Кайнаналар посып ята 7 страница

Бу сүз­ләр­гә һәм гай­бәт­ләр­гә бер ге­нә кат­на­шы бул­ма­ган ке­ше сый­фа­тын­да тот­ты үзен Хә­ләф. Бү­тән­нәр ни-нәр­сә сөй­ләш­кән­не ишет­мә­де, бә­хәс­ләр­гә кат­наш­ма­ды. Бө­тен хәс­рә­те Шә­ри­фә­се ха­кын­да иде. Япа-ял­гы­зын ни­чек кал­ды­рып ки­тә ал­сын? Кем­нәр ку­лы­на? Бу бә­хет­сез ба­шы әл­лә әй­лә­неп кай­та, әл­лә юк, кем бе­лә? Ял­гы­зы ни­чек яшәр?

Хә­ләф­нең бә­гы­ре бо­лай ук кис­кә­лә­неп өзел­гә­не юк иде. Ме­нә бит, эш­ләр кая та­ба ба­ра, бу тор­мыш­ның бер дә те­рә­ге бул­мый икән. Ки­тап­лар­да дө­рес яз­ган­нар, дөнь­я­лык­ка та­я­ныр­га яра­мый, фа­ни ул, фа­ни! Әм­ма таш­лап та ки­тү, га­зиз җан­нан баш тар­ту, Ал­ла­һы­ның тәкъ­ди­рен­нән бо­рын чө­е­рү дә дө­рес тү­гел. Па­ди­шаһ­лар гы­на, адәм­нәр­нең го­мер­лә­рен ки­сү өчен, үз­лә­рен Хак тә­га­лә дә­рә­җә­се­нә ку­яр­га те­ләп, су­гыш уе­нын ки­те­реп чы­га­ра­лар.

Ча­ра­сыз­лык­тан ту­ган авыр уй­ла­ры Хә­ләф­не изә иде.

Шун­дый көн­нә­ре­нең бер­сен­дә Си­ра­җи мәх­дүм ки­леп кер­де. Кө­тел­мә­гән җир­дән пәй­да бу­луы, авыз­ла­рын ерып сөй­лә­шүе, сүз са­ен «Ал­лаһ ха­кы»н кал­дыр­ма­вы Хә­ләф­нең са­лы­нып төш­кән бо­лыт­лы кү­ңел кү­ген як­тыр­тып җи­бәр­де. Те­ге ва­кыт­лар­да алар, мәд­рә­сә­дә мул­ла­лык кө­теп ят­кан шә­керт­ләр, кыш­ка кал­ды­рыл­мый­ча, авыл­дан ук чы­га­рыл­ган иде­ләр. Хә­ләф­нең Шә­ри­фә­гә өй­лә­нү­ен­дә үз­лә­рен ка­ты га­еп­ләп, Ха­физ бай ку­дыр­ган иде. Алар исә Дон­басс шах­та­ла­ры­на ба­рып җит­кән­нәр, Идел­дә-Дон­да ба­лык тот­кан­нар, дөнь­я­ның бар­ча әче­сен-тө­че­сен ди­яр­лек та­ты­ган­нар икән. Сөй­ләп кит­кәч, сүз күп бул­ды. Ин­де дә сол­дат­ка алы­ну өчен кай­та­рыл­ган­лы­гы да, бил­ге­ле, йө­рәк­лә­рен­дә әр­нү уят­ты.

— Ал­ла­һы тә­га­лә­нең бир­ме­шен­нән уз­мыш юк,— дип ки­ңәш­те­ләр дә ни кил­сә, шу­ңа буй­сы­ныр­га бул­ды­лар. Әм­ма Хә­ләф­нең кү­ңе­лен­дә Шә­ри­фә кай­гы­сы иде. Бу мәсь­ә­лә­не кем бе­лән дә ара­га ку­еп тик­шер­мә­гән­лек­тән, мәх­дүм Си­ра­җи­ның бик ва­кыт­лы ки­лү­ен­нән фай­да­ла­нып, хәс­рә­тен аңа чиш­те.

— Син, Хә­ләф абый,— ди­де Си­ра­җи, гәү­дә­сен тер­сә­ге­нә та­ян­ды­рып,— әни­се­нә кай­тар аны. Ыша­ныч­лы җир­дә бу­луы ях­шы. Мон­да ял­гы­зын кал­ды­ру­дан бер дә юнь күр­мим. “Ил­дә ир бет­сә — әт­рәк азы­на” ди­ләр­ме? Шә­ри­фә абыс­тай күр­кәм зат. Ял­гы­зын кал­дыр­ма! Шту син!

