ТОР 5 статей: Методические подходы к анализу финансового состояния предприятия Проблема периодизации русской литературы ХХ века. Краткая характеристика второй половины ХХ века Характеристика шлифовальных кругов и ее маркировка Служебные части речи. Предлог. Союз. Частицы КАТЕГОРИИ:
|
Кайнаналар посып ята 6 страницаХатыны башына сөлге ураган хәлдә урын өстендә ятканлыктан, аны да адәм мәсхәрәсе ясап ташларга морадын хасил кылып кайткан байгура гайрәтен сүндерде. Тезләренә егылып, Фагыйлә абыстайга ауды һәм бер аһ орды да елап җибәрде. Кешегә сөйләсәң, һичкем ышанырлык хәл түгел иде бу. Яшьли атасыз калган авыр вакытларында да болай рәнҗетелгәне булмагандыр? Җирне умырып-тешләп тырмашмадымыни ул? Бу байлыкларын нәрсә өчен җыйды? Аллаһы тәгалә аңа дөнья каршысында бердәнбер, гүзәл бала бүләк итте, мирза кызлары да эсти алмаган белемне һәм тәрбияне бирделәр. Кая, кайсыгызда бар андый бала? Күрсәтегез! Юк икән шул, юк икән! Кеше баласы, ичмасам, ата-ананың кадерен белә, сүзен тыңлый, әдәп саклый. Аһ, Шәрифә, Шәрифә! Хафиз бай да, Фагыйлә абыстай да үзара сүз алып-салып сөйләшерлек хәлдә түгел иделәр. Рәнҗешләре бертөрле, хәсрәтләрендә дә һичнинди аерма юк, нәрсә дисеннәр инде, болай да аңлашылып тора шул. Болай ятып эш чыкмаячак иде, әмма Корытай Хафиз булып, Корытай Хафиз байның да тавы ишелде, дөнья йөзенә күтәрелеп карыйсы килмәде. Ә нинди бүләкләр алып кайткан иде югыйсә! Бөтен базарларны йөреп, дус-иптәшләренә хәбәрләр салып, туйга чакырып. Оятын кая куярсың да, ничекләр генә аңлатырсың? Урлаткан булса, бер хәл иде. Ябышып ук киткән диләр бит. Кайдан барысын да белеп торалар? Әллә юри генә сөйлиләрме, котыртыр, коткы салыр өчен дим, ә? — Әнисе...— Хафиз бай тынычлангандай иде. Бу сүзен ишетүгә, Фагыйлә абыстайның йөрәк мае эреп китә торган иде элекләрне. Һай, булган икән вакытлар, бәхеткә туйган чаклар! — Әнисе, әллә, мин әйтәм, урлаганнар гынамы? Ул зимагурны беләсең бит. Никләр генә кудыртмадым үзен! — Һай атасы, атасы, куеныбызда елан үстергәнбез икән! — Фагыйлә абыстай бу хакта ничә тапкыр уйлаганлыктан, тонык кына итеп сөйли бирде:— Кеше җибәртеп тә, болай да белештем. Үзе дә хәбәр салды. Борчылмагыз, имеш, үз тиңемә чыктым, имеш. Нинди тиңе ди ул аның? Әтрәк-әләм. Гыйбрәт. Бабасыннан калган өйләре җиргә сеңеп бетте. Зимагурлыкта гомерен уздырды. Нәселе яхшы дигән булалар. Алпавытлар, имештер. Тапканнар мактар нәрсә, ул алпавытлыкларының комы Әби падишаһ вакытында ук коелып беткәндер, ачуым бер килмәгәе. Татарның борынгыдан килгән шушы бердәнбер сүгенү сүзен, ягъни «ачуым бер килмәгәе»не Фагыйлә абыстайның гомеренә дә теленә алганы юк иде, менә әйтте бит, җиңеләеп киткәндәй булды. Әмма дару кебек азга гына файдасы тигән сүз артыннан хәсрәт караңгылыгы тагын да авыраеп килде. Бүген дә ул урыныннан тора алмады. Йорт эчендәге асраулар күзгә күренергә батырчылык итмәделәр. Хәтта бохар песие дә хуҗабикәсенең хәле яманлыкны тойды, бөтен гаепне әһеле сычканнан күрде. Алар гына боза тынычлыкны!
XIV Шәрифәсенең үгетләрлек җире юк икәнлекне Корытай Хафиз үзе дә барып белде. Бәрепләр генә үтерергә әзер иде, Аллаһы тәгаләдән курыкты. — Анаң каргый, авыл аптырый... Ташла, кайт, ул зимагурга дип үстергән кызым юк минем, бәгыремне телгәләмә,— дипләр дә карады. Нәрсә ди бит ә? — Әтием,— дигән була,— мин ялгышмадым. Иремнең гаебе юк, теләп бардым,— дип әйтә шул, җир тишекләре дә ачылмый андый вакытта, төшепләр китәр идең. Хан сараенда яши иде кызы, хәзер ярты җимерек сәке башында хәсрәт чигеп утыра бит! Ничек керсә, шулай сәлам бирмичә чыкты алардан Хафиз. Нәрсә уйларга белмәде. Кызының Хәләфкә мәхәббәтенә хәйран итеп кайтты. Ул хәлләрдән бай абзый бүген-иртәгә генә айный алмаячак иде. Бу кичне кемнәрдер урамнан җырлап уздылар:
Быелгы ел бигрәк иртә Арыш башак ташлады, Хафиз байның чибәр кызын Хәләф мөртәт ашады.
Болай ук кирәкми иде, җәмәгать, ярамый бит инде! Колагына түгел, йөрәгенә уелды бу сүзләр Хафиз байның, бәгырен соңгы кисәгенә кадәр телгәләде. Ул мөртәтне ничек кияүләсен ди инде ул, кеше алларында нинди йөз белән күренсен икән инде? Хәләфнең татлы мәхәббәте күп дигәндә бары тик өч көнгә җитте. Артын-алдын уйламаган җиреннән хәсрәткә төште. Әнисе дә киленне өнәп бетермәде, кая ди ул эш кушарга, Шәрифә алдында сүз әйтергә дә ояла иде. Авыл яшьләренең алар урамыннан да урап узулары, мыскыллы җырлары саруын кайнатты. Артларыннан чыгып, ачуланырга атлыккан иде дә, булмады. Капка тавышын ишетүгә, каядыр эреп югалдылар. Хәләф урам уртасында озак басып торды һәм шунда нинди ялгыш ясаганлыгын аңлап алды. Әмма төзәтергә инде соң иде. Әллә Шәрифәне ата-анасына илтеп кенә тапшырсынмы? Булмаганны?! Нинди йөз белән? Алданрак уйларга кирәк иде, төн кунганчыга, гүзәл кызның кочагында эрегәнчегә кадәр! Хыялда гына йөртергә мөмкин булган фәрештәдәй затның ничек үзенә насыйп ителгәнен аңларлык хәле юк иде. Чыннан да, әгәр кешегә сөйләсә, һичкем ышаначак түгел шул. Уен гына кебек иде. Ничек болай килеп чыкты, диген? Ике күрешеп, аңлашырга да өлгермәгән җирдән бит! Һай, тәкъдиреңдә булса, бирә икән ул Ходай. Ният кенә кыл, белештерми дә каласың. Бары тик Шәрифә генә юк-барны уйлап борчылмады. Ул бәхетле иде. Укылган руманнарыннан ук барысын да белеп, ике күрешүне егерме иткән, шулардагыча эшнең башын-ахырын сәгадәт мәйданы ясап күз алдына китерә иде. Әмма тормышының бүтән якка борылачагын белмәде. Әлегә ул сөенде, теге бай малаеннан котылып, Хәләфнеке, бер күрүдә гашыйк иттергән егетенеке булуына шатланды.
XV Никахларын «Митрәкә кенәгәсе»нә муллалар теркәргә теләмәделәр. Хәер, шәригать кануннарын белгән кешеләр өчен мондый язуның кирәге дә юк иде. Әгәр дә аларга хөтбә укылган икән, падишаһ хәзрәтләренең дәфтәрендә исәпкә алынмауның гына хилафы бармы соң? Әмма дә ләкин, авылда төрле хәбәрләр таралып, һәрбер бәла-казага Хәләф белән Шәрифәне гаепләргә теләүчеләр көннән-көн ишәергә дә мөмкин иде. Эшләр болайга ук китсә, яшьләрне харап итеп ташларга да күп сорап тормаслар. Яхшы чакта чит-ят җирләргә китеп барырга да мөмкин. Шулай да моңа аяклары тартмыйчарак торды. Шәрифә исә әтисеннән һәм газиз әнкәсеннән миһербан өметендә яшәде, гафу итәрләр, яратканына барды бит, аңларлар кебек иде. Атасы дәррәү кубып, дөньяларны җимертеп, сынга таза егетләр белән килеп кергәч нәрсә дигән иде аларга Шәрифә? «Йөрмә, әтием, мин үзем теләп бардым, сөеп-яратып чыктым. Иремнең һичбер гаебе юк. Аллаһы тәгаләнең хакы өчен дип әйтәм, өзмә бәхетемнән! Әгәр дә мине моннан алып кайтырга килгәнсез икән, җеназамны да илтүче сез булырсыз! Таһир-Зөһрәләрнең рухын исегезгә төшерегез. Тәкъдиремә каршы килгәнегез өчен Аллаһы тәгалә кыямәт көнендә гафу итәрме, шуны уйлагыз!» Бу сүзләрен ишетүгә, коелып кына төштеләр. Кабарынган кикрикләре шиңде. Әмма Корытай Хафиз түзмәде: «Иблис икәнсең!» — дип бәгырен айкап бер аһ орды. Аның: «Баламны үз башыма гына укытканмын икән!» — дип уйларлык җире дә бар иде. Моңа кадәр Казан байларына ияреп, хатын-кызларга гыйлем алу килешә, милләтебез укымышлы булсын, дәрәҗәсе күтәрелсен дип, өр-яңа җәдитләр кебек сөйләнүләре өчен эче пошты. Бабайлар заманын исенә төшерерлек тә иде шул. Мондый хәл күренә калса, кызларын алар чәчләреннән генә сөйрәп кайтарганнар. Юк, кая ди ул үз теләкләре белән кияүгә бару, хәтта дөнья йөзен бер күрергә зарыгып яшәгәннәр. Инкыйлаб, имеш, тәрәккыять — чәнчелеп кенә китсеннәр! Кода булырга тиешлеләрдән Йосыф хан Акчура хәзрәтләре, боларны ишетеп, акылга утырыр әле! Дөнья шулай ул, бер буталдыңмы, бөтенләй тугылап ташлый, бәхетеңне кайда һәм кайчан югалтканыңны да онытасың! Хафиз байның шушы кадәр дә оятка калганы һәм урынга авып авырганы гомерендә дә булмады. Йөрәге шашынудан һәм бәгыре кайнаудан тәне-йөзе шешеп чыкты. Кешене ачудан кабара, диләр, дөрес икән. Әгәр дә болайга китсә, Шәрифәсенең хәсрәте аны кабер якасына китерәчәк иде. Галимулла хәзрәтнең чынаяк язып өшкерүләре, земской шифаханәдән китерелгән яһүд духтыры, кара канын ишаннан суыртулары — берсе дә ярдәм итмәде. Сәүдә хәсрәте дә онытылды. Әти-әнисенең урын өстендә ятканлыгын ишеткән Шәрифә ишек төбеннән эчкә уздырылмады, ул аларга инде ят иде. Җитмәсә, корсагы кышлыкта ук борынына җитте. Балалары туасы иде... Язлыкта исә, апрель ахыры, дүшәмбе көн Хафиз бай дөнья куйды. Бар җиһанны бер итеп йөргән, гәүдәсе белән генә түгел, сүз әйтүеннән дә бүтәннәрне сытып китәрлек мондый мәһабәт затның шушы рәвешле рихләт кылачагын һичкем башына китермәгән иде. Халык авыз күтәреп еларга әзерләнде. Ни дисәң дә, тирә-юньгә чыксаң, Хафиз бай мактаныч та, авылның терәге дә иде. Мәсҗеден салдырды, мәдрәсәсен тотты. Мулласын-тегесен асрады. Әгәр дә анда ул кадәр байлыклар булмаса, халыкка бу эшләр авырга киләчәк, хәтта мөмкин дә түгел иде. Җеназага җыелган халык матәм тотканда, йөкле Шәрифә, араларына кереп, әтисе белән хушлашты. Ирләр артка чигенделәр, абыстайлар сүз кузгатырга кыймадылар. Дөньялар бер мәлгә тынып торды. Шәрифәнең тын тартуына ук һәммәсенең күзеннән кайнар яшьләр коелды. Фагыйлә абыстайның каршына: — Әни-ем...— дип килеп баш оргач, мескен ана түзмәде, кызын тезенә күтәрде. Шәригатькә хилаф итмәс өчен үкереп еламаска тырыштылар, әмма өзгәләнеп чыккан аһлары җирдән күкләргә ашты. Мөмкин түгел чакта да ана кеше үзсүзле баласын гафу итәргә әзер шул. Бәхетлеләр генә кешеләрне оныталар, сагышлылар исә пар киләләр. Хафиз байның җеназасына кырык көн булды дигәндә Шәрифәнең кызы туды. Әтисен җирләгәннән соң, әнисе белән бер йортта яшәп калганлыктан, ирен бөтенләй диярлек оныткан иде. Исенә иң беренче булып ул төште, һайлар да сөенер инде, бичаракай! Бу хәбәрне ишеткәч, Хәләф кая басканын да белмәде. Сөенче китергән яланаяклы малай: «...Шәрифә апа чакыртты»,— дип сүзен бетерүгә, сөяк саплы пәкесен тоттырды. Басудагы бөтен эшен ташлап, ат башын малайга калдырып, авылга йөгерде. Чишмә буена җиткәч, бит-кулларын юды, урамнан салмак адымнар белән барырга тырышты. Әмма аны хәтерләп торырлык һичкем күренмәде. Шулай да сер бирәсе итмәде. Ә Хәләфне Фагыйлә абыстайның ялчылары ишектән дә уздырмадылар, сабыйны да күрсәтмәделәр. Монысы инде адәм хурлыгы иде. Дулап кына нәрсә майтарырга мөмкин? Талпынма, “ир бәхете — хатыннан” диләр түгелме соң? Һәм шулай булып та чыкты.
XVI Татар авылында, капка баганасының да күзе бар, диләр, һәркем диярлек Хәләфнең нинди оятка калганлыгын сәгате-минуты белән белеп алган иде. Моңа кадәр һаман да Фагыйлә абыстай ягында торып, аның усаллыгын акларга теләүчеләр дә, шушы вакыйгадан соң, кияве Хәләфне яклый башладылар. — Нигә инде яшьләрне аералар,— дип җыру һәм бәетләр дә сөйләштереп, белгән-белмәгән хәбәрләрне дә искә алып, күңелләрен тутырган сагыш шәрабын чайкаудан түгелеп китүчеләр дә булды. Бигрәк тә абыстайның асраулары үзгәчә кыланды. Шәрифәне сагынулары да, аңа карата хөрмәтләре дә, бүтәне дә бергә килеп кушылган, бәгырьләрен тибрәткән иде. Ишек артына чыккалаган вакытларында һәртөрле сүзләр телгә алынып, һаман да ирен соратып тинтерәгән Шәрифәгә хәл вакыйгасын чишеп салдылар. Фагыйлә абыстайга үз Ишегалдында юкәдән бау ишеп маташкан Хәләф урыныннан куба алмыйча торды. Күзенә күренгән кешенең хатыны Шәрифә икәнлегенә исе китте. Йөгереп барасы да, кулындагы ак биләүдәге баланы күтәреп аласы иде дә бит югыйсә. Ни хәл итәсең, артык көттергән аны хатыны, артыгын изалаган. Инде Шәрифәсез, җан кисәккәесез дә калырга тиешлеге белән килешеп, бөтенләй дә өметен өзгән иде шул. — Хәләф, без кайттык!.. Ир үзенең салмак адымнарын санады. Шәрифә исә, киресенчә, аңа ташланды. Бала Хәләфнең кулларына күчте. Әти-әнисенең күзләреннән яшь акканда, ул елмая иде. — Таныды, Хәләфем, сине таныды... Атам өендә елаудан арынмаган иде... — И кызым, Зарифам минем! — «Зарифә» диярбезме икән инде? Ә без «Фатыйма» кушмакчы идек.— Боларны сөйләгәндә Шәрифәнең йөзе кабат балкып китте, һәрьяклап бары тик мәхәббәт өчен генә яратылган хатынга ире кочагына сыену һәм бала назын татудан артык тагын нәрсә кирәк соң? Ике гашыйкның бер ояда тормышларын яңартып җибәрәселәрен көткән кешеләргә бу хәбәрләр ирешеп, аларның күңелләренә шатлык һәм сөенеч тулганда, Фагыйлә абыстай әрнеп карганды: — Шул зимагурың белән рәхәт күрмәсәң иде, ил алдындагы кадеремне бетердең, арада яхшы булсын дип ничек тәрбияләткән идек, атаң да бәхиллеген бирмәде үзеңә... Чәчләрен йолкыр дәрәҗәгә җитеп саташулары чиктән ашты, көне төнгә буталды, акылы адашты. Бу хәлендә үз-үзен онытып, никадәр олуг гөнаһлар кылганлыгын төшенерлек чарасы калмады. Әмма, аңа карамастан, Шәрифәнең бәхет чәчәге балкудан туктамады. Яраткан ире кочагында яшәүнең тәмен һәм ләззәтен югалтырга һич тә теләмәде. Әгәр моңа кадәр гомере атасының ике катлы иркен йортында узган булса да, үзе теләп, рөхсәтсез, ябышып ук Хәләфкә барганлыгы сәбәпле, тормышын ярлы өйдә уздыруга күңеле бер дә каршы килмәде. Аныңча алга таба барсы да яхшырыр, көйләнеп китәр төсле тоелды. “Яшьлек — җүләрлек” диләр шул. Шәрифәне чыннан да «юләргә» санарга мөмкин иде. Тормышның татлысыннан кем инде, аңы була торып, ачысына үз теләге белән төшсен? Юк, әнисе дә, әтисе дә ялгыштылар, китап укытып күңелен боздылар. Белем кешене агарта, диләр. Алай ук түгел икән шул, диванага да сабыштыра ул. Авыл буйлап шушындый сүзләр йөрде. Кызларын мәктәпкә илтергә уйлаган ата-аналар ниятләреннән кайттылар. Хәтта ир балаларын да быел мәдрәсәгә салмаска дип сүзләр беркетүләр башланды. Шул рәвешле дөньялар җайланган җирләреннән аркылыга-буйга бутала башлады.
ХVII Хәләф бу көздә әнисен җирләде. Ишеткәне бар иде аның, олы бәла ялгызы гына йөрми, дип. Нәкъ шулай булып чыкты. Матурлыкта беренчелек мәртәбәсен һичкемгә бирмәячәк кызлары авырып китте. Мәет артыннан өйне юып чыгарганда, бераз һава керсен дип, ишекне ачыбрак тоткан иделәр, бишектәге балага ярамаган ахрысы. Төне буе кызышып елады, үрсәләнде сабый. Хәтта күкрәк сөтен дә капмас булды. Әнисен җирләгәндә дә күңеле болай ук бәргәләнмәгән иде, әле яңа гына авызын япкан кабер янына икенчесен казып, кызын шунда куйгач, Хәләфнең ике күзеннән дә тоташ кайнар яшьләр коелды. Ялгызы озак басып торды, иман кәлимәсен туктаусыз кычкырып укыды. Шактый вакытыннан соң айныгач, Шәрифәсен исенә төшереп, аның янына ашыгырга кирәк тапты. Ике ел эчендә тагын да гүзәлләнгән хатыны бетмәс-төкәнмәс шатлыгы вә куанычы шул, аны югалтса, ул вакытта нишләр? — Борчылма, матурым, Аллаһы тәгалә насыйп әйләсә, Зарифә урынына Гарифәне алып кайтырбыз! Хак тәгаләнең бирмешеннән узарга язмасын да, Ходай сәламәтлегеңне бирсен... Әйтте әйтүен, әмма бәгыре киселде Хәләфнең. Хатынын кочып, икәүләшеп еладылар. Хәсрәт икесен бергә сыкты. Алдагы язмышларының мәрхәмәтенә өмет багладылар. Тормыш сынаулары каршысында бөгелеп төшү, һәлакәткә юл кую адәм баласына килешә торган гамәл түгел бит ул. Алар кабат тернәкләнеп киттеләр. Бер-берсенә карата хөрмәт һәм мәхәббәтләре ярдәмгә килде. Ярату кебек бөек хиснең тормышта нәрсәгә кирәклеге, сөйгәнең белән бер куышта яшәүнең тәме ни икәнлекне Шәрифә инде китаплардан укып кына түгел, үзе татып күрде. Әгәр дә насыйбы Хәләф урынына бүтән берәү, яратмаган кешесе булса, Зарифәнең үлеменнән соң, ул яки акылдан шашар, яисә үз-үзенә кул салыр иде. И, бала хәсрәте... Син ни өчен газиз аналарның бәгырьләрен кисәсең дә, канлы яшьләр түктерәсең? Шулай булмасаң, дөньяның дөрес түгеллеген белми калырбыз дисеңме әллә? Тормышлары яңадан үз эзенә кереп барганда, инде бөтен авырлыклар артта калып, күңелләре ипләнә төшкәндә, староста авыл буйлап хәбәр салды: — Падишаһ хәзрәтләренә каршы явыз Герман сугыш башлаган. Егерме биш яшькәчә ир-егетләр солдатка алынырга, кәмисий үтәргә әзерләнсеннәр. Курыкмасыннар, мөхарабә озакка бармаска кирәк. Падишаһыбыз бик көчле! Бу сүзләренең беренче өлеше хак булса да, ахырдан үзе өстәгәне ир-егетләрнең чыгып качмавы, илдә тәртипнең югалмавы өчен юри генә юатып әйтелгән иде. Әмма күпләр аның нәкъ менә шунысын дөрескә санадылар. Үзләре барып җиткәнче сугышның бетәчәгенә, «батыр» исеме белән кайтачакларына ышандылар. Япон сугышында яраланган авыл старостасының ни рәвешле тормышы җайланганлыгын күпләр яхшы белә иде. Солдатка чакыртылган һәркем диярлек шуны уйлады. Авылдан сугышка китәргә тиешлеләрдән иң беренче кеше Хәләф иде. Заманында урысча да укыганлыгы сәбәпле, аны падишаһ хәзрәтләренә бик кирәкле дип таптылар. Август аенда ук башланган сугыш җиле, шулай итеп, кара көз ахырында татар авыллары өстенә дә кайгы-хәсрәт канатын җәйде. Бай балаларының да солдатка алынуы, Казан мәдрәсәсендә белем эстәп яткан шәкертләрнең, мөгаллимнәрнең, хәтта яшь муллаларның да иңнәренә мылтык асуы, кан эченә җибәрелүләре бер-бер артлы ишетелеп торганлыктан, халык үзен чарасыз калган кебек хис итте. Шул көннәрдә тагын бер сүз таралды, имеш, падишаһ хәзрәтләре татардан сөекле керәшеннәрен солдатка алмый икән. Сугышка бармас өчен иманыннан язарга әзер бәдбәхетләр дә табылып, авыллары белән чукынырга җыенучылар да бар, имеш. Әмма кайда икән ул юләрләр? Әллә юк-бар сүз генә микән? Бер ел элек кенә бөтен татар иле диярлек Романовларның тәхеткә утыру хөрмәтенә уздырылган олуг юбилей уңаеннан бик көчле рухи күтәрелеш кичергән иделәр, «Ак падишаһымызга Ходай тәгалә озын гомерләр бирсен!» — дип, догага кушып, «амин» тота башлауга гына бусы нинди чукындыру тагын? Урыс үзенекен яклар инде, татарны түгел. Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском:
|