. Әм­ма ко­лак­ла­ры­быз­ны бо­рыр­га ти­еш бул­ган Әх­мәт абый ку­лын озы­найт­ма­ды. Ма­лае Хә­лиф ку­ра җи­ләк­лә­ре­нә ту­е­нып кал­ды, ә без­не ул мәк­тәп кап­ка­сы­на та­ба алып кит­те. Чы­га­рыр да җи­бә­рер: “Бү­тән кер­мә­гез!”— дип үгет би­рү бе­лән ге­нә чик­лә­нер ке­бек иде.

— Кая ба­ра­сыз?— Әх­мәт абый­ның усал та­вы­шы без­не тук­та­лыр­га мәҗ­бүр ит­те.— Бо­ры­лы­гыз! Шу­шын­да гы­на то­рыр­га!

Әм­ма аның әме­ре­нә ко­лак сал­мый­ча ка­чар­га да мөм­кин иде, ба­ры­бер ку­ып то­та ал­ма­я­чак. Дош­ман­га әсир тө­шәр бул­сак, бу ка­дәр җан­ны кыз­га­нып кур­кы­нып кал­мас идек әле. Ә бу — Әх­мәт абый гы­на, күр­ше­без, хез­мәт укы­ту­чы­сы гы­на бит. Исең ки­теп то­ра­сы тү­гел! Бе­рәр тат­лы­рак җи­ләк-җи­меш бе­лән сый­лар­га­дыр исә­бе? Кап­ка яны­на ки­леп җит­кән­че усал итеп бер ге­нә дә эн­дәш­мә­де тү­гел­ме? Һа­ман да ел­май­ды гы­на: “Бү­ген яң­гыр бул­мас, чә­чәк­ләр күз­лә­рен йом­мый гы­на йок­лар­га ят­ты­лар!— дип, төр­ле сы­на­мыш­ла­рын һәм кү­зәт­мә­лә­рен сөй­лә­де.— “Шә­фәкъ та кы­за­рып-кы­за­рып ба­е­ды, ир­тә­гә­ге көн эс­се­гә!” Шун­да Ва­зыйх та әй­теп куй­ган иде:

— Туй­ган­чы су ко­е­на­быз икән!

Ди­мәк, та­гын Лә­шәү ел­га­сы­на ба­ра­чак­быз, мәк­тәп бак­ча­сы янын­нан уза­чак­быз, сү­тел­гән кой­ма­ла­рын­нан эч­ке як­ка күз тө­шә­чәк, ан­да ке­рә­чәк­без һәм рә­хәт­лә­неп ку­ра җи­лә­ге ашый­быз ди­гән сүз бу! Әх­мәт абый да аң­ла­мый кал­ма­ган­дыр, шәт! Әм­ма ачу­ла­нып бер ге­нә кә­ли­мә дә кай­тар­ма­ды шул. Ел­ма­еп кы­на куй­ды.

Без­не мәк­тәп­нең хез­мәт дә­рес­лә­ре уз­ды­ры­ла тор­ган мас­терс­кой­га кер­теп, верс­так­лар яны­на утырт­кач, Әх­мәт абый ал­ды­быз­га бер дәф­тәр ки­те­реп сал­ды һәм, ку­лы­ма ка­ләм тот­ты­рып:

— Аң­лат­ма яз!— дип әмер бир­де.— Бак­ча­га кай­чан, ни­чек, нин­ди мак­сат бе­лән кер­де­гез, күп­ме аша­ды­гыз!

Мин шун­да ук җа­вап бир­дем:

— Өч җи­ләк кап­тым... Нәр­сә дип языйм?

Әх­мәт абый со­ра­вым­ны гы­на ишет­те бу­лыр­га ки­рәк:

— Ки­лог­рамм­нар бе­лән язар­га! Ки­ло­лар­да!— дип ка­бат та әмер бир­де һәм без­не бик­ләп кал­ды­рып чы­гып кит­те.

Ва­зыйх бе­лән ап­ты­раш­та үза­ра ка­ра­шып кал­дык. Бер­ни эш­ләп бул­мый, язар­га ди­гәч, язар­га ин­де, Ал­ла­һы­га тап­шыр­дык!

Мин ал­дым­да­гы дәф­тәр­не ачып, ан­да­гы бер­кет­мә­ләр­гә күз сал­дым. Без­дән ал­да­рак кы­на На­сыйр Ри­на­ты да Әх­мәт абый­га кап­кан бул­ган икән. Та­гын да ак­та­ра баш­ла­дым. Мәк­тәп бак­ча­сы­на ке­рү­че­ләр һәм то­тыл­ган­нар бер без ге­нә тү­гел мон­да, са­нап һәм укып бе­тер­ге­сез.

Бу яңа­лык ми­ңа ба­тыр­лык өс­тә­де. Яза баш­ла­дым:

“­ Мәк­тәп бак­ча­сы­ның ва­тык кой­ма­сын­нан бү­ген кич җи­ләк ашар­га дип Ва­зыйх бе­лән кер­дем. Өч җи­ләк өзеп кап­тым. Чык­мак­чы идем, то­тыл­дым. Бу ха­та га­мә­лем өчен га­фу үте­нәм”.

Әм­ма тук­тап кал­дым. Бү­тән ак­ла­ныр­лык сүз та­ба ал­ма­дым. Ахыр­да шу­шы яз­ган­на­рым бе­лән ка­нә­гать­лә­неп, ку­лым­ны куй­дым. Яңа­дан укып чы­га­сы ит­тем. “Өч җи­ләк өзеп кап­тым” ди­гән урын­да тук­тал­дым. Ва­зыйх дус­тым­нан со­рар­га бул­дым:

— Өч җи­ләк ни­чә ки­лог­рамм бу­ла соң ул?

Чү­меч ба­шы­ның ар­тын озак кы­на ка­шып, хи­сап­лап бе­тер­гән­нән соң гы­на аның җа­ва­бы ише­тел­де:

— Өч ки­лог­рамм бу­ла!

Ми­не бу сүз­лә­ре бик тә га­җәп­лән­дер­де­ләр. Ыша­ныр­га да, ышан­мас­ка да бел­мә­дем:

— Ни­чек?

— Шу­лай, тө­гәл өч ки­ло­лап. Бер­се-бер­се бер ки­ло бул­са­лар, өче­сен бер­гә исәп­лә­сәк, тә­мам өч ки­лог­рамм ин­де алар!

— Бик аз тү­гел­ме соң?

Бу со­ра­вым­нан соң Ва­зыйх ми­не та­гын да га­җәп­лән­дер­де:

— Тон­на­лар бе­лән яза­сың­мы әл­лә?

— Алай ар­тык күп бу­лыр ул,— ди­дем, бе­раз шик­лә­неп.— Әл­лә соң ки­ло ярым бе­лән исәп­ләп, дүрт ки­ло да биш йөз грамм җи­ләк аша­дым дип языйм­мы?

Бу фи­ке­рем дус­ты­ма да дө­рес­тер ке­бек то­ел­ды. Бе­раз­дан аң­лат­ма­га үз­гә­реш кер­теп, “өч җи­ләк өзеп кап­тым” ди­гән сүз­ләр уры­ны­на: “Дүрт ки­лог­рамм да биш йөз грамм җи­ләк аша­дым”,— дип язып куй­дым. Әгәр чын­нан да кап­кан һәр­бер җи­лә­гем ки­ло ярым авыр­лык­та бул­са, дус­тым Ва­зыйх­ның аша­ган­на­ры ки­мен­дә тон­на ярым­га тар­тыр­га ти­еш иде.

Һәм ме­нә ул да аң­лат­ма­сын язар­га ке­реш­те:

— Син ни­чә җи­ләк аша­дың соң?— дип со­ра­дым аңар­дан.

Ва­зыйх, язу­ын­нан тук­тап, җи­ләк­кә бу­я­лып ка­рал­ган кул­ла­ры­на ка­рап тор­ды да:

— Уч­лап-уч­лап ин­де! Са­нап тор­ма­дым, әм­ма дә кор­сак ту­лыр­га өл­гер­мә­де. Әни әй­тә, си­нең кор­сак­ны ту­ты­рыр­га тон­на ярым ки­рәк, ди. Бер-бер җи­ләк­не ки­ло ярым­нан исәп­лә­сәк, бер тон­на да мең ки­лог­рамм ин­де. Ча­ма бе­лән ал­ган­да, мең чи­лә­гең тон­на ярым бу­лыр иде. Кор­сак ту­лып җит­мә­вен хи­сап­ка керт­сәк, бер җи­де йөз чи­ләк аша­ган­мын­дыр,— дип, мин­нән дә бо­лай­рак бу­та­лып һәм арт­ты­рып, та­кы-то­кы те­зеп кит­те. И­шет­кә­нем бар иде — ба­ба­сы ки­бет тот­кан. Кем-кем, Ва­зыйх та са­ный бел­мә­сә, адәм көл­ке­се бу­лыр иде.