Мо­ңа ка­дәр те­ле­нә га­рәп-фар­сы­ны мул кыс­ты­рып сөй­лә­шә тор­ган Си­ра­җи мәх­дүм­нең урыс сүз­лә­ре бе­лән дә мил­ли те­ле­нең йом­шак ба­су­ын чүп­лә­түе сә­ер иде. Хә­ләф шу­ңа игъ­ти­бар итеп, бер­мәл­гә үз хәс­рә­тен оны­тып, кө­тел­мә­гән урын­да ел­ма­еп куй­ды.

— Син көл­мә әле, мин ял­гыш сөй­лә­мим,— дип, Си­ра­җи кы­рыс­ла­на төш­те.— Үзе ри­за­лык бир­сә ин­де... Уй­ла­ма, ае­ры­лып кайт­кан ди­п әй­тү­че бул­мас. Дөнья күр­мә­гән ке­ше икән­мен, мон­дый дө­рес ки­ңәш би­рә ал­мас идем.

Мәсь­ә­лә­нең асы­лы­на тө­шеп тик­шер­гән­нән соң, Хә­ләф тә Си­ра­җи­ның сүз­лә­ре бе­лән ту­лы­сын­ча ки­леш­те. Чар­шау ар­тын­да үз эше бе­лән мәш­гуль Шә­ри­фә исә, ире ни ди­сә, шу­ңа кү­нәр­гә мәҗ­бүр икән­ле­ген бе­леп, үз уй­ла­ры­на чум­ды. Ир дип, мә­хәб­бәт дип, шу­шы ка­дәр адәм оят­ла­ры­на кал­ган­нан һәм ана­сын­нан, га­зиз ата­сын­нан кар­гыш­лар ал­гач, ни­чек­ләр итеп, ни­чә таш­лап чык­кан ту­ган йорт бу­са­га­сын­нан ба­шын юга­ры то­тып ат­лап кер­сен икән ул? Бу тор­мы­шын үзе те­лә­де бит, һич­кем аңа так­ма­ды. Кай­чан зар­ла­нып сүз әйт­кә­не бул­ды? Ике кат­лы, күр­кәм җи­һаз­лы, бай йорт­ны кал­ды­руы җи­ңел иде­ме соң аңа? «Җән­нәт­тән тә­муг­ка төш­тең!» — дип, абыс­тай­лар ачу­лан­ган­да да сер бир­мә­де ул. Һай, ни­ләр ге­нә кү­рер икән бу га­зиз яшь баш­кай­ла­ры...

XVIII

— Сү­зем­нән чык­мас­сың ин­де,—дип сүз баш­ла­ды Хә­ләф, Си­ра­җи мәх­дүм ки­теп бе­ра­ра ва­кыт үтү­гә, Шә­ри­фә­не үз яны­на ал­гач.,

— Ат­ны да, сы­ер­ны да алыр­сың... Әл­лә кай­тыр­мын, әл­лә — юк...

Бу сүз­лә­рен­нән соң Хә­ләф­нең күз­лә­ре дым­ла­нып, бә­гы­ре өз­гә­лән­гән­дәй бул­ды. Шә­ри­фә­нең аң­гы-миң­ге кал­ган ча­гы, тә­не из­рә­гән, хәл­сез төс­ле иде. Ике ке­ше­нең әң­гә­мә­се­нә ко­лак са­лып тор­ган өчен­че зат­тай, та­гын бер җан ия­се үзен бел­де­реп, хә­бәр ки­тер­де. Әй­тәм соң­гы ва­кыт­лар­да Шә­ри­фә­нең хә­ле ки­тә иде.

— Хә­ләф, без­нең ба­ла­быз бу­ла­чак!..

Ире мо­ны көт­мә­гән иде­ме, үз хәс­рә­тен­нән ай­нып кит­те.

— Ни­чек?

— Җан кер­де үзе­нә! Ин­шал­ла, су­гыш­тан исән-имин кай­тыр­сың. Из­ге фал бу, бе­лә­сең­ме!

Ни­чә көн­нәр күк­рә­ге­нә ба­шын са­лып йөр­гән Хә­ләф аяк өс­те­нә бас­ты.

— Шә­ри­фәм, мин яның­да бул­ма­мын, сак­ла бе­рүк бу ба­ла­быз­ны! Бер­дән­бер әма­нә­тем — шул!

Бо­лай ук үте­нү ар­тык иде...

Ике көн­нән ник­рут­лар ола­вы авыл­дан чы­гып кит­те. Кич­тән ста­рос­та­ның бик ка­ты кый­нал­ган бу­луы сә­бәп­ле, ба­су кап­ка­сын, оза­та кил­гән ха­лык­тан ае­ры­лып чы­гып, Ка­ма­лет­дин мә­зин яп­ты. Бар­сы да үр ба­шы­на йө­гер­де­ләр. Әм­ма ара­лар ерак­лаш­кан са­ен, көз­нең вак яң­гы­ры күз кү­ре­мен кап­ла­ды. Ки­теп ба­ру­чы­лар гү­я­ки га­ип бул­ды­лар.

«Әй­лә­неп кай­та гы­на күр­сен­нәр, йа Раб­би Хо­да­ем!» — һәм­мә­се­нең те­лен­дә шул иде.

XIX

Аты-сы­е­ры үз ту­ган йор­ты­на ки­те­рел­гән­лек сә­бәп­ле, Шә­ри­фә дә, ал­дан сөй­лә­шеп ку­ел­ган­ча, ирен озат­кан көн­не ән­кә­лә­ре­нә кай­тып кер­де. Соң­гы ва­кыт­лар­да бик бе­те­реш­кән Фа­гый­лә абыйс­тай бу ми­нут­лар­ны са­нап ди­яр­лек кө­тә иде. Кы­зы, бу­са­га­дан узып, тө­ен­че­ген тот­кан хә­лен­дә ба­сып кал­гач:

— Ме­нә те­лә­гем ка­бул бул­ды­мы? Зи­ма­гу­рың олак­ты­мы? — дип ая­гы­на бас­ты.— Ба­ла­ның ана­дан уз­га­ны юк әле! Ни әйт­тем, шул кил­де. Атаң ба­шы­на җит­кән ул зи­ма­гу­рың әй­лә­неп кайт­ма­сын, дө­мек­сен! Су­гыш ише бә­ла җир йө­зен­дә әнә шун­дый ке­ше­ләр кү­бәй­гән­нән ки­лә ул...

— Әни!..

Әм­ма Шә­ри­фә­нең йө­рә­ген өзеп әйт­кән сү­зен­нән ге­нә Фа­гый­лә абыс­тай ай­ныр­га те­лә­мә­де, эче­нә җы­ел­ган ачу­ын һа­ман да чай­кый бир­де.

— Ә­ни! Алай ди­яр­лек бул­саң, мин ки­ре ки­тәм!

Фа­гый­лә абыс­тай акыл ка­ба­сын­да әй­тер фи­ке­рен эр­ләп-ни­теп тор­ма­ды, җа­вап бу­ла­рак, кы­зы­ның йө­зе­нә сүз­лә­рен ямап та куй­ды:

— ­Ки­тәр җи­рең бик ерак ин­де! Кая ба­рыр­сың? Йә, сөй­лә! Ба­шың­ны иман­сыз зи­ма­гур ку­лы­на са­лып ни күр­дең?..

Шә­ри­фә бер сүз дә әй­тә ал­ма­ды. Ана тәр­би­я­сен­дә то­рып кал­ды. Шу­шы көн­нән соң бе­раз сыр­хау­ла­нып ал­ган Фа­гый­лә абыс­тай дә мах­сус рә­веш­тә бә­хәс баш­лар­га те­лә­мә­де. Ты­ныч­ла­нып кал­ды. Үзе ди­гән­чә дөнь­я­ның ба­ра икән­ле­ге­нә ки­нә­неп, шу­шы ел­дан ка­бат гай­рә­те кайт­ты. Ха­физ бай­дан соң бөл­ген­лек­кә ка­дәр ки­те­реп җит­ке­рел­гән ки­бе­те­нә тәр­тип сал­ды, эш кә­газь­лә­ре­нә то­ты­нып, әле җан би­рер­гә өл­гер­мә­гән сәү­дә­лә­рен яңар­тып җи­бәр­де. Фа­гый­лә абыс­тай­ның бу һө­нәр­ләр­гә ос­та­лы­гы бар­лы­гы­на шик­лә­нү­че ки­бет­че­лә­ре бик авыр хәл­дә кал­ды­лар. Үз ке­сә­лә­ре­нә ту­тыр­ган ак­ча­ла­рын ки­ре кай­та­рыр­га мәҗ­бүр ител­де­ләр.

Әм­ма Фа­гый­лә абыс­тай­ның тор­мы­шы бо­лай тиз ге­нә җай­ла­на тор­ган тү­гел иде әле. Кы­зы Шә­ри­фә­нең йөк­ле икән­ле­ген бе­лү­гә, ка­бат ха­фа­га төш­те. Юк ин­де, ки­теп олак­кан һәм мәң­ге кайт­ма­я­чак зи­ма­гур­ның ба­ла­сын тәр­би­я­ли­се тү­гел! Им­че кар­чык дәш­те­реп, ко­тыл­ды­рыр­га ки­рәк бу бә­ла­дән.

Шу­лай уй­ла­ды һәм эш тә ит­те. Ат­на ки­чен­дә, ча­на юл­ла­ры ны­гы­гач, авыл­дан ун­биш чак­рым ерак­лык­та­гы при­стань­гә ат чап­тыр­ды. Җи­ңел ча­на­да то­лып­ка тө­ре­неп утыр­ган хә­лен­дә дөнь­я­ның рә­хәт­лек­лә­рен исе­нә тө­ше­реп бар­ды. Прис­тань­ле авыл­да­гы им-том­га ос­та ха­тын­ны тиз та­бып, йо­мы­шын аң­лат­ты. Бик кыйм­мәт бә­я­гә да­ру­ын алып, чәй­ләп тә тор­мас­тан, ки­ре үз юлы­на ашык­ты.

— Көн­гә ике ка­шык­тан ар­тык куш­мый­ча чәй­гә са­лып кы­на би­рер­сең! Өч­кә кит­сә, көч бу­лыр. Әгә­рем ки, фай­да итәр­лек тү­гел икән, та­гын ки­лер­сең. Ат­на-ат­на ярым­да хәл кы­лы­ныр,— дип им­че өй­рә­теп әй­тә кал­ды, Фа­гый­лә абыс­тай:

— Йа Раб­би, бир­сен Хо­дай!—дип, ут кап­кан­дай ка­ба­ла­нып ашык­ты. Әм­ма ку­лын­нан да­ру­ны ыч­кын­дыр­ма­ды. Эш­нең ба­шын-ахы­рын уй­ла­ма­ды. Ул кар­чык­ны бик тә гый­лем, ди­ләр, үз кы­зы­на Шә­ри­фә­се­нә һич­ни бул­мас әле!

XX

Хә­ләф­тән хат-хә­бәр иреш­мә­де. Шә­ри­фә­нең исә йө­ге үзен шак­тый бел­де­рә баш­ла­ды. Әм­ма соң­гы көн­нәр­дә күз­лә­ре то­ма­ла­нып, ба­шы авыр­та, кы­зы­ша һәм ук­шый, үзен әл­лә нин­ди зәх­мәт­кә юлык­кан төс­ле хис итә иде. Мо­ның ба­ры­сын да бу­ен­да­гы ба­ла­дан кү­реп, ке­ше-ка­ра­га, биг­рәк тә әни­се­нә бел­де­рә­се кил­мә­де. Бер ат­на ди­гән­дә тел­дән яз­ды. Төн­нәр буе са­та­ша, кур­ку­лы­гы куз­га­ла тор­ган бу­лып кит­те.

Сер­не бел­гән ке­ше бер­дән­бер иде, ән­кә­се Фа­гый­лә ге­нә. Эш­нең ахы­ры ях­шы бе­тә­се­нә сө­е­неп, кы­зы­на да­ру­ны би­рә тор­ды. Әм­ма кич­тән урын өс­те­нә ят­кан Шә­ри­фә ир­тән аяк­ка ба­са ал­ма­ды. Төш­ке­лек якын­лаш­кан­да, авы­зын­нан са­ры са­сы су­лар ки­леп, тә­не зәң­гәр­лә­нә баш­ла­ды. Бу көн­не да­ру­ны ты­еп то­рыр­га уй­ла­ган ана эш­нең ахы­рын мыш­тым гы­на кө­теп йө­ре­нә иде, кы­зы аңа үте­неп сүз кат­ты:

— Ән­кәй?..

Ин­де ни­чә көн­нәр тел­сез кал­ган Шә­ри­фә­нең мо­ны әй­тү­е­нә, Фа­гый­лә абыс­тай дәрт­лә­неп кит­те. «Э­һе, ко­тыл­дык бә­ла­дән!» — дип, тиз ге­нә ки­леп тә җит­те:

— Ба­ры­сы да җи­ңел ге­нә уз­ды­мы! Ме­нә шу­лай, Ал­ла­һы таш­ла­ма­сын, бә­ла ки­тү­чән ул!

— Әни...

— Йә-йә, кы­зым, әйт. Нәр­сә ди­яр­сең?

— Мин үләр­мен ин­де!

— Ку­рык­ма, ба­лаң гы­на тө­шә тор­ган­дыр, бик авыр­дың бит. Ме­нә, түз, бе­раз­дан ба­ры­сы да бе­тәр, та­за­рып, ны­гып ки­тәр­сең!

— Ба­лам­ның ин­де ир­тән­нән бир­ле җа­ны юк. Төш күр­гән идем. Имеш, түр өй­дә, өс­тәл өс­тен­дә олы ка­ра та­бут то­ра. Эче ту­лы кы­зыл кан иде, ут ка­бып, янып бет­те...

— Са­та­шу тө­ше ге­нә ул. Юк-бар­ны уй­ла­ма, ба­ры­сы да үтәр!

Әм­ма Фа­гый­лә абыс­тай бик нык ял­гыш­ты. Мо­ңа ка­дәр укын­ган кар­гыш­ла­ры ка­бул бу­лу сә­га­те туп­са­дан ке­реп ки­лә иде ин­де.

Урам­да бу­ран. Ак кар тә­рә­зә­ләр­гә ки­леп са­рыл­ды. Гүя­ки җир йө­зен ге­нә тү­гел, ке­ше­ләр­нең кү­ңел­лә­рен дә пакь­лән­де­рер­гә те­ли сы­ман. Әм­ма код­рә­те ге­нә җит­ми. Бәл­ки шу­ңа­дыр тә­не­без­гә сал­кын йө­гер­тә дә, бу­ын­на­ры­быз­ны туң­ды­ра­дыр? Юк, кар ак­лы­гы бән­дә­ләр­нең җан саф­лы­гы бе­лән һич­ни­чек тә ярә­шә ал­мый. Ул ба­ры тик те­рек­лек­не ге­нә юк итә, бе­те­рә. Пакь­лек һәр­ва­кыт­та да ях­шы ди­яр­гә яра­мый. Җан әсә­ре бар урын­да ка­ра­лык та бул­мый кал­мас. Гө­наһ­лар­дан тә­мам азат ке­ше­ләр дә юк. Шу­ңа кү­рә дә бо­рын­гы әү­ли­я­ләр ак­лык­ка гө­наһ аша, аны үтү аша кил­гән­нәр һәм шу­шы рә­веш­ле га­мәл йөрт­кән­дә ге­нә из­ге­лек­кә ире­шү мөм­кин дип уй­ла­ган­нар. Гө­наһ­ның ни­ка­дәр на­чар икән­ле­ген аң­ла­ган­нан соң гы­на саф­лык­ның бө­ек­ле­ге­нә тө­ше­нер­гә мөм­кин. Ә кыш, кар нәр­сә ул? Кә­фен­лек­не хә­тер­лә­тә тү­гел­ме?

XXI

Шә­ри­фә­нең хә­ле ях­шыр­ма­ды һәм әй­бәт­лә­нә­чәк тә тү­гел иде. Шу­лай да Фа­гый­лә абыс­тай эш­не баш­ка­ча чи­ше­лер дип көт­те. Үзе дә мон­дый гы­на хәл­ләр­не ки­чер­гән­лек­тән һәм им­че кар­чык­тан те­ге да­ру­ны ал­дыр­тып, ире Ко­ры­тай Ха­физ­га бел­дер­ми­чә, ки­рәк ча­гын­да фай­да­лан­ган­лы­гы сә­бәп­ле, ва­кый­га­лар­ның ахы­рын­да бә­ла­ләр арт­та ка­ла­ча­гын һич ике­лә­нү­сез бе­лә ке­бек иде ул. Әм­ма, үз ба­ла­сы бул­са да, ке­ше­не ке­ше ка­бат­лый ал­мый, һәрь­як­тан ох­шаш тү­гел шул.

Кич­ке як­та Шә­ри­фә ай­нып кит­кән ке­бек то­ел­ды. Та­вы­шы да ачык һәм ягым­лы иде. Фа­гый­лә абыс­тай аның янын­да кал­ды. Агын һәм ка­ра­сын уй­ла­ды, кы­зы кө­мән­нән ни­гә ко­тыл­ма­ды икән дип ба­шын ка­тыр­ды.

Төн ур­та­сы җит­кән­дә Шә­ри­фә­не тул­гак то­та баш­лап, ин­де үле ба­ла­сын­нан ко­ты­лыр­мы ди­гән өмет­тә­ге Фа­гый­лә абыс­тай ка­ра ко­е­лып төш­те. Юк, бу тул­гак кы­на тү­гел, үлем хә­бә­ре иде. Йө­зе ага­рып кал­ган Шә­ри­фә­нең өс­те­нә егы­лып, ана кыч­кы­рып җи­бәр­де:

— ­Кы­зым, үл­мә, кы­зым!

Шун­да акы­лы да ки­тәр иде, әм­ма Шә­ри­фә күз­лә­рен ач­ты һәм әй­тә бир­де:

— Әни­ем, ачу­лан­ма, мин үләр­мен ин­де,— ди­де.

— Юк, юк, кы­зым, нин­ди үлү ди ул?

Өй эчен­дә тын­лык ур­наш­ты. Бу төн­дә йок­ла­ма­ган йорт һәм ише­гал­ды хез­мәт­че­лә­ре­нең кү­ңел­лә­ре дә ни­дер си­зе­нә, го­мер­гә усал­лык бе­лән дан тот­кан карт эт тә оя­сы­на сең­гән иде. Ху­җа­ла­ры­ның йок­ла­ма­вын си­зен­гән сы­ер­лар да та­выш би­реп, сур мө­ге­зен кыч­кырт­кан ке­бек мө­гер­дәш­те­ләр. Бо­лар бар­сы да әл­лә нин­ди ге­нә шом­лык ту­ды­ра, кур­кы­та иде.

Шә­ри­фә та­гын күз­лә­рен ач­ты. Гү­я­ки дөнь­я­ны үзе бе­лән алыр­га те­ләп йо­ты­лып ка­ра­ды. Фа­гый­лә абыс­тай­ның исә тә­не буй­лап кал­ты­ра­ну йө­гер­де. Те­лә­мә­гән җир­дән иман кә­ли­мә­сен ка­бат­ла­ды.

— Әни!..

— Әү, кы­зым, мин мон­да, яның­да ба­сып то­рам! Ми­ңа та­ба ка­ра!

Әм­ма Шә­ри­фә аны күр­ми, ка­ра­шы күк­нең әл­лә кай төш­лә­ре­нә та­ба тө­бәл­гән иде­ме, әл­лә күз­лә­ре­нә тү­шәм­нән ары һич­ни чы­гал­ма­ды­мы, бил­ге­сез. Шу­лай да сүз­лә­ре ачык ише­тел­де:

— Ә­ни­ем, ми­нем ка­бе­рем өс­тен­дә Коръ­ән чы­гар­сың! Хә­лә­фем­не бик тә са­гын­дым. Мәң­ге кү­рә ал­мам ми­кән­ни? Ә­ма­нә­тен дә үти ал­ма­дым... Әни... Коръ­ән чы­гар­сың...

Йорт эчен­дә ка­бер тын­лы­гы ур­наш­ты. Шә­ри­фә мәң­ге­лек­кә ки­теп бар­ды. Аның йө­зен­дә рән­җү, кар­гыш, бә­хет­сез­лек бил­ге­лә­ре иде.

— ­Кы­зым, Шә­ри­фә!.. Ба­лам ми­нем...

...Кә­фен­лек­кә тө­рел­гән Шә­ри­фә җы­лы гү­ре­нә оза­ты­лыр­га әзер иде. Яшь икән, бик аз яшә­гән икән ул, са­нап ка­ра­саң. Бу дөнь­я­ның иң гү­зәл һәм иң зур бай­лы­гы бул­са да, ун­ту­гыз яше­нә дә ки­леп җи­тәр­гә өл­гер­мә­гән.

Су­гыш ки­тер­гән кай­гы-хәс­рәт­кә тиң күр­де­ләр Шә­ри­фә­нең ва­фа­ты хә­бә­рен. Аның ха­кын­да күп тап­кыр­лар гай­бәт сөй­ләп, тел­лә­рен чай­ка­ган ти­шек авыз­лар да, го­мер­лә­рен­дә Шә­ри­фә ту­рын­да ба­ры тик бер ге­нә ишет­кән ба­ла-ча­га­лар да җе­на­за­сы­на җы­ел­ган иде­ләр. Мон­нан биш ел элек ке­нә, Ко­ры­тай Ха­физ­ның җир җи­мер­теп йөр­гән чак­ла­рын­да нә­се­ле ме­нә шу­шы рә­веш­тә өзе­лер дип һич­кем уй­ла­ма­ган иде. Әм­ма Ал­ла­һы тә­га­лә­нең бир­меш кө­нен­нән уз­мыш юк икән ул. Фа­гый­лә абыс­тай, кы­зың­ның ва­сы­я­тен оныт­ма!

...1918 нче ел­ның язын­да­мы, кыш ахы­рын­да­мы, су­гыш­чы сол­дат­лар­дан де­пу­тат бу­ла­рак Ка­зан­га кайт­кан Хә­ләф үз авы­лы­на да су­гы­лып чы­гар­га уй­ла­ды. Шә­ри­фә­нең ва­фа­тын­нан соң акы­лы кү­чен­гән Фа­гый­лә абыс­тай­ның кыш­кы су­ык­та, стан­ца юлын­да өшеп ва­фат бул­ган­лы­гын­нан хә­бәр­дар иде ул.

Ко­ры­тай Ха­физ­ның йорт-җи­рен хез­мәт­че­лә­ре­нә би­реп, мал-ту­ар­дан мә­зин­гә өлеш чы­га­рып, ха­ты­ны Шә­ри­фә­нең ка­бе­ре нур­лан­сын­га Коръ­ән чы­гу­ны авыл абыс­та­е­на йөк­ләп, озак­ка тук­тал­мас­тан ки­теп тә бар­ды. Шун­нан бир­ле зи­ма­гур Хә­ләф­нең кай­да­лы­гын бер­кем дә бел­мә­де. Әм­ма кай­тып кил­мә­гәе дип уй­лау­чы­лар шак­тый иде.

ТӘКЪ­ДИР ХӨ­КЕ­МЕ

По­весть

«Вә­лиул­ла­ны бә­хет күм­де!» — дип сөй­лән­де авыл­даш­ла­ры. Хак­тан да шу­лай бул­са иде!..

Бә­хет ди­гә­нең су­гыш­тан соң ча­тан ка­лып кайт­кан, метр да кы­рык си­гез буй­лы һәм чы­тык йөз­ле бән­дә­не ге­нә кү­мә алыр­лык бу­лыр­га ти­еш иде ти­е­шен. Плен­да, фа­шист тот­кын­лы­гын­да ат ка­рау­чы бу­лып эш­лә­гән ди­гәч тә, җи­ңү ки­тер­гән шат­лык-сө­е­неч, окоп­лар­ны үтеп, яра­лы хәл­дә әсир төш­кән су­гыш­чы­ны да урап уз­мас­ка, бе­ре бе­лән би­рә­сен би­ше бе­лән кай­та­рыр­га бу­рыч­лы тү­гел­ме соң ул?

Бу­рыч­лы-бу­рыч­лы. Һай за­ма­на­лар. Му­жик ка­де­ре­нең дә арт­кан, ә ха­тын-кыз­ның ти­ен­гә ге­нә кал­ган чак­ла­ры да бу­ла икән!

Вә­лиул­ла үзе, фа­шист­тан чык­кач, Ста­лин ур­ман­на­рын ау­дар­ган­да, агач ас­ты­на элә­геп, аяк сын­ды­ру­дан соң ирек ал­ды, яз­ның иң ма­тур ча­гын­да, май ур­та­сын­да ил­гә кай­тып төш­те. Ил ди­гә­не — ту­ган авы­лы иде. Би­хи­сап ик­сез-чик­сез Рә­сәй җир­лә­ре, те­ге­лә­ре-бо­ла­ры да бар­сы бер­гә ка­ләм тиб­рә­тү­че­ләр те­лен­дә ил исе­мен йөрт­сә дә, ха­лык «ил» ди­гән ча­гын­да үз тө­бә­ген ге­нә күз ал­дың­да то­та, кал­га­ны — ва­тан­мы, чёр­тым­мы шун­да.

Ил һа­ва­сы тән­гә си­хәт­лек, җан­га рә­хәт­лек алып ки­лә!

Вә­лиул­ла, ти­так­лап-ча­тан­лап йө­рү­е­нә ка­ра­мас­тан, очып-ка­нат­ла­нып ук кайт­ты. Аны олы һәм зур ку­а­ныч-бә­хет кө­теп то­ра­дыр ши­кел­ле иде. Үр­дән ту­ган авы­лы кү­ре­нү­гә, кү­ңе­ле яр­сып куз­гал­ды, сө­е­не­че эче­нә сый­ма­ды, җыр­лап та җи­бәр­де. Та­вы­шы-мо­ңы бул­ма­са да, үзе­нә ярый шун­да, күр­ше­гә ке­рә­се тү­гел. Не­мец ат­ла­рын ка­ра­ган­да Вә­лиул­ла җыр­лап җи­бәр­сә, аб­зар­ның те­ге ба­шын­да­гы аран­да ярым йок­лап тор­ган карт ай­гыр (нә­сел өчен ге­нә тот­кан­нар үзен), яшә­реп кит­кән­дәй, ба­шын юга­ры кал­кы­та да, чы­да­мын югал­тып, кеш­ни-кеш­ни ди­вар­га ти­бә тор­ган иде. Яра­туы иде­ме аның җыр­чы­ны, әл­лә баш­ка­мы? Әм­ма Вә­лиул­ла ул ти­рә­гә ки­лер­гә кө­не буе кур­кып йө­ри иде, бел­мәс­сең, хай­ван­ның ба­шын­да нин­ди уй­лар бар­дыр бит?..

Көн кич­кә авы­шып, сә­гать дүрт­ләр-биш­ләр ча­ма­сы­дыр. Бө­гел­мә ко­мен­да­ту­ра­сын­да озак тот­ма­ган бул­са­лар, ике көн ал­дан­рак та кай­тып җи­те­шер иде дә, ярар, алар­ны ачу­ла­нып бул­мый. До­ку­мент­ла­рын тәр­тип­кә керт­кәч тә бик җит­кән, үз эш­лә­рен баш­кар­ды­лар бит, Хо­да бән­дә­лә­ре шул. Зо­на­да­гы әфи­сәр­ләр төс­ле усал кы­ла­ныр­лар­мы дип көт­кән иде дә, юк, ты­ныч сөй­ләш­те­ләр: «П­ред­пи­са­ние ки­леп җит­сен, хәл итәр­без!» — ге­нә ди­де­ләр дә бет­те, са­быр итәр­гә ту­ры кил­де. Шун­дый язу­ны ай­лар буе кө­тү­че­ләр дә бар икән. Вә­ли­ул­ла ике көн­дә ал­гач, озын буй­лы, кы­лыч бо­рын­лы бер ми­шәр та­та­ры:

— ­Ка­ты­гың ка­ты икән, пә­хе­тең ку­ер­ган,— дип көй­ләп, хик­мәт­ле сүз дә ка­тып куй­ды.— Без, пря­ме, ай су­за­быз, сез­гә көн­дә ки­те­рә. Та­ныш­ла­рың­дыр, ниуш­то?!

Нин­ди та­ныш­лык ди ин­де ул, ка­ян кил­сен. Шу­лай ки­леп чык­ты Вә­лиул­ла­ның, әм­ма дә ми­шәр­гә сер би­реп тор­ма­ды. Дәш­ми-тын­мый ки­теп бар­ды. Ике көн бул­ды ди­гән­дә Бө­гел­мә­дән Дү­сем­гә, Мин­зә­лә ел­га­сы­ның баш­лан­ган җи­рен­нән җи­де-си­гез чак­рым тү­бән­гә ур­наш­кан авы­лы­на кай­тып иреш­те ме­нә!

Үр­дән төш­кән са­ен, са­лам тү­бә­ле йорт-ку­ра­лар­ның кир­тә­лә­ре вә агар­тыл­ган ди­вар­ла­ры, дөнь­я­га те­кә­леп утыр­ган тә­рә­зә­лә­ре ачыг­рак кү­ре­нә баш­ла­ды.

Урам тын иде. Тә­рә­зә төп­лә­рен­дә­ге бе­рән-сә­рән яран гөл­ләр ко­яш­ны күз­ли. Ни­гә­дер эт-мә­че ише җан ия­лә­ре кү­рен­ми. Су­гыш зәх­мә­те алар­ны да кыр­ган бул­са ки­рәк. Ти­рә-юнь­дә бү­ре ише корт­кыч­лар кү­бәй­гән, ди­де­ләр бит. Алар­ның эше бу.

Әм­ма эт һәм мә­че­ләр­нең дә юк­ка чы­гу­ла­ры­на сә­бәп­че — ач­лык-тү­бән­лек, авыр тор­мыш мә­шә­кать­лә­ре икән­ле­ген уй­лар­лык тү­гел иде Вә­лиул­ла. Чөн­ки су­гыш­ка алын­ган көн­нән бир­ле ту­ган авы­лын са­гы­нып оф­тан­ды, мон­да рә­хәт, бә­хет-сә­га­дәт төс­ле то­е­ла иде аңа.

Баш­та ын­дыр арт­лап, бак­ча ба­шын­нан гы­на кайт­кан иде ул. Ан­нан соң тык­рык юлын тап­та­ды, урам­га ке­реп, сул­га бо­рыл­ды. Ин­де хә­зер ата­сы йор­ты­на да ки­леп җи­тә. Ни бер-бер эт­ле җан оч­ра­сын, әл­лә бар да ка­чып бет­кән­нәр? Бак­ча-кыр­да да адәм-фә­лән кү­рен­мә­де. Ни бу­лыр бу?

Ту­ып үс­кән ни­гез­лә­ре кар­шы­на ки­леп тук­та­гач, Вә­лиул­ла ирек­сез­дән елап җи­бәр­де. Ни ал­га, ни арт­ка ба­ра ал­ма­ды. Хик­мәт­ле бер көч аны урам ур­та­сы­на ка­дак­лап куй­ган­дай иде.

— ­Са­гы­нып-очы­нып кайт­кан ту­ган туф­ра­гым, йор­тым-җи­рем!..— дип пы­шыл­да­ды ул. Хә­ле сә­ер иде.

Тә­рә­зә кар­шын­да бо­лай кы­ла­нып тор­ган­чы, авыл ба­шын­да ук ка­ра туф­рак­ны ко­чып ела­са ни бул­ган иде? Юк шул, ан­да очы­нып кайт­ты, ул хак­та уй­ла­ма­ды. Ме­нә хә­зер туф­рак тот­ты, са­гы­шын чы­гар­та кү­ңе­лен­нән.

Иха­та­лар әле­гә нык икән. Әм­ма бар­сы да ни­чек­тер җир­гә се­ңеп бет­кән ши­кел­ле кү­ре­нә­ләр. Кая ди ул не­мец­лар­да­гы төс­ле киң ам­бар­лар вә аб­зар­лар, би­ек йорт-җир һәм те­кә кы­ек­лар? И мес­кен, га­рип, җи­ме­рек, кеч­ке­нә та­тар авы­лы, и шык­сыз, ти­шек-то­шык аб­зар-ку­ра, өй-ни. И сө­ек­ле, ка­дер­ле, йө­рәк тү­рен­дә­ге җы­лы учак — ту­ган ил, ту­ган авыл!

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: