ТОР 5 статей: Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы КАТЕГОРИИ:
|
САЛАМГА МАЙ КУНГАН 44 страница— Бу юлы яхшырак төкерт дип әйткән идем инде үзенә,— дип Хәмзә абый хәлне аңлата. — Әйтәм уңлы-суллы йөренәләр,— ди вәкил,— астына да кереп киттеләр. Тиз генә чыгасылар түгел, ахрысы! — Кереп киттеләр,— дип Хәмзә абый да баш кага. Шулвакыт комбайн астыннан сәпәй сөйрәгән Пытпыт Фатыйма апа килеп чыга да туры болар янына килә. Үзе нигәдер дулый. Яннарына җитүгә, кемнең кем икәнлеген дә карап тормастан: — Хәмзә абый, Төкерек Рафаэлеңнең миңа калгач кына өфет мае беткән. Бир әле?— дип ялына да башлый, күзләреннән яшьләр генә килми. Болар үзара карашып куялар. Рафаэльнең шаянлыгын белгән Хәмзә абый вәкил янында Фатыйма апага бу хакта ничек кенә әйтергә дә белми аптырап тора да: — Сеңлем, яхшылабрак сорамагансыңдыр? Карап тордым, әле беркемгә дә әрәм-шәрәм итмәде,— ди.— Менә, комбайнны җибәрсен дә, тагын үтенеп карарсың, ашыкмый тор... Әмма: — Ничек инде ашыкмаска, минекенә бер генә төртеп-тидереп алса да җитә, күп кирәкми...— дип, Фатыйма апа туктаусыз пыт-пыт килә. — Төртер-төртер, тидереп тә алыр,— дия-дия, Хәмзә абый аны вакытында тынычландырырга тырыша. Әмма Фатыйма апа һаман да баш бирми: — Ул бит алай димәде. Өфет маем бетте... Бар, Хәмзә абыйдан сорап алып кил, диде. Боларны тыңлап торган вәкил, бу сүзләренең мәгънәләрен аңлап җиткерә алмыйчадыр, үз колаклары белән ишеткәннәреннән чыгып, бөтенләй дә әллә нинди вә әллә ниткән этлекләр хакында уйлап бетерә. Әле көлмәкче була, әле ачуланырга уйлый: — Кызу эш барышында, уйнак-муйнак итеп йөрергә...— дип мыгырдана. Ә Хәмзә абый нәрсә әйтергә дә белми. Югыйсә: “Ярар, бирермен!”— диясе генә шунда. Юк, һаман да сүзне ерактан ук әйләндереп китерә-китерә аңлатырга тырыша. Үзе кирәксә-кирәкмәсә дә кабатлый: — Нигә миңа җибәрә ул? Ни, нәрсә... Әмма дә: — И Хәмзә абый,— ди аңа да карамастан Пытпыт Фатыйма, тулып пешкән беләкләренең төшкән җиңнәрен сызганып, калачтай күпергән күкрәкләрен төзәтеп,— Миңа калгач кына юри бирмисең инде, беләм. Кайларга барыйм, кемнәргә ялыныйм икән?.. Тыңлап торган вәкилнең күзләре маңгаена менә. Булса да булыр икән, имеш, тәнгә-җанга, сүзгә-телгә дәртле хатыннар. Ә Хәмзә абый һаман да киреләнә: — Бар, Рафаэльнең үзенә бар... Монда, көпә-көндез кеше алдында йөземне кызартып...— дип үгетләп тә әйтеп карый. Әмма: — Нинди кеше?.. Ул — кеше, мин — кеше түгелмени?— Пытпыт Фатыйма да бирешми, үзенә кирәген дәгъвалый. Ахырда Хәмзә абый: — Ярар, Рафаэль янына бара тор, Фатыйма сеңлем, мин хәзер,— дияргә мәҗбүр була. Ул китеп баруга, вәкил: — Һай сездә хатыннар шаулы икән,— дип, бер мәзәк сөйләп ала: — Иреннән бер хатын “давай да давай” диярәк дәгъвалый икән. Әйдә инде, имеш. Ә тегенең вакыты юк. “Менә утынны ярып бетерәм дә!”— ди, имеш. Хатыны ризалаша, нәрсә эшләсен. Каенның муртайганы туры килгән, ахрысы. Ире эшли торгач, кичкә кадәр тукталмый маташкан. Карыны ачып, өенә керсә, хатыны камыр изеп маташа. Ире: “Кая, тамак ачты, китер ашарга!”,— диюгә, хатыны: “Хәзер, камырны изеп бетерим, мичкә ягыйм, ипине пешерим, аннан соң өстәлгә утырырбыз!”— дип белдерә... Бу өчле-тугызлы мәзәгеннән соң вәкил рәхәтләнеп авыз чөеп көлә. Хәмзә абый да итагать йөзеннән аңа куштанланып иярергә мәҗбүр була. Ул арада Рафаэль абый комбайнның аерылган җирләрен яхшылап ябыштырып, яңадан кырга чыгарып җибәрә. Фатыйма апа да, сәпәенә “төкертеп”, үз юлы белән кайтып китә. Артыннан вәкил: — Булдырткан бу!— дип, тереләтә ашардай хәлдә күзләре белән ябырылып озатып кала. Тик Хәмзә абый гына, Төкерек Рафаэльгә барып: — Район кешесе алдында мине хур итмәсәң,— дип, якалап алырдай булып ачулана. — Әйбәтләп “төкерттем” инде, җиренә җиткереп эшләдем,— ди Рафаэль абый, акланырга җай эзләп. — Ничек җитешәсең, афәрин,— дип мактый, сүз арасында яннарына килеп катышкан вәкил.— Әллә төнлә дә эшлисең инде? — Туры килә инде, туры килә,— ди Рафаэль абый, моның “күзенә төтен җибәреп”.— Урак өсте шул! Вәкил бу юлы да зур канәгатьлек белән мул гына итеп итен-маен, балын-каймагын төянеп китеп бара. Җыелышларда Төкерек Рафаэль абыйны мактап телгә ала, район гәзитеннән фотохәбәрче килеп, аны сурәткә дә төшереп китә. Күп тә үтми, Сарман районының “Ленинчы” гәзитендә мул елмайган какча Рафаэль абыйның фотосы басыла. Астына: “Күмхуҗ эшен үзенең шәхси бурычларыннан өстен куйган, көне-төне алны-ялны белмичә хезмәт куючы данлыклы сварщик...”— дигән сүзләр язылганнар. Озакламый Рафаэль абыйны коммунист та иттеләр. Шулай дәрәҗәсе көннән-көнгә артып, мактау такларына да менеп иреште, рәхмәт яугыры!.. Ләшәүтамак дигәннән, бу авылның исеме Ләшәү дигән инешнең Минзәлә аталган елгага койган төшендә урнашканлыктан, ике суның бергә агып киткән урынын тамак дигәннәре өчен Ләшәү Тамагы аталып йөртелгән җирдән Ләшәүтамак булып әверелгән. Хәзер исә аны, тагын да кыскартып, Ләштамак дип кенә сөйләшәләр. Тиздән Ләштмак, яисә Ләшмак булып китәргә тора. Элекләрне бу авыл халкын “Ләшәүтамак — ач тамак, бака тулган коштабак” үртәге белән котыртканнар. “Коштабак” дигәннәре Сарман якларында зур һәм тирән, тагарактан аз гына кечерәк табакны аңлата инде ул. Әле аның “бадийан” дигәне дә бар. Ә, ярый, ул хакта сүз тәлинкәсен әйләндерүне икенче юлыга калдырып торыйк. “Коштабак” дигәннәренә кире кайтсак, анысы аның, белеп алырга өлгергәнегезчә, зур табакны җирле сөйләмчә белдерү, атап йөртү генә инде. Ул, дөресрәге, кувеш табагы булган, ягъни шул табакта кувеш комганнан су салып тора-тора юынганнар. “Кувеш” сүзе урыска “ковш” һәм “кувшин” сүзләре булып кереп киткән, хәзерге көндә чын славян кавеме кәлимәсе дип аңлатыла. Хәер, татар халкы бу кувешнең үзләренеке икәнлеген күптән оныткан, шулай да ул “коштабак”та сакланып калган. Хикмәт анда гына да түгел, Ләшәүтамак авылыннан тыш, Ләшәүбашы һәм Түбәнләшәү авыллары да бар. Аның Ләшәүбашы урысныкы булып, күптән таралып беткән. Бер-ике йорты әле дә калмадымы икән?.. Ә менә Түбәнләшәүнең исеме Ләшәү дип кенә йөртелә башлады. Ләшәүтамак авылы халкы белән шул ләшәүләр арасында бер-берсенә исемдә генә түгел, кыяфәт һәм гадәт-гадәтсезлектә дә охшашлыклар күп. Алар икесе дә элекләрдә лашман авыллары булыпмы, падишаһ хәзрәтләренә олы көймәләр төзү өчен калын-калын урманнарны кисеп, юан-юан имәннәрне су күтәрелгән-ташыган вакытларда Чулман елгасынача сал итеп озатканнар. Минзәлә инешен ул заманнарда, имеш, Ык кебек үк мул сулы булган дип сөйләгәннәрен ишеткәнем бар, укыганым гына юк. Хәер, моңа ышанырга да туры килә, чөнки бу якларның калын урманнары киселгәч, елгаларының сулары да кимеми, инешләре дә корымый калмаганлыгы аңлашылып тора. Ярар, боларын шушында калдырыйк. Ә менә көннәрнең берендә чуар күңелле Ләшәүнең Мөлих абый исемле агае, ат чаптырып, Төкерек Рафаэль абыйга төшкән — монысына тукталмый булмый. Ябыштыручы бит инде, Рафаэль абыйны әйтәм. Бүтән кемгә барасың? Элекләрне комган төбен яматасы булса да, самавырың акса да, урак тешәтергә, сабан төрәнен чүкетергә, тырма тешләрен очлайтырга кирәксә дә тимерчегә йөгергәннәр. Хәзер — заман башка, сварщикка ялынырга кирәк. Тереклек тоткасы ул, диләр! — Кара әле, энем Рафаэль, менә шушыны гына ябыштырып бир әле, катырак итеп?..— дип үтенгән Мөлих абый, бер атна элек кенә “төкертеп” алып киткән, әмма таралып төшкән тәгәрмәч коршавына сөйли-сөйли күрсәтеп һәм аны Төкерек алдына китереп куеп. Ә Рафаэль абыйның, хәтергә яман кеше буларак, үзенең дә ул тәгәрмәч коршавын күптән түгел шәләй-вәләй генә ябыштырып җибәргәне исендә икән. Белеп тора, тагын таралып төшмәгәе. Яхшырак итеп эшләргә кирәк. Ә моның өчен вакыт кирәк, бер-ике генә төртәсе түгел. Шуңа күрә: — Бу тагын купмас микән?— дип борчылып, тиз генә сөйләнеп тә алган. — И энем,— дигән Мөлих абый,— купмаслык булсын инде! Йөк белән килгәнемдә таралып китеп, хараплар итте. Катырак итеп эшлә инде! — Катырак итеп?— дигән Рафаэль абый, махмырдан тирләгән маңгаен сул кулы белән сөртеп, култык астында саклык битлеген, уң кулында электродын һәм ут чыбыгы башын тоткан хәлендә.— Катыра торган ташым бетеп китте шул, бик тә катырак итеп эшләр идем! Ул арада ут чыбыгының башын тимергә төртеп, очкынлатып алган: — Менә, күр инде моны, чәчелә дә китә, чәчелә дә китә... Шунда Мөлих абыйның күңеленә тагын да борчу төшә. Нияте тиз генә “төкертергә” дә китәргә икән, югыйсә, ә монда — эшләр харап, сварщикның катыра торган ташы беткән. — Энем, ул нәмәрсә кайда бар икән соң? Кемнән сорарга?— дип, Мөлих абый аңа гозерле һәм мескен карашы белән төбәлгән. — Сезнең Ләшәү кибетендә, Банат апада бар инде ул... Әгәр бирсә...— дигән Төкерек Рафаэль, йөзен бик тә җитди тотып. — Шулай дисеңме? — Калса, анда гына калгандыр! Дүсем кибетеннән дә, Ләшәүтамакныкыннан да кичә соңгыларын алып килделәр. Кайткан да беткән... — Ал-лай... Шул сүзе белән Мөлих абый тугарылган атына атланган да, артыгын сораштырып тормыйча, Ләшәүгә чаптырган. Кибетче Банат апа, чибәрлектә патша хатыннарыннан ким түгел, акылга, уен-көлкегә бай ханым, төшке ялга кайтырга әзерләнеп, магазинның калын тимер ишегенә авыр йозаклар элеп маташа икән. Тузан туздырып, атын ак күбеккә батырып Мөлих абый җан фәрманга чаптырып килеп туктаган: — Тыр-р-р... — Нәрсә кубарып йөрисең?— ди икән Банат апа, кулыннан ачкычлары төшеп китеп, аларны күтәрергә иелеп. — Бикләдең инде әллә?— дип кабаланып сорый Мөлих абый. — Төшкелеккә!— ди, җавабында Банат апа, ачкычларын күтәреп алып. — Катыра торган таш кирәк иде,— ди икән Мөлих абый, бик үтенеп,— бирсәңчәли?.. — Үзеңәме?— дип, аңа аптыраулы һәм шаян караш ташлый Банат апа, бөтенләй дә бүтән нәрсәләр хакында хыялланып. — Юк, Төкерек Рафаэль сораган иде шул...— ди Мөлих абый. Банат апа эшнең нәрсәдә икәнлеген шунда ук аңлап алган, җитмәсә: — Катыра алмый башлаганмы әллә?— дип сорау биргән. Мөлих абый яшермичә җавап та ирештергән: — Чәчелә дә китә, куба да төшә, ди... Банат апа да аптырап калмаган, аңа: — И-и, алай икән... Ул катыра торган ташны, Мөлих, барып, син ирем Имаметдиннән сора. Кибетнеке генә ярамас, аныкы яхшырак,— дип, эсселәтми-суытмый өйрәтеп тә җибәргән... Мөлих абый аларның капка төпләренә килеп туктый. Ә Имаметдин абзый печәнгә киткән. Ике дә уйлап тормыйча, шунда чаптыра бу. Атын бик каты кугандыр инде, ул ирешеп килеп туктауга, янгын-мазармы әллә дип болындагы халык җыелырга өлгерә. Ә Мөлих абый: — Кара әле, Имаметдин, синеке яхшырак, диде Банат... Бир әле?— дип үтенергә тотына.— Кибетен төшкелеккә ябып куйды. Ә минем Ләштамакка барып җитәсем дә бар... Аптыратма инде, бакчый!.. Ә Имаметдин абзый моның сүзләреннән һични аңламый. Кабатлап сорый: — Нәрсә кирәк иде соң, Мөлих? — Катыра торган таш! — Нәрсә?.. — Катыра торган таш! — Кем әйтте? — Банат... Имаметдин абзый начар якка уйлый. Шулай да, хатыны юри, күңел өчен уен-уймак кылырга җыенган икән дип, үзен борчыйсы килми. “Бәлки аңлап җиткермәгәндер, бу Мөлих буталып сорыйдыр?”— диярәк уйланып алганнан соң тагын бер сорау бирә: — Нәрсәгә? — Катырырга! Бу җавапны ишеткән халык та аптырап кала. “Ниткән галәмәт, ниткән сүз бу?”— имеш. Имаметдин абзый исә тагын да сорап куя: — Кемгә? — Төкерек Рафаэльгә!.. Тәгәрмәч күгәнен, ни, боҗрасын, әйе, ни, коршавын ябыштырасы бар иде. Катыра торган ташы беткән. Алып килергә җибәрде,— дип Мөлих абый сөйләп бирә. Аннан мондый ахмак сүзләрне ишеткәч кенә Имаметдин абзый эшнең асылы нәрсәдә икәнлеген аңлап ала. Ә җыелышкан халык тәгәрәшеп көлә бирә. Бала-чагага кадәр һәммәсе тыела алмый бүселәләр. Нәрсә эшләргә белмәгән, әле яңа гына үзенең нинди мыскыллы хәлгә калганын аңлаган Мөлих абыйны бердәнбер Имаметдин абзый гына юатырлык сүз таба: — Син бер дә борчылма. Менә, катыра торган таш алып килдем дип, кәгазьгә төр дә мунча ташын илтеп бир! Аның киңәшен тыңлап бетергәч, инде килешкәч кенә Мөлих абый тагын кирегә сукалап маташа икән: — Ул әле унбиш тиен акча да биреп җибәргән иде. Шул хак кына тора дигән иде... Халык бу юлы тәмам чәчелеп һәм тәгәрәшеп үк көлә башлый. Имаметдин абзый һаман да акрынлык белән акыл өйрәтә бирә: — Мөлих, ул акчасын син аның үзеңдә калдыр. Кәгазьгә төрелгән мунча ташын кулына тоттыр. Аны-моны аңларга өлгермәсен, атыңны җигеп, тизрәк китү җаен кара! — Тәгәрмәчне калдырыргамы? — Юк инде,— дип һаман да акыл бирә Имаметдин абзый,— аны эшләп куйгандыр, әллә кайчан әзердер. Син бары тик сер генә бирә күрмә! Мөлих абый нәкъ өйрәтелгәнчә эшли... Атын Ләшәүтамак алачыгында калдырган арбасына җигеп, тәгәрмәчен кидертеп, тагын да дөнья җимертеп чаптырып, эңгер эленгәндә генә Ләшәүгә кайтып төшә. Тагын да халык җыела, сорыйлар: — Ничек булды? — Нәрсә ничек? — Ташны бирдеңме? — Юк... — Ничек инде юк?— диләр. — Өйләренә кертеп калдырдым, эштә юк иде инде ул! — Анда нәрсә диделәр? — Хатыны өендә иде. Файдасы тисә, бик яхшы булыр дип сөенеп алып калды. Шушы җаваптан канәгатьлек табып, халык бер-берсенә карашып куя. “Әллә Имаметдин абзый чынлыкта дөрес әйткән инде?”— дип таралышып, берничә кич рәттән, йокы алдыннан инде, мунча ташын ялап-ялап караучылар булган, имеш, алары ук дөрес сүз түгелдер. Ә Дүсем бүген дә менә шушы Ләшәү белән Ләшәүтамак исемле ике авыл арасында, таулар куенына сыенып, боларның мәш килүләренә хәйран итеп, тыныч кына яшәп ята булыр. Июль, 1999.
ТОРМОЗЛЫ СӨББУХ Хикәя
Мин белгәндә Сөббух абый урман каравылчысы булып эшли иде. Берсеннән-берсе куркынычрак олы ау этләрен ияртеп йөртә, үзләре ала-кола, үзләре ябыклар, сөяккә тире тартылып кына бар кылынганнар, шөкәтсезләр. Шунлыктан һәммә кеше аларны ач дип белә, үрдәк-каз ише кош-корт югалса да шуларны гаепли торган иделәр. Әмма минем кебек урамнан кайтып кермәүче малайлар яхшы беләләр: ул этләргә кулыңдагы шикәреңне бирсәң дә ашамыйлар. Урманчы Сөббух абый гәүдәгә иләмсез зур һәм хәрәкәткә акыртын кеше иде. Кашка аты исә, киресенчә, елгыр, сөлек кебек, әмма хуҗасы янында кечкенә кебек тоелганлыктан, аны: — Сөббух ишәк җигеп йөри,— дип әйтә иделәр. Әмма бу сүздә һичбер хаклык юк иде. Ул атның матурлыгы һәм ефәктәй булуы, көне-төне тугарылмый һаман да юлда йөрүе, аңа да карамастан арымавы мактауга лаек һәм макталырлык иде. Җитмәсә, арбасына Сөббух абый утырса, үрдәк оясына каз менгәндер кебек тоела. Менә тәгәрмәчләре, кыса һәм тарткылары, арата һәм челтәрләре таралып китәр дә җиргә леп итеп утырыр дип белгәнлегем аркасында шул тамашаның булуын көтеп карап торганым, узып киткәннәрендә озатып калганым бар. Әмма арбасы, аты кебек үк, бер генә дә сер бирмәде, сыгылып куйса да таралып төшмәде, кечерәеп калса да сынмады. Тамашадан мин шулай мәхрүм ителеп һәм дә ерылырга тиешле авызым бөрешергә, салынып төшәргә мәҗбүр иде. Сөббух абыйны усал дигәннәре сәбәпле, аңа карата хөрмәтем азрак иде. Әмма аның миңа начардан бер авыз сүз дә әйткәнен ишетмәдем. Ә үзе хакында ниләр генә сөйләми иделәр. Имеш, ул балачагыннан ялкау булган. Ничек тә күбрәк йоклау һәм ашау ягын караган. Дөресе шул — ялкау кеше хәйләгә дә оста ул, бары үз файдасы өчен генә булсын... Бервакыт Сөббух абый, малай вакыты икән, ат күлтисе белән күмхуҗ кырларында эшләп, басуны эшкәртеп бетергән дә, тау сыртында тукталып, черем итеп алырга булган. Чөнки, ни, әле генә өенә кайтып китсә, иртәрәк, әнисе тагын хәйран калачак, идарә буена төшсә, шунда ук яңа эшкә кушачаклар. Күлти өстендә утырган җаенда гына эреп, җиденче төшен күреп маташканында район вәкиле ат чаптырып килеп җитә. Аллаһының рәхмәте, бу мизгелдә Сөббухның,аты кинәт тартылуданмы, уянып киткән вакыты икән. Адәмнең күңеле шикләнүчән-сизенүчән бит инде ул! — Нишләп әллә кайчаннан бирле монда тик торасың?— дип җикеренә вәкил, малайны чыбыркылап ташлардай булып. — Менә, басуны күлтиләп бетердем, очлап чыктым,— дип аклана Сөббух, еларга әзерләнгәндәй күз төпләрен сөртеп алып,— кайтырга маташам! Вәкилнең усаллыгы сүрелә төшә: — Нигә идарәгә кайтып әйтмисең соң? Бар-бар, кайт! Нигә тукталып торасың? — Бик кайтыр идем дә,— ди, Сөббух зарланып,— күлтигә тормозын куймаганнар, таудан төшеп булмый. Боларны ишетеп алуга, вәкил авылга таба чаптыра. Сөббух исә черемен дәвам итәргә була, әмма тынычлыгы алынган, йокысы качкан, аты да ял итеп туйган. Нишләсен, бераздан дилбегәсен кулына алып, җай гына тартып куя: — На-а, малкай! Кайтаек, булмаса!.. Үзеннән дә үшәнрәк ат теләр-теләмәс кенә тау түбән төшеп китә. Ул арада идарәгә килеп җиткән вәкил ду куптара: — Сез нәрсә, “понимаешь”, сәвиткә каршы эш алып барасыз?.. Иптәш Сталинга каршы?.. Буржуазия тегермәненә, кап корсак капиталистлар, кандалалар тегермәненә су коясызмыни әле монда? Империализм бетләре... Идарә буена халык җыелышкан вакыт икән. Барысы да аптырашып калалар. Ни уйларга да белмиләр. Буржуазларның, капиталистларның су тегермәннәре барлыгына шикләре юк. Чөнки оннарын кайда тартсыннар ди дә, халыкны кайда-ничек интектерсеннәр икән? Ә менә кандаласының да тегермәне бар ди түгелме соң? Андые кайда икән? Ул елларда бет һәм кандаладан тәмам иза чиккән халык, вәкилдән шул коткыны ишеткәч, кашынырга, уынырга, сикергәләргә тотына. Бу хәлне күреп торган вәкил аптырашта кала. Йодрыкланган кулы йомшарып, баш өстеннән акрын гына аска төшә. Үзе: — Халык дошманнары!.. Халык дошманнары!..— дип, һаман халыкның үзен халыкка дошманлыкта гаепләп маташа. Әмма тавышы инде акырып чыкмый, акрыная. Шунда күмхуҗ рәисе дә басулар ягыннан кайтып керә. Әүвәле вәкилне күреп ала, аннан соң бик тә гаҗәпсенеп, ни хикмәт сикергәләнүче, уынгаланучы һәм кашынгаланучы халыкны урап уза. Аптырабрак тора, сорый: Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|