Басқару жүйесі

Мұрагерлік сайлау және биат алу мәселесі. Омайядтар тәрізді аббасилер халифаты да өзінен кейін туысын немесе баласын мұрагер ретінде сайлап кету рәсімін қолданды. Осы мұрагерге алдымен қазылар, қолбасылар және уалилер биат етті.

Биат рәсімі басталғанда халифа өз тағына отырады, одан соң уәзірлер, сарай қызметшілері және уалилер мен әміршілер біртіндеп, халифа тағына жақындайды және халифаға деген адалдығымен уәде береді. Олардың артынан шені төмен қызметкерлер кезегімен осы рәсімді жалғастырады. Биат алу рәсімі ел басқаруда маңызы зор. Себебі, осы рәсімнен соң халифа мемлекеттік қызметтегі адамдарды қызметке тағайынай және босата алады. Биатпен таққа отырған билеуші халифаттың бірінші басшысы ретінде рөл ойнады және ол рухани көсем ретінде де қабылданды. Кейінгі кезеңдерде аббаси халифалары саяси биліктен айрылып қалғанымен рухани көсемдік маңыздылығын сақтап қалды. Мысалы, жекелеген билеуші сұлтандар өз билігін заңдастыру үшін халифаның рұқсатын алатын. Көбінесе, халифа жеке иеліктегі сұлтандардың билігін заңдастыру үшін арнайы хат жіберіп, бұйрық шығаратын болған. Мұнымен қоса халифа сайланған сұлтанға «хилат» деп аталатын ресми белгі беретін. Хилат әшекейленген қылыш немесе сәлде сияқты сыйлақтардан тұрды.

Ел билеу саясаты. Омайядтар дәуіріндегі тәрізді аббасилер дәуірінде де барлық мәселе халифа тарапынан шешілді. Бірақ аббасилердің алғашқы сегіз халифасы ғана осындай билікке ие болғанымен кейінгі кезеңдерде халифалар да өз биліктерінен біртіндеп айрыла бастады. Аббасилер кезіңнен басталған қызмет – уәзірлік халифаға көмектесу болды. Сондай-ақ бас уәзір халифаның өкілі ретінде мемлекет қызметкерлерін сайлап, мемлекеттің кіріс-шығыс және әскери жұмыстарымен де шұғылданды.

Аббасилер халифаларының бірі – Мамун әр аймақтан сайланған мүшелермен (депутаттар) жүйелі кеңес ұйымын құрды. Кеңес мүшелері кез келген мәселеде өз ойларын тікелей айтуға құқықылы болды. Кейінірек халифаның билігі әлсірегеннен соң бұл мәжіліс ислам құқықшыларынан құралған шариғаттың пәтуа орталығына айналды.

Аббасилердің алғашқы сегіз халифасы өз айтқандарын істете алатын билік иесі болып, қол астындағы уалилерді қадағалап отырды. Жүргізген саясаты бойынша бір аймақтағы уалиді ұзақ мерзімге қалдырмады. Күнделікті ел ішіндегі болып жатқан хабарларды «барид» (поча) ұйымы арқылы біліп отырды. Сондай-ақ мемлекеттің түкпір-түкпіріне халықтың әлеуметтік өмірін білу, тәртібін қадағалау мақсатында арнайы полиция қызметі жұмыс істеді. Бұл қызмет ұлғая келіп Махди, Харун Рашид, Мамун және Мутасым дәуірлерінде Византия сияқты қырғиқабақ елдерге тыңшылар жіберетін болды. Бұл тыңшылар көбінесе, саудагерлер мен кәсіпкерлер арасынан таңдалатын.

Бастапқы сегіз халифадан соң биліктен айрылған халифалар кезеңінде ел билеу жүйесі өзгерді. Халифалар төрелікті қазыларға, әскери жұмыстарды қолбасыларға, халыққа жарлық шығаруды уәзірге берді. Ал халифада тек діни өкілдік қана қалды.

Аббасилер динасиясы омайядтар тәрізді емес, ел билеуде тым қатігездікке жол бермей, ел іші тыныштықты орнатуды мақсат тұтты. Сондықтан көршілес елдерге жорық жасауды жөн көрмеді.

Аббасилер билік басына келгенде елді біріктіру үшін рушылдық пен ұлтшылдықты жоятындығын, барлық мұсылмандар тең екендігін ұран етіп, қара тудың астына бірігуді ұсынды және кейінгі кезеңдерде осы уәделерінде тұрды. Ел билеу саясатында олар рушылдық пен ұлтшылдықты қуаттамады. Мемлекеттік қызметте еврей де, христиан да, мұсылман да, мысырлық та, араб та, парсы да, түркі де қатар жұмыс атқара берді.

Әкімшілік аймақтары және уалилік. Аббасилер дәуірінде аймақтар халифаның немесе бас уәзірдің тағайындаған уалилері тарапынан басқарылды. Уалилер «амир» немесе «амил» деп аталды. Халифа Мансур сайлаған уалиін белгілі аймаққа көп қалдырмай ауыстырып отыратын. Олар басқа аймаққа ауысу кезінде халифаға есеп беріп отырды. Егер қызметін уали дұрыс атқармаған болса, ол қызметтен босатылып, мүлкі тәркіленетін. Мансурдың бұл жүйесі кейінгі халифалар тарапынан да қолданылды.

Ұлан ғайыр аймақты билеген аббасилер мемлекетінде алыс жақтағы аймақпен байланыс әлсірей түсті. Алыс аймақтағы уалилер сол аймақтағы билігін бекемдеп, автаномиялық елге айналып отырды.

Осы дәуірде уалилік екі уали тарапынан басқарылды. Оның бірі – «имарра амма» (жалпы әмірлік), келесісі – «имарра хасса» (жеке әмірлік). Жалпы әмірліктің қызметі әділет басқармасындағы қазыларды сайлау, аймақтың қауіпсіздігін сақтау, салық жұмысын ұйымдастыру, әскери мәселелермен айналысу, аймақ тәртібін қадағалау және жұма намазына имам болу. Ал жеке әмірлер мұндай билікке құқылы болмады.

Аймақ орталығына түскен кірістер аймақтың әлеуметтік шығынын өтегеннен соң артылғаны мемлекет орталығы қазынасына жіберілді. Егер аймақтың қажетін шығын өтемей қалса, халифа қазынасынан қосымша қаражат бөлінді.

Аббасилер заманындағы аймақтар:

1. Батыс Африка мен Сицилия, орталығы Кайраван қаласы;

2. Мысыр, орталығы – Каир;

3. әл-Жазира, орталығы – Мусул қаласы;

4. Азербайжан, басты қалалары – Эрдебил, Тебриз және Мерага;

5. Хижаз бен Ямама, басты орталықтары – Мекке мен Медине;

6. Иемен;

7. Куфа мен оның төңірегі;

8. Басра, Бахрейн және Оман, орталығы – Басра қаласы;

9. Иран, орталық қалалары – Хамадан, Исфахан және Рей;

10. Хорасан, орталық қалалары – Нишапур, Балх, Герат және Мерв;

11. Фарис, орталығы – Шираз қаласы;

12. Хузистан, орталығы – Ахваз және Тустер;

13. Кирман;

14. Мукран;

15. Сижистан немесе Систан;

16. Кухистан, Кумис, Табария, Журжан және Армения;

17. Хорезм;

18. Соғд;

19. Ферғана және Шаш;

20. Сирия, орталығы – Шам;

21. Палестина.

Уәзірлік қызмет. Аббасилер заманында халифадан кейінгі ел басшысы бас уәзірлер болды. Ислам тарихында алғашқы уәзірлік қызмет аббасилер заманында пайда болды. Аббасилер халифалығының соңғы кезеңінде уәзірлік қызметті «Амиру-л-Умара» атқарды.

Министрліктер мен басқармалар. Аббаси халифаларының орнатқан жаңа өкімет жүйесі «Диуану-л-Азиз» деп аталды. Оның құрамында бірнеше министрлік жұмыс атқарды.

Диуану-л-Хараж (Қаржы министрі). Аталған дуандықтың басында «Сахибу-л-Хараж» атты жоғары шенді қызметкер болды. Оның қызметі мемлекеттің кірісі мен шығысын жоспарлау, есептеу болды.

Диуану-з-Зимам (экономикалық басқарма). Бұл дуандықтың қызметі – салық жұмысын тексеру, бақылау, салықтың кірісін есептеу, аймақтық шығындарды есептеу, аймақ шығынына жетпеген қаржыны есептеу немесе артығын орталыққа алдыру.

Диуану-л-Жунд (қорғаныс министрлігі). Мемлекеттің қорғанысын, әскери шығындарды, жоспарларды жүргізу.

Диуану-л-Мауали уа-л-Ғилман (көші-қон басқармасы). Шет ел азаматтары мен тұтқындарды орналастыру немесе тіркеу, олардың құқықтарын қорғау.

Диуану-л-Барид уа-л-Ахбар (почта және ақбарат алу агенттігі). Хат, хабар тасу қызметін атқаратындарға көліктері мен айлықтары жақсы мөлшерде төленді. Олардың сапарда аранайы тынығатын және көлік ауыстыратын бекеттерде жұмыс атқарды. Оларға арнайы сызылған жол картасы беріліп, картада қай жерде демалыс бекеті бар екендігі және жол бағыты сызылып көрсетілді.

Диуану-н-Назар фи-л-Мазалим (арыз-шағымдарды дексеру орталығы). Арыздар мен әділетсіздіктер жайында түскен шағымдарды тексеретін, оның ақ-қарасын ажырататын басқарма.

Диуану-ш-Шурта (ішкі істер басқармасы). Мемлекет ішіндегі қауіпсіздікті қадағалау және халифаның жеке өзін қорғау қызметі.

Әділет басқармасы. Мемлекет ішіндегі азаматтардың құқықтарын және дау-жанжалдарды шешетін әділет ұйымы да аббасилер замамында жұмыс істеді. Әрбір дін иесін өз діні өкілдері тарапынан тағайындалған қазылар мәселелерді шешді. Бас қазы Бағдатта орналасты және ол «Раису-л-Қадил Қудат» деп аталды.

Әскери басқарма. Аббасилер кезеңінде де мемлекет тыныштығын қамтамасыз ету мақсатында елдің шекара аймақтарында арнайы әскери горнизондар құрылды. Ондағы әскерлер жанұяларымен шекарада орналасу құқығын иеленді. Негізінде әскерилер екіге бөлінді. Оның біріншісі – үнемі әскер қатарында жүріп, мемлекеттен айлық алатындар, келесісі – соғыс кезінде әскерге алынатын еріктілер. Үнемі әскер қатарында қызмет ететіндер бірнеше топтардан тұрды: харбия (жаяу әскер), рамия (садақшылар), фурсан (атты әскер), нафти (атқыштар) және теңіз күші.

Діни өмір. Омайядтар ұлтшыл араб мемлекетін құрған кезде, аббасилер діни мемлекет ретінде танылуға баса назар аударды. Халифалар Мұхаммед пайғамбардың шапанымен жұма және айт күндері халықтың алдына шыға білді және діни рәсімдерді басқарды. Олар сыртқы көрініске діни болып көрінгісі келгенімен, дүниелік қызыққа қатты берілетін. Аббаси халифалырының көпшілігі ғылымға қолдау көрсетті, ғалымдарды құрметтеді және ғылыми мәжілістер ұйымдастырды, тіпті ғылыми мәжілістерде сұхбаттарға да қатысып отырды. Харун Рашидтің мәжілісіне шайыр Әбу Нуас, музыкант мусулдық Ибрахим мен оның ұлы Исхақ филолог Әбу Убайда және тарихшы Уақиди бір жерде бас қоса беретін. Алайда мұндай мәжілістер Хулафа Рашидин дәуіріндегі сияқты емес әдебиет мәжілісі сипатына ие болатын

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: