ТОР 5 статей: Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы КАТЕГОРИИ:
|
САЛАМГА МАЙ КУНГАН 42 страница“Әмер бирәм, фәрман итәм!— дип кычкыра маршал Грачев: — Нәкъ шулай эшләгез, иптәш Әхмәтов, бер дә куркып тормагыз! Генерал Радуевка да җиткерегез! Нәкъ шулай булсын!” Әйтергә генә рәхәт, тоташ яуган ракета һәм миналарны узып чыгасы, дошманнарны, ә, юк ла, бандитларны кырып саласы бар. Ярар, тәвәккәлләдек. Беренче һөҗүмне ясадык. Ә алар безнең кайдалыкны төгәл генә белмәгәннәр икән, күреп тә алдылар, дөбер-шатыр китерә дә башладылар. Безнең хәлне белешергә, ярдәм итәргә Җоһар Дудай дигән баһадирны җибәргәннәр икән. Бусы да генерал. “Сәлам, иптәш Әхмәтов!”— дип, ике кулын мөселманча сузып күреште. Мин дә югалып калмадым: “Чечняның данлыклы Дудай баһадирына солдатларча кайнар сәлам!”— дип, аны сәламләп, сәламен кабул итеп алдым. “Эшләр ничегрәк?” — ди бу, хәзер үк сугышка керергә, бандитларны кырып салырга әзер булып, каршысына сугыш планнарын җәеп салып. “Нигә чигендегез?”— дип, зәһәр үкереп, җан фәрманга маршал Грачев йөгереп килмәсенме? Үзенең янына Альберт Мәкәшне дә алган бу. Теге, бәләкәй генә нәмәрсә: “Шимбәләрнең кирәген бирергә, тамырларын корытырга!”— дип бии-бии кычкыра. Маршал Грачевны бармак тибрәтеп кенә үземә чакырып алдым: “Бу кем бу?”— мин әйтәм. “Мәкәши!”— ди. “Нишләп монда йөри?”— мин әйтәм. “Яһүдиләрне эзли!”— ди бу. “Кемнәр ул яһүдиләр?”— мин әйтәм. “Белмим,— дип тора бит.— Мәкәшинең сүзләренә караганда — бет яки берәр корт булырга кирәк. Рәсәйне басканлыгы гына мәгълүм!” “Ярар,— мин әйтәм,— Мәскәүгә җибәрегез, Думага! Шуннан эзләсен! Казанга телеграмма белән хәбәр бирсен, тапканмы-юкмы”,— дидем. “Юк, китмим!”— дип тартыша бит Мәкәши. Бәйләп, башына чүлмәк кидереп, кулына бәрәңге тоттырып, көч-хәл белән Мәскәүгә очырдык. Барып җитмәгән, чукынган. Әйткән иде аны Җоһар: “Булмый, ярты юлда егылып төшә бу”,— дип, пәйгамбәр, әүлия икән. Нәкъ шулай булды да... Әсәр түзми, Такташның сүзләрен бүлеп, үзенең белгәнен кыстырып куярга өлгерә: — Җоһар Дудай үлде бит инде, һәлак булды, ник алдыйсың?!. Такташ мондый юк-бар провокацияләргә генә бирешерлек түгел инде. Теш арасыннан гына төкерек йөгертеп төкерә дә: — Әсәр белеп әйтә,— ди, Шакирны гаҗәпкә калдырып: — Укыган кеше — укыган кеше инде. Бу ат печү генә түгел. Хәреф арасында язылмаганын да аңлый белергә кирәк! Аның нәрсә әйтергә теләгәнен беркем дә аңламый кала. Әмма үзен яклаганы өчен Әсәр чиксез шат инде хәзер. Масайган кыяфәттә Шакирга карап, сөзеп маташкандай итенә. Такташның исә аларда эше юк, сөйләвендә була: — Җоһар баһадир шушы сугышта ут эченә кереп китте. Әйттем мин аңа, сабыр итәргә куштым. Юк, тыңламады! Әмма дә гәүдәсен тапмадык. Исәндер ул, андый кеше үлми, андыйларны атом бомбасы да алмый! Бер дә әллә кайда булмас. Яралангандыр! Безнең районның хастаханәсендә генә ятадыр әле, барып карасаң... Нәкъ шулвакыт тыкрык башыннан бире таба төшеп килүче Җәмилә әби күренде. Кырыгын узып баручы Такташ сикереп торды, җитмешне узып киткән әнисенең: — Улым, өйлә җитте!.. Ашарыңа да алмагансың, капкалап кил!— дип дәшүенә, кулына сәнәген алып, өенә таба арган кыяфәттә атлады. Бераздан гына иптәшләренә таба борылып: — Ярый, егетләр. Мин ашап килим... Сөйләп бетерермен! Тиресне түгә торыгыз!— дип теләген җиткерде дә юлын дәвам итте. Аның ул сүзләрен ни Әсәр, ни Шакир колакларына эләрләр кебек түгел иде. Бераздан алары да сәнәкләрен сөйрәп кайтып киттеләр. Берсе дә төштән соң киләчәк, араннар тулып тау булып өелгән күмхуҗ тиресен кузгатып караячак һәм түгәчәк түгел иделәр, анысы. Июль, 1999
ӨЧ АЛМАЛЫ МӘСЬӘЛӘ Хикәя
Кирәк бит шулай, гомергә икелегә укыган, коридорлары белән бергә җиде сыйныфлык мәктәп гыйлемен дә үзләштерә алмаган, инде дә закон чыгып, хөкүмәт таләп иткәнгә күрә генә урта белемле исеме булсын өчен тагын да өч ел чалбар туздырып йөргән, аннан соң солдат хезмәтенә барып кайтып, дүрткә бишне кушудан артыгы үзенә һичвакыт кирәге чыкмаячагын аңлаган Фәрваз математика укытучысын кияүгә алган. Әллә кешенең кешегә, кемнәрнең кемнәргә кызыксыз заманы идеме, я инде бүтән бер сәбәп булганмы, болар матур гына яшәп киткәннәр, араларына керүче, бутап-нитеп йөрүче табылмаган. Ул арада бер-бер артлы балалары туа башлаган. Хатынының акыллылыгы аркасында Фәрвазга да бәхет ишелгән. Ыбыр-чыбыр күмхуҗ эшендә генә йөресә дә, сөт җыючы итеп билгеләнсә дә, завхоз эшен башкарса да — ярты йөген хатыны тартыша, калган өлешен үзенә таккан ир җырлатып кына “тәгәрәтәләр” икән. Тормышлар — шәп, чаналар — көйләүле, арбалар — келтери дигәндәй, һич кайгырып торырлык гамәлгә батмыйча балаларын үстереп, кеше алдында алары данлы булсынга хатыны тырышлык куеп, инде дә гомернең кырыгына җитеп килеп маташалар, имеш. Кечкенә балалары — янда, олылары очып китә бара. Монда да бар да көйле ди. Ә беркөнне Фәрваз, кайтып диванына ятуга, улы белән хатынының сөйләшкәннәренә колак сала. Әнисе өч алма хакында мәсьәлә бирә. Улына ияреп Фәрваз да йотлыгып тыңлый: “Бер кәрҗиндә өч алма бар. Өчесе дә кызарып пешкәннәр...” Малаеныкыннан бигрәк, Фәрвазның авызыннан сулар килә. Яланып куя һәм хатынына: — Мыскыллама әле бу кадәр,— дип мыгырдана да борылып ята. Ә мәсьәләнең дәвамы болайрак икән: “Шушы өч алманы әтиеңә дә, миңа да, үзеңә дә берәр-берәр итеп таратып чык, кәрҗиндә дә берәү калсын!..” Мәсьәлә барыбер Фәрвазның акылын болгатып ташлап, үз шартына алып кереп китә. — Йә,— ди әнисе улына,— шушы өч алманы берәмләп өчебезгә дә ничек таратырсың? Кәрҗиндә дә берәү калсын! Улының бик чишәсе килә, барып кына чыкмый. Кыен да түгел кебек. Исең киткән икән, бер кәрҗиндә өч алма. Алдың. Тараттың. Вәссәлам! Ул арада Фәрваз да үзенчә чишеп куя: имеш, һәр алманы бүлгәлисең дә таратып чыгасың. Кәрҗиндә дә кала, үзләренә дә тия. Һе, бик җиңел икән бу. Моны да мәсьәлә дигән булып! Ә менә үзләре мәктәптә укыганда мәсьәләләр мәсьәлә генә идеме соң ичмасам, мәсьәләләр баш бәласе иделәр! Тоннаны центнерларга, центнерны килограммга әйләндерәсең һәм аннан соң — киресенчә! Әле бүгенге көнгә кадәр күмхуҗ амбарларында завхоз була торып та уңын сулга, сулын уңга китерә алмыйча, тонна белән центнер арасында буталып бетә. Кешегә сөйләсәң, егылышып көләләр иделәр, билләһи! Ярый әле хатыны тел сатучы түгел, сүзне урамга чыгармый, югыйсә Фәрвазының башын әллә кайчан бетергән булыр иде... — Әтиеңнән сорап кара әле, улым, хәзер чишеп бирәчәк! Хатынының бу сүзләрен ишеткәч, Фәрвазның башы күккә тиде: — Улым, менә болай ул...— дип, әллә кайчан “чишеп” куйганынча сөйләде дә бирде. Әмма: — Юк, алай түгел,— диде, улына ияреп килгән әнисе.— Алмаларны бүлергә һәм бүлгәләргә ярамый, бөтен килеш булсыннар. Берәмләп өч кешегә таратырга кирәк, әмма шарты шул — берсе кәрҗиндә калсын... “И-и мокыт,— дип уйлады Фәрваз, хатынын күңеленнән хурлап,— балалар укыта-укыта үзе дә юләргә чыгып беткән икән бу бичара. Өч алманы өч кешегә биргәндә һәм берсен кәрҗиндә калдырганда — дүртәү кирәк бит ул!” Улы аңлаган кебек булып киткән иде, тагын да килеп, мәсьәләнең шартын кабатлады. Фәрвазның тәмам ачуы килеп: — Кәрҗиндә калырга... калырга алмалар дүртәү түгел, өчәү генә! Өч кешегә берәмләп тарат та чык! Кәрҗиндә калмасын, исең киткән икән!— диде, тавышын кирәгеннән артык күтәреп. Әмма хатыны һаман да үз туксанында булды: — Юк! Өч алманы өч кешегә таратып, ә берсен кәрҗиндә калдырып була,— диде. Уллары елый ук башлады. Хатыны әйткәнчә булса иде ул, күмхуҗ амбарларында мал-мөлкән артып кына торыр иде. Тегесе дә, монысы да алып китә, ә Фәрваз аларны кем өстенә язып куярга белми аптырый. Ярый әле берәр аңгы-миңгесе вакыт-вакыт боерык кәгазе тотып килә дә, тиешленең яртысын гына биреп, Фәрваз аның өстенә бөтен җитмәгәнне һәм кимегәнне язып куя. Ә монда — өч алма, бер кәрҗин, җитмәсә, һәр өч кешегә берәр тия, кәрҗиндә дә берәү кала. Менә сиңа коммунизм, менә сиңа әкәмәт! Мәсьәләне чишә алмаган улы Фәрвазга үкси-үкси килеп ялынды: — Әти, чишик инде, ничек була?!. Баласының елавы башына каптымы, бу юлы Фәрваз тәмам чыгырыннан чыгып җикерде: — Кәрҗинне әниеңнең башына капла!.. Улы куркудан карават астына кереп качты, хатыны мич арасында югалды, Фәрваз, канәгатьлек белән: — Шулай итмичә аны!— дип үзалдына сөйләнеп алды һәм елмаеп йокыга китте. Өч алмалы мәсьәлә шулай бик “җиңел” генә хәл ителде. Июль, 1999.
КИЛО ЯРЫМЛЫ КУРА ҖИЛӘГЕ Хикәя
“Бу вакыйганы бала вакытымнан бирле күңелемдә саклап килдем. Көннәрнең берендә менә шулай җиңел генә чишелеп китәрмен дә сөйләп бирермен дип башыма да китермәгән идем...” Хикәямнең әүвәлге юлларына шушылай дип күңелемә ниндидер бер сихри хис һәм тойгылар сугарылган хәлемдә язып куйдым да, аны берничә көн дәвам итә алмыйча йөрдем. Чөнки тасвир кылынырга тиешле вакыйгам, беренчедән, бик күптәннән, сабый чагымда ук булган, икенчедән, андагы затларның барасы да исәннәр, аларның да аңа карата үз бәяләре бардыр сыман, ә өченчедән, бер дә яшерен түгел, минем үз карашларым да еллар узган саен үзгәргән, хисләрем утырып, аларны бүтәннәре, яңараклары һәм тәэсирлерәкләре алыштырган иделәр. Шулай да күңелем төбеннән алтын эзләгәндәй хәтерем сандыгында казындым да казындым. Вакыйгалар әле сагышлы, әле кайгылы, әле шаян, әле көлкеле төс алдылар. Чынлыкта тормыш барышы түгел, бәлки үзебезнең хисләребез, хәлләр торышына мөнәсәбәтебез вакыйгаларны яки аяныч, яисә шаян һәм көлке ясый икән шул. Ә көннәр ничек бер-берсен алыштырып килсәләр, гамәлләр дә шулай башкарыла бара һәм онытыла торалар. Кайгылы хәл — якыннарыңны югалту, кешенең үлеме ул. Әмма бусы да вакыйгага карата үзебезнең бәя генә. Әгәр дә күңелгә утыра барган комнарны чистартсак, барыбызның тормышлары, эш һәм гамәлләре бардан юк булуга гына корылган үтә дә бертөрле көлкеле хәлләрдән генә гыйбарәт икәнлеген аңларбыз кебек. Хәтта каршылыклы һәм үкендерерлек вакыйгалар да көлке, язмышның шуклыгы гына түгелме?.. Өченче сыйныфны тәмамлаган тугыз-ун яшьлек сочык вакытлар иде. Ул чорларда авылыбыз буйлап ага торган Минзәлә елгасыннан нефтьчеләр юри мыскыллапмы дегет агызганлыктан, су керергә дип авыл башыннан гына аңа килеп кушыла торган мул һәм чишмәдәй салкын Ләшәү инешенә су керергә йөрибез. Чөгендер басуында чүлмәктәй яргаланып кызынган тәннәребезне имеш шулай эсселектән котылдырабыз. Дүсем авылының тирәкләре һәм болыннары кибеп, янып, корып беттеләр. Дегетнең мәрхәмәтсезлеге көне-төне янган факел утларының кара төтененнән үк күренеп, җаннарга шом салып тора. Ә Ләшәү ягында нигәдер шул нефть дигән кара алтынны бик аз таптылар булырга кирәк, аларда әлегә басулар да, болыннар да яшел килеш калдылар. Бөтен авырлыгы безнең авыл кырларына эләкте, ахрысы. Кая карама — дегет чокыры, кайда күз салма, җирне бораулаучы каланчалар көне-төне гүләп-селкенеп утыралар. Ә без, билгеле инде, авыл балалары буларак, аякка басуыбызга — кыр эшендә, кишәрлекләрдә күмхуҗ чүбен утыйбыз, чөгендер, бәрәңге, кишер биләмәләренә эшкә куылабыз. Моңарчы да шулай булган, аннан соң да яшәеш шушылай барачак дип белеп, тәкъдиргә рәхмәт әйтеп, әмерләргә баш иеп буйсынабыз. Хезмәт тәрбиясен алабыз, үзебезне киләчәк бәхетле тормышка әзерлибез. Ә эссе көннәрдә су коенасы килә. Шунлыктан бөтен бала-чага Ләшәү елгасының тирән дип уйланылган култыкларына йөгерешә. Чума, йөзә, тәмам сөяккәчә чыланганчы һәм зәңгелә тотканчы инештән чыкмыйча рәхәтләнә. Ул көнне чөгендер биләмәсен тәмамлап чыккан, бәрәңге кырына кергәнче бер-ике көн ял итеп алырга, ай ярымлык иртәдән кичкә кадәр бөгелгән билләрне турайтырга тиеш идек. Ләшәү суында бака балалары кебек чопырдашкач, инде иреннәргә кадәр күгәреп, тешләр-тешкә бәргәләнә башлагач кына киенеп, кайтыр юлга таба атладым. Минем арттан күрше малае, кара күзле, чүмеч башлы, телгә — бистә, буйга — карыш, әмма дә ут Вазыйх иярде. — И-и, малай, мәктәп бакчасында кура җиләге! Насыйр Ринаты ашап ята, мин сиңа әйтим. Учлап-учлап кына тутыра. Корсагы тау булган. Кып-кызыл! Теләсәң күпме ашарга рөхсәт икән! Әйдә, кереп, ашап чыгабыз, рәхәтләнеп!..— дип, вәсвәсә кылып, туктаусыз сөйләнеп килде. — Юк, ярамый!— дим мин, тыңларга да теләмичә. Ә иреннән җиләк сулары әллә кайчаннан ага башлаганнар иде инде менә, яланып та куйгалыйм. — Әйдә! Беркем берни әйтми. Туйганчы ашарга була!— ди Вазыйх, мине кодалый биреп. Бу кадәр дә сөйләүләреннән соң, йә, кем түзсен инде? — Ничек булыр икән? Ачуланырлар шул!— дим мин, кирелегем бераз сынып. “Бер-ике җиләк капсам, гөнаһысы юктыр. Әнә Насыйр Ринаты, аннан чыкмый ашап ята икән!”— дип үземне үгетли үк башлыйм. — Әллә куркасың инде?— Вазыйхның үртәп әйтелгән бу сүзләре бөтенләй дә сынуым өчен җитә калды. Кешегә яраган миңа да хәрәм түгелдер инде ул! — Әллә куркасың инде? Нигә дип әле мин куркак булырга тиеш? Әмма ризалашырга, ике-өч җиләк кабып карарга ниятләнеп өлгермим, күңел төбендә нидер кузгалып, акыл көзгесенә кунарга җитешкән тузанны себереп ташлый. “Юк инде, ике-өч кура җиләге өчен гөнаһка кереп тордым түгел!”— дип үземне ачуланырга, Вазыйхның вәсвәсәсенә ризалашуым өчен үкенергә өлгерәм. Әмма дустым: — Анда җиләге дә тәмле икән! Чиләк-чиләк җыеп алганнар. Калганын кем тели, шуңа ашарга ярый, дигәннәр. Бөтен малайлар, хәтта кызлар да шунда! Әйдә, курыкма! Берни дә булмый!— дип сөйләнүендә иде. Минем уйлар тагын аңа иярделәр. Бу вакытта нәкъ мәктәп бакчасының коймалары янына җиткәнбез. Ә анда — арбалы ат белән үк кереп китәрлек итеп коймага тишек ясап куйганнар. — Әнә, күрәсеңме? Җиләкләр... Монда гына! Әйе, күренеп тә торалар икән. Җиләкләр күзләрне кызыктырырлык итеп кызарганнар. Учлап-учлап җый да аша, җый да аша. Туйганчы рәхәтлән! Аллаһы тәгаләнең нигъмәтеннән кунак бул! Капка кебек киң итеп ачып сүтелгән койма тишегеннән Вазыйх эчкә кереп тә китте. Җиләкләрне өзеп-өзеп каба-чүпли дә башлады. Ах-ух килде, иреннәрен ялаштырып алды, үзе сөйләнә бирде: — У-у-у, тәмле!.. У-у-у!.. Ням-ням!.. Кер, нишләп анда гына торасың?!. Мин инде беренче адымымны атлаган идем. Кура җиләкләре кызыллыклары белән үз араларына суырып кына алдылар. — Бер… Ике... Өч... — Тәмлеме? — Әйе,— дидем. Әмма Вазыйхны чыгарга өнди дә башладым: — Җитте! Булды! Ярамас... Мин моннан тизрәк чыгу юлына таба атладым. Әмма Вазыйх дөньясын оныткан, кура җиләкләре аны тәмам тоткын итәргә өлгергән иделәр инде. Үгетләүләремне ул ишетергә дә теләмәде. Аны ташлап чыгып китсәм, калдырдың да шылдың, рәхмәтсез, дип үпкәләр кебек. Тагын да ялынып карыйм. Ә ул һаман, тәмле тамак, җиләктән арына алмый, җитмәсә, өзеп капкан саен мине үрти: — У-у-у... Ням-ням!.. Ням-ням!.. — Әйдә инде?!.— дип тагын да үтенәм. Инде тәмам аптырагач: — Алайса, киттем, хуш, сау бул!— дим. Шунда чыгып кына китсәм, нәрсә була иде инде? Бирмештән узмыш юктыр ла! Уңыма да, сулыма да игътибар итмәгәнмен. Ул арада: — Тукта, урыныңнан кузгалма!— дигән зәһәр, авыр һәм котны алырлык тавыш ишетелде. Каршы ягымнан, агачлар арасыннан өстемә үткен җәпле сәнәк күтәреп йөгергән бер адәмне күреп алдым. Кая ди ул качу, баскан урынымда багана кебек катып калдым. Кулындагы сәнәген миңа төбәп ыргытырга яки китереп кадарга да мөмкин иде ул. Бу кешенең мәктәптә хезмәт укытучысы булып эшләүче күршебез Әхмәт абый икәнлеген танып, өлкәннәр теленнән колакка кереп калган “Зәхмәт” аталуы кылт итеп исемә төште. Шушы хакта уйлап алуым мине харап итте дә инде: һәр хәрәкәтемә бик салынды, тораташ булып катып калдым. Ул, имеш, безнең мәктәпкә күчерелгәнгә кадәр Боламык авылында укытучылык иткән. Бер тыңлаусыз малайның йөзенә кыңгырау белән җибәреп, башын ярган. Аллаһ сакласын, сәнәгенә элеп алып, койма башына киптерергә элеп куймагае! Көне бик тә, кич якынлашып килүенә дә карамастан, һаман да эссе шул. Ни уйласам, шуңа дәлил булып зәхмәтле сүзләре дә өстемә капланып яңгырап куйды: — Кузгалган булсаң, сәнәк белән тондыра идем! Әхмәт абыйның бу сүзләре ялган иде. Чынлыкта ул миңа төбәп сәнәген очырган, ә анысы, үткен җәпләре белән ялтырап килеп, яныма кадәр ирешеп, аяк очына бер адым гына кала җиргә зырылдап кадалырга өлгергән иде инде. — Башкалар кая?!.— Аның бу әмере тәнемә җанымны кайтарды. Әле генә кура җиләкләрен авыз иләгенә тутырып рәхәтләнгән Вазыйх дустым ягына карадым. Ул инде анда юк иде. Ай күргән, кояш алганмы? — Белмим...— дидем мин, һаман да урынымнан кузгала алмыйча.— Үзем генә идем! Бүтән берәү дә юк... Хәер, үземнән гайре күземә һичкем әлегә күренми иде. — Алдама! Кечкенә чакларда өлкәннәр Алла урынына күренә шул ул: алар барысын да беләләр, бөтенесен дә ишетәләр, һәммәне күреп торалар кебек... Син бер-бер ялгышлык кылырга өлгермисең, кайтып кергәнеңдә, өйдәгеләр: — Нигә алай эшләдең?— дип, яки кимендә усал караш белән каршы алалар. — Вазыйх?..— дип эндәштем дустыма. Әмма Әхмәт абый тагын да куркынычрак итеп җикерде: — Чыгыгыз әле монда, малайлар! Кура җиләклегеннән калкынучылар күренмәде. — Хәзер сәнәк белән җибәрәм! Бу юлы Әхмәт абыйның ул куркыныч сүзләре кураларны хәрәкәтләнергә мәҗбүр итте. Әмма дустым Вазыйх урынына икенче берәүнең ялтырап торган симез ак башы күренде. Мин аны да яхшы белә, таный идем. Бу — күршебез Хәлиф, Әхмәт абыйның үз малае. Кайдан һәм ничек монда керергә өлгергән? Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|