Һәм Ва­зыйх бер тон­на ку­ра җи­лә­ген аша­вын аң­лат­ма­сы­на язып куй­ды. Шун­да Әх­мәт абый ки­леп кер­де. Аң­лат­ма­ла­ры­быз­ны алып куй­ды да без­не кай­та­рып җи­бәр­де. Икен­че көн­не, йо­кы­дан то­рып, урам­га чы­гу­ы­ма, авы­лы­быз­ның ан­тый-сан­тый ма­лай­ла­ры җы­е­лы­шып, кап­ка тө­бе­без­дә­ге бү­рә­нә­ләр өс­те­нә те­зе­ле­шеп утыр­ган­нар, бү­се­леп үк ки­тәр­дәй бу­лып кө­ле­шә иде­ләр. Ва­зыйх бе­лән ми­не кү­реп ал­гач:

— Ки­ло ярым­лы җи­ләк!.. Ка­ра­гыз әле кор­сак­ла­рын, кап­кор­сак­лар, бе­рәр тон­на аша­ган­нар,— дип, тә­гә­рә­шеп мыс­кыл­лар­га то­тын­ды­лар.

Биг­рәк юләр чак­лар бул­ган икән ул! Без шу­лай аша­гач, Әх­мәт абый ма­лае Хә­лиф­не­ке ни­чә тон­на бул­ды икән, шу­ны да бе­леш­мә­гән­без.

­ И­юль, 1999.

“­БӘЛ­ЛҮР КА­ЛӘМ” ИЯ­СЕ­НӘ ТӘБ­РИК

­ Хи­кәя

Мо­ны бик алай хи­кәя ге­нә дип тә атап бул­мас. Әм­ма ва­кый­га­ның үзе ро­ман­га то­рыр­лык ке­бек...

Бер­көн­не, га­дә­тем­чә, Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев­ка юл­лан­дым. Күп­тән тү­гел ге­нә “Бәл­лүр ка­ләм” пре­ми­я­сен алып, кот­лап ки­лү­че­лә­ре­нең һәм дус­ла­ры­ның кү­ңе­лен кү­рә тор­ган ва­кы­ты бу­лыр­га ти­еш иде. Ише­ген ша­кы­дым. Мин кер­гән­дә дан­лык­лы жур­на­лист әфән­де­без кот­лау хат­ла­ры һәм те­лег­рам­ма­ла­ры та­вы­на кү­ме­леп, һәр­кай­сын җен­тек­ләп укып, игъ­ти­бар­лы ип­тәш­лә­ре­нең һәм та­ныш­ла­ры­ның күп­ле­ге­нә сө­е­неп ял­гы­зы гы­на уты­ра иде. Кар­шы як өс­тәл­нең ху­җа­сы ша­гыйрь Зөл­фәт­тән, ягъ­ни, дөнь­я­лык­та­гы­ча әйт­сәк, Дөл­фәт Ма­ли­ков­тан җил­ләр ис­кән, аның урын­ды­гы­на ба­рып утыр­дым:

— Сә­лам, дан ия­лә­ре­нә!

Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев­ның кү­ңе­ле күк­ләр­дә йө­зә, уен­да бү­тән дус­ла­ры иде. Сә­ла­мем­не баш өс­те ге­нә ка­бул ит­те дә уку­ын, кот­лау­лар­ны бер як­тан икен­че­се­нә алып кую эшен өзеп ма­таш­ма­ды.

— Ва­кыт­сыз йө­рим икән!

Бу сүз­лә­ре­мә дә ул ко­лак са­лып тор­ма­ды. Бе­лә­сең­ме ди­гән­дәй, “Бәл­лүр ка­ләм” бү­лә­ген рас­лау­чы ак кау­рый ка­ләм рә­се­ме тө­ше­рел­гән бәл­лүр сын­ны ми­ңа та­ба­рак, өс­тәл ур­та­сы­на этәр­де, ди­вар­да­гы кы­са­лан­ган “Бәл­лүр ка­ләм” дип­ло­мы­на кү­тә­ре­леп ка­рап куй­ды. Уры­ным­нан куз­га­лыр­га, игъ­ти­ба­рым йө­зен­нән шул дип­лом­ны яны­на ки­леп укыр­га, ку­лы­ма “Бәл­лүр ка­ләм” сы­нын то­тып, әй­лән­де­реп-әй­лән­де­реп аһ итәр­гә, сө­е­не­чем­не бел­де­рер­гә, дан­лар­га, зур­дан зур уңыш­лар те­ләр­гә, кыс­ка­сы, мак­тап туй­мас­ка һәм олы­лар­га, хәт­та бе­раз яла­гай­ла­ныр­га да ти­еш идем. Мин­нән ге­нә кал­ма­сын дип уры­ным­нан куз­гал­дым, дип­ло­мын кыч­кы­рып укы­дым, Мәгъ­сүм ага­ның та­гын бер кат ку­лын кыс­тым. “Бәл­лүр ка­ләм” сы­нын кү­тә­реп, уңын-су­лын әй­лән­де­реп ка­ра­дым. Мак­тап туй­ма­дым.

Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев мо­ңа шат иде. Та­гын да ку­лын кыс­тым. Аның уңыш­ла­ры­на үзем­нең дә чик­сез ку­ан­ган­лы­гым­ны яшер­мә­дем. Ул ме­нә хә­зер шка­фын ки­лер, шун­да күп­тән­нән ми­не ге­нә кө­теп утыр­ган зат­лы шә­ра­бын ачар, сый­ла­ныр­га кыс­тый баш­лар ке­бек иде. Бар аның, бар! Мин кер­гән­дә үк шал­ты­ра­шып:

— Без — мон­да, хуш ки­лә­сез, ка­дер­ле ку­нак бу­лыр­сыз!— дип, үз­лә­ре­нең кай­да­лык­ла­рын бел­де­реп тә куй­ган иде­ләр.

— Бу га­лә­мәт­не гә­зит-жур­нал хал­кы­ның да, йор­ты­ның да го­ме­ре­нә күр­гә­не бул­ма­ды. Ир­тән­нән ха­ки­ми­ят баш­лык­ла­ры, бү­лек­лә­ре­нең әһе­ле вә әһе­ли­я­лә­ре, кул­ла­ры­на чә­чәк­ләр то­тып, игъ­ти­бар, әйе, ми­не кот­лар­га чи­рат­ка бас­ты­лар!— Шу­шы ва­кыт­та Мәгъ­сүм ага­ның имән бар­ма­гы күк­ләр­нең бе­рен­че ка­тын төр­теп тиш­те.

— Күз ал­ды­на ки­тер: су ке­бек агыл­ды­лар, бе­рен­че кат­тан ту­гы­зын­чы­га ка­дәр те­зе­леш­кән­нәр. Бар да ми­ңа ке­рә!— Аның имән бар­ма­гы бу юлы күк­ләр­нең икен­че ка­ты­ның тө­бен тиш­те.

— Син ша­яр­ма, ха­лык ул — ха­ки­ми­ят әһел­лә­ре, зур ха­лык ул. Мон­да кай­бе­рәү­ләр мыс­кыл­лар­га да ма­таш­ты­лар. Имеш, бү­ген ха­лык һәм ха­ким бер тү­гел, алар — кап­ма-кар­шы, алар — дош­ман­нар. Юк! Ял­гы­ша­лар! Ха­ки­ми­ят баш­лык­ла­ры үзең­не та­ну — зур нәр­сә ул!— Аның имән бар­ма­гы өчен­че кат­ны ти­шеп үтеп, дүр­тен­че­се­нә җи­теп те­рәл­де.

— Ә ха­лык кем? Ха­лык — са­рык! Өс­тән ни куш­са­лар, шу­ны эш­ли­ләр, өс­тә нин­ди җил ис­сә, ас­та шу­лай бол­га­на­лар...

Бу сүз­лә­рен­нән соң һич­шик­сез шкаф ачы­лыр, зат­лы шә­раб өс­тәл өс­те­нә чы­гып уты­рыр, бө­ке­сен чө­яр, бәл­лүр са­выт­лар шер-шыр ки­те­ре­леп, тат­лы көй­гә җыр­лый-җыр­лый ту­лы­шыр­лар, мак­та­ну но­ты­гын ила­һи тост алыш­ты­рыр, җил­кә­гә-җил­кә су­гыш­ты­рып, бер-бер арт­лы кү­тә­реп ку­яр­быз ке­бек иде. Әм­ма...

— Бо­лар кот­лау­лар­дыр ин­де?— ди­дем, Мәгъ­сүм ага­ның өс­тә­лен­дә­ге кы­зыл, яшел, ак һәм зәң­гәр төс­тә­ге те­лег­рам­ма кә­газь­лә­ре­нә күр­сә­теп.

— Ме­нә-ме­нә!— ди­де дус­тым, имән бар­ма­гын га­лә­мәт тә озын­рак итеп би­ек­кә­рәк су­зып һәм һич­шик­сез бу юлы ал­тын­чы кат күк­нең дә тө­бен ти­шеп, тик шкаф яны­на ки­леп җит­тем ди­гән­дә ге­нә ки­ре­гә бо­ры­лып.

— Бө­тен ра­йон­нар­ның-тө­бәк­ләр­нең ад­ми­нист­ра­ция баш­лык­ла­рын­нан, ди­рек­тор­ла­рын­нан, күм­хуҗ рә­ис­лә­рен­нән, мәк­тәп ди­рек­тор­ла­рын­нан, баш­лык-нә­чәл­ник­ләр­дән бо­лар!..— Аның бар­ма­гы бу юлы җи­ден­че кат күк­нең тө­бе­нә ни­чә тап­кыр төр­теп тә сү­рү­ен ти­шә ал­ма­ды.

— Бер-ике­сен ге­нә укып ка­ра әле! Ме­нә нәр­сә­ләр яза­лар! Гыйб­рәт бу­лыр, укы, укы! Бу бүл­мә чә­чәк­ләр бе­лән ту­лы иде, дус­тым, укы!

Өс­тәл­дән бер те­лег­рам­ма­ны ал­дым, ка­бат Дөл­фәт аб­за­гыз­ның урын­ды­гы­на утыр­дым һәм укый баш­ла­дым:

“­Хөр­мәт­ле Мәгъ­сүм Гә­рә­ев! Сез­не “Бәл­лүр ка­ләм” бү­лә­ген алу­ы­гыз бе­лән кот­лый­быз! Зур уңыш­лар те­ли­без! Са­ба ха­ки­ми­я­те баш­лы­гы...”

Те­лег­рам­ма­лар­ның икен­че­сен, өчен­че­сен, дүр­тен­че­сен укы­дым. Алар­ның эч­тә­ле­ге бер­төр­ле­рәк иде: кот­лый­лар һәм уңыш­лар те­ли­ләр! Хә­ер, баш­ка­ча бу­ла да ал­мый. Игъ­ти­бар һәм их­ти­рам күр­сә­тү­лә­ре зур мәр­тә­бә әле алар­ның. Ми­не кем бе­лә? Ә Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев — атак­лы жур­на­лист, та­бын һәм гә­зит-жур­нал тү­рен­дә!

Те­лег­рам­ма­лар­ның бе­рен­че өе­мен укып бе­тер­гән­дә шкаф ише­ге һич­шик­сез ачы­лыр­га, ан­нан зат­лы шә­раб чы­га­ры­лып өс­тәл­гә ку­е­лыр­га, бө­ке­се чө­е­леп, бәл­лүр са­выт­лар җыр­лый-җыр­лый шер-шыр ту­лы­шыр­га, тост әй­те­леп, бер-ике йөз­не грамм­лап кы­на бул­са да кү­тә­рер­гә ти­еш идек. Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев, дус­тым, бу бә­хет­ле сый­ны ахыр­га­рак кал­ды­рыр­га уй­ла­ды бу­гай, ка­ба­лан­ма­ды, ба­ры тик ми­не ге­нә ашык­тыр­ды:

— Укы-укы! Ме­нә ха­лык мә­хәб­бә­те кай­да ул! Бө­тен-бар­ча ра­йон­нар­ның ха­ки­ми­ят баш­лык­ла­рын­нан, күм­хуҗ рә­ис­лә­рен­нән, ди­рек­тор­лар­дан....

Те­лег­рам­ма­лар­ны һәм кот­лау хат­ла­рын укып бе­тер­гән­че бер-ике сә­гать үтеп кит­кән, кат­лы-кат­лы мак­тау сүз­лә­рен­нән баш әй­лә­нер­гә то­тын­ган, тост әй­те­лер­гә ва­кыт күп­тән җит­кән иде ин­де. Әм­ма шкаф ише­ге һа­ман да ачыл­ма­ган, бәл­лүр са­выт­лар ту­ты­рыл­ма­ган, кә­еф­нең ише куш­ла­ныр­га өл­гер­мә­гән иде әле­гә.

— Мон­да бө­тен-бө­тен ха­ки­ми­ят баш­лык­ла­рын­нан!— дип, Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев, дус­тым, бу юлы тост әй­тер­гә әзер­лән­гән иде бу­лыр­га ки­рәк, әм­ма:

— Әл­лә укы­мый кал­дыр­дым, әл­лә юк та ин­де?— дип, төрт­те­реп алыр­га ит­тем,— Сар­ман ра­йо­ны ха­ки­ми­я­те баш­лы­гы Ән­вәр Мәх­мү­то­вич За­ла­ков­ның тәб­ри­ген күр­мә­дем.

— Ә ул­мы?— ди­де Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев дус­тым, бе­раз арт­ка­рак чи­ге­неп, кө­тел­гән шкаф ише­ге­нә якын­рак ки­леп.— Ә аны­кы — юк! Ул ял­гыш­ты, тел­гә алыр­лык та тү­гел! Шу­ны да эш­ләү хә­лен­нән кил­мә­де... Әле үзе ха­кын­да яз­дыр­мак­чы бу­лып йө­ри. Сар­ман­нар — кыр ягы, кыр­гый­рак як. Алар­дан зур эш­ләр бул­мый!..

А­ның бу сүз­лә­ре ми­нем ад­рес­ка да атал­ган иде­ләр­ме, кү­ңе­лем үчек­лә­неп, җа­ным сык­рап ал­ды. Ту­ган ягым Сар­ман хал­кы­ның мон­да һич­бер кат­на­шы юк­лы­гын шу­ңа кү­рә дә ас­сы­зык­лап бел­дер­дем һәм та­гын да бер кат:

— Ул бит, ха­ки­ми­ят баш­лы­гын әй­тәм, Ак­су­бай­дан. Сар­ман ке­ше­се тү­гел,— дип өс­тә­дем.

Ин­де шкаф ише­ге ачы­лыр­га, зат­лы шә­раб­ның чы­га­ры­лу­ы­на, бө­ке­се­нең чө­е­лү­е­нә, бәл­лүр са­выт­лар­га “Бәл­лүр ка­ләм” бү­лә­ге хөр­мә­те­нә тат­лы эчем­лек шер-шыр җыр­ла­тып бү­ле­нер­гә, мак­тау сүз­лә­ре бе­лән кү­тә­ре­лер­гә соң иде. Әм­ма өмет ба­ры­бер ки­сел­мә­де. Ме­нә хә­зер дус­тым Мәгъ­сүм ага Гә­рә­ев те­ге шка­фы­ның ише­ген ачар ке­бек тә. Ә ул исә ка­бат уры­ны­на ба­рып утыр­ды, ми­ңа хә­зер ки­тәр­гә ва­кыт иде. Авыр адым­на­рым­ны сөй­рәп куз­га­лу­ым­нан идән­нә­ре сы­гы­лып куй­ды, шка­фы чай­ка­лып ал­ды һәм ише­ге үзе, са­быр­лы­гы бе­теп­тер, ачы­лып кит­те дә идән­гә буш ше­шә­ләр ише­леп төш­те­ләр.

— Ну бу Зөл­фәт­не, шу­шын­да ту­ты­ра да куя!— дип, Мәгъ­сүм ага ше­шә­лә­рен җы­еп, ка­бат шкаф­ка ту­ты­ра кал­ды. Ә мин чы­гып кит­тем.

­ И­юль, 1999.

“Ө­ФЕТ МА­Е”

­ Хи­кәя

Без­нең авыл­ның янә­шә­сен­нән ге­нә, Мин­зә­лә ел­га­сы­ның ар­гы ягын­да, бас­ма аша Лә­шәү­та­мак авы­лы баш­ла­на.

Шу­ны­сы кы­зык, күм­хуҗ ида­рә­се, мәк­тәп, авыл со­ве­ты, ба­ла­лар бак­ча­сы, поч­та, те­лег­раф ке­бек ха­ки­ми­ят йорт­ла­ры без­нең Дү­сем авы­лы­на ур­наш­кан бул­са­лар да, алар һәм­мә­се Лә­шәү­та­мак исе­ме бе­лән йөр­те­леп, Лә­шәү­та­мак ур­та мәк­тә­бе, Лә­шәү­та­мак авыл со­ве­ты, Лә­шәү­та­мак поч­та­сы бу­ла­рак ата­ла­лар. Мо­ңа ин­де Дү­сем хал­кы кү­не­геп бет­кән, хәт­та мәс­җид­лә­рен дә “Дү­сем” исе­ме бе­лән йөрт­ми­чә, “Мө­нәү­вә­рә мәс­җи­де” ди­ләр. Хә­ер­ле­гә бул­сын, мө­га­ен за­ман һәм та­рих ми­нем ту­ган авы­лым­ны тел­дән һәм кә­газь­дән тө­ше­реп кал­ды­рыр­га те­лә­гән чак­лар да бул­ган­дыр ин­де.

Ә­ле дә хә­те­рем­дә, без­нең авыл­да Дү­сем әү­ли­я­се атал­ган бер апа бар иде, аның хәт­та тө­ке­ре­ге­нең дә ши­фа­сы бик күп­ләр­гә ти­гән, әл­лә нит­кән кы­рык ят ил­ләр­дән һәм җир­ләр­дән аның до­га һәм тө­ке­рек ши­фа­сы­на дәгъ­ва кы­лып ки­лү­че­ләр ул ел­лар­да аз бул­ма­ган. Ан­нан соң, Дү­сем исе­ме үзе Дус­мө­хәм­мәд­тән кыс­кар­ты­лып, та­тар лә­ка­бен­чә ясал­ган, мө­га­ен ком­му­нист­лар өчен Мө­хәм­мәд ди­гән­нең “д” хә­ре­фе дә җи­ңү­чән бер ха­кый­кать ке­бек то­ел­ган­дыр. Ярар, мо­ны­сы ша­яр­ту гы­на. Әм­ма төп сә­бә­бе Дү­сем­нәр ха­кын­да ха­лык­та йөр­гән мә­каль­дә бул­ган­дыр. Чөн­ки: “Дү­сем — буй­га үсем, акыл­га — та­ман!”— ди­ләр шул. Ягъ­ни, Дү­сем­нәр буй­га озын бул­са­лар да, акыл­ла­ры җи­тәр-җит­мәс ке­нә, имеш. Бәл­ки шу­лай­дыр да! Мин үзем дә шун­дый: буй­га — ун ка­рыш, акыл­га – бер­гә дә тул­мый. Ярый-ярый, көл­мә­гез! Ал­ла­һы­ның әме­рен­нән узу юк ул!

Ә­йе, акыл мәсь­ә­лә­сен­дә Дү­сем хал­кы га­ди һәм бер­кат­лы­рак шул, юк­ка-бар­га да ыша­ну­чан­нар. Ә ме­нә Лә­шәү­та­мак­лар ан­дый тү­гел, хәт­та ке­ше­не ша­яр­тып кы­зык ясау­ны да бер­нин­ди гө­наһ бил­ге­се га­лә­мә­те­нә са­на­мый­лар. Бер Тө­ке­рек Ра­фаэль аб­за­гыз үзе ге­нә дә әл­лә кем­нә­ре­ңә то­ра, бил­лә­һи!

Тө­ке­рек ди­гән­нән, Ра­фаэль абый свар­щик, ягъ­ни эре­теп ябыш­ты­ру­чы бу­лып озак ел­лар күм­хуҗ ала­чы­гын­да эш­лә­де. Кул ос­та­лы­гын­да алай ук сан­га ке­рер­лек бул­ма­са да, тел­гә бет­кән дә ин­де үзе. Ти­мер-то­мыр­ны ябыш­ты­ру ха­җә­тең бе­лән аны эз­ләп кил­сәң, кө­не буе яның­да утыр­тып, кич­кә бер-ике җир­дән ябыш­тыр­гыч бе­лән төр­теп би­рә ин­де, аны­сы, рәх­мәт төш­ке­ре, йо­мыш­лы­ны алай бер дә ки­ре как­мый. Әм­ма ябыш­тыр­ган уры­ны тө­ке­рек ке­нә сы­лап ку­ю­га ох­ша­ган­лык­тан һәм һич­шик­сез тиз­дән ку­бып чы­га­сы бул­ган­лык­тан, Ра­фаэль абый­ны ха­лык бик тә яра­тып һәм олы­лап “Тө­ке­рек” ку­ша­ма­ты бе­лән йөр­тә иде.

— Кая ба­ра­сың?

— Тө­ке­рек Ра­фаэль­гә!

Я­ки:

— Ка­ян ки­лә­сең?

— Тө­ке­рек Ра­фаэль­дән!— дип сөй­ләш­кән ма­лай­лар­ны да әти-әни­лә­ре ачу­лан­мый, чөн­ки үз­лә­ре дә аны шу­лай дип атый иде­ләр.

Нин­ди ге­нә ку­ша­мат так­са­лар да Ра­фаэль абый­ның исе дә кит­мәс иде. Ки­ре­сен­чә бик тә уен-көл­ке­не яра­та тор­ган ке­ше бу­лып, го­зер бе­лән кү­рен­гән һич­кем­нең үте­не­чен аяк ас­ты­на са­лып тап­та­мый, бе­рәр әби-ма­зар:

— Улым, шу­шы ки­сәү ага­чым­ның ба­шы төш­кән иде, тө­кер­теп ке­нә бир­сә­нә?!— ди­сә:

— Тө­ке­рү­ен тө­ке­рер идем дә, тө­ке­ре­гем бе­теп кит­те әле,— дип ша­ярт­кан бу­ла.

Алъ­яп­кыч ас­тын­нан ше­шә тө­бе­нә са­лып ки­тер­гән­не чы­га­рыр­га мәҗ­бүр­сең. Дө­рес, аңа дип атал­ган икән, эш бет­кәч, ягъ­ни бер тө­керт­кәч, кал­ды­рып кы­на ки­тәр­ләр иде дә, оны­та күр­мә­сен­нәр дип мах­сус ал­дан бә­я­не бил­ге­лә­ве аның. Юк­са, бер рәх­мәт­кә ге­нә го­зер тың­лап, го­мер­не буш­ка уз­ды­ру­ның нин­ди рә­хә­те бар?

Көн­нәр­нең бе­рен­дә Дү­сем­нең Пыт­пыт Фа­тый­ма­сы Тө­ке­рек Ра­фаэль абый­га йо­мыш бе­лән юга­ры оч­тан ук ве­ло­си­пед, ягъ­ни дә мә­сә­лән сә­пәй кү­тә­реп төш­кән. Кы­зу эш ва­кы­ты икән. Урак чо­ры. Җит­мә­сә ра­йон­нан вә­кил тик­ше­ре­нер­гә һәм тө­ше­рер­гә кил­гән, ә ба­су­дан бер ком­байн ва­ты­лып кайт­кан. Куп­кан җир­лә­рен ябыш­ты­рыр­га да ка­бат эш­кә чы­га­рып җи­бә­рер­гә ге­нә. Ә вә­кил һа­ман кү­зә­теп то­ра. Кү­зе оч­лы.

Күм­хуҗ­ның ма­ши­на-трак­тор пар­кы мө­ди­ре, алыш­тыр­гы­сыз Хә­сән­ша Хәм­зә абый аңа, бу җи­теш­ми, те­ген­дә бу юк дип зар­ла­нып, вә­кил­нең игъ­ти­ба­рын ки­рәк­ле мәсь­ә­лә­ләр­гә җә­леп ит­мәк­че. Ә те­ге­нең те­лен­дә үзе­не­ке:

— Ни­гә бу ком­байн һа­ман кит­ми?

— Ме­нә, бул­ды ин­де, хә­зер куз­га­ла, те­ге җит­ми, бу юк шул,— дип, Хәм­зә абый зар­ла­на то­ра.

Ә вә­кил­нең җы­ры һа­ман да ис­ке­чә ка­ла:

— Ниш­лә­гән ул ком­байн?

Ки­рәк бит, Пыт­пыт Фа­тый­ма апа да шул ти­рә­дә йө­ре­неп, Ра­фаэль абый уң­га чык­са, ве­ло­си­пед-сә­пәй сөй­рә­гән хә­лен­дә ар­тын­нан ия­реп ки­лә, сул­га бар­са, ан­да кү­ре­нә, ас­ты­на ук ке­реп кит­сә, ул да шун­да чу­ма.

— Тө­кер­теп җит­кер­мә­гән!— ди Хәм­зә абый, вә­кил ал­дын­да ак­ла­нып.

— Әнә тө­кер­те­шә­ләр тү­гел­ме соң?— ди те­ге­се, җа­вап­ның асы­лын аң­ла­ма­ган хәл­дә.

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: