Крест жорықтары

Крест жорықтары идеясының дүниеге келуі. Шығысқа жасалынатын жорықтардың пайда болу себебтерін тарихшылар әртүрлі жорамалдар жасап келеді. Мұны Батыс зерттеушілері діни фактордан іздеуге тырысады. Негізінде ортағасырлық Еуропа қоғамын Шығысқа қарай жорыққа шығуына итермелеген себептердің басында саяси, әлеуметтік және экономикалық негіздердің жатқандығы белгілі. Ал батыстықтардың ұсынған діни фактор халық арасында ұранға айналған желеу ғана. Себебі, крест жорығын жасау идеясы пайда болғанға дейін бірнеше ғасыр бойы жалғасын тапқан аштық, кедейлік және жер жетімсіздігі сияқты келеңсіздіктермен қатар, жалдамалы әскер жасақтау түсінігі мен отарлау идеясы да дүниеге келе бастаған болатын. Еуропа қоғамына ықпалы басым – шіркеу қоғамдағы осы кемістіктердің шығу жолын іздестіруге және ықпалын Шағаста да жүргізу білуге тырысты. Сондықтан, жорықтың басталуына ықпал еткен шіркеу жорық арқылы келетін пайданы діни сеніммен бекітуге талпынды. Крест жорықтарына қатысатындардың күнәлары кешірілетініне, о дүниеде марапатталатынына уәде берген шіркеу саяси мақсатын жүзеге асыру үшін діни сенімге арқа сүйеді. «Қасиетті жерді азат ету» ұраны крест жорықтарының түпкі мақсатын түсіндіруге қарағанда оны бүркемелеу мақсатында қолданылды. Батыстықтардың жорық жасау нысаасы болып табылатын Құдыс (Иерусалим) Хазіреті Омар заманындағы мұсылман әскерлері тарапынан жаулап алынған 638 жылдан бері мұсылмандардың қол астында болып келді және осы уақытқа дейін Батыс христиандары бұған ешбір алаңдаушылық көрсетпеген, Византия да қарсылық танытпады. Бірақ ХІ ғасырдың соңына қарай Батыс қоғамында пайда болған Батыс халықтарының жорыққа белгілі желеулермен, олардың экономикалық тұрақсыздығын пайдаланып, қаншама ғасырдан бері Жерорта теңізі жағалауларында үстемдігін жүргізіп келген мұсылмандардың күш-қуатын жоюға, жарты ғасырдан бері Анатолияға қоныстанып жатқан мұсылман түркі тайпаларын қуып шығып, сол жерлерге де иелік етуге деген сенімдері болды. 1096 жылы басталған бірінші крест жорығының әскерлері Иерусалимге жетпей-ақ және жетуі де белгісіз болған кезде, еуропалықтардың алдымен Урфада, одан соң Антакияда крестшіл мемлекеттер құруы олардың негізгі мақсаттарын айқын көрсетеді.

ХІ ғасырдың екінші жартысында Осы мақсатты жүзеге асыруға Еуропаға жаңа мүмкіндік туды. 1074 жылы Византия императоры Михаил ҮІІ Дука сол уақытқа дейін христиандықтың Шығыс жағын қорғауға міндеттелген империяның әскери қуатының әлсіреуіне байланысты папаның көмегімен Еуропадан мұсылман түркі тапаларына қарсы жалдамалы әскер сұрады. Негізінде папалық та біршама уақыттан бері Византияның Анатолиядағы мұсылман түркі тайпаларына қарсы тұра аламуына алаңдайтын. Осы себепке байланысты папа ҮІІ Григорий императордың көмегін жақсы қарсы алды, бірақ көмек бере алмады. Осыдан он бес жылдан соң папалық тағына отырған ІІ Урбан мен Византия императоры Алексей І Комнин арасында осы тақырып қайта көтерілді. Осы кезеңде Анатолияда І Сүлеймен Шахтың 1086 жылы өлімінен соң түрік бейлері арасындағы алауыздық туындап, мемлекет жеке иеліктерге бөлініп кетті. 1092 жылы Маликшахтың өлімінен соң үлкен Селжук империясы ішіндегі тақ таласы мұсылман, түркі әлемін қиын жағдайға душар етті. Осы сәтті есепке ала отырып, Византия императоры Анатолиядан түркі тайпаларын қуып шығуға болатынына сенді.

Императордың көмегін қабылдаған Урбан көмекке әртүрлі жағына баға берді. Оның пікірі бойынша жалдамалы әскер жинаудың орнына Батыстық рицарларды, жері жоқ шаруаларды, аш-жалаңаш жүрген халықты байлық пен жерге кенелесің деп уәде беріп, бай Шығысқа әскери жорық жасауға итермелеу Еуропаға тиімді болды. Алайда осы жорыққа халықтың барлығын жұмылдыру үшін тек материалдық байлыққа уәде беру жеткілікті болмады. Сондықтан, шіркеу қасиетті жерді азат ету жорығына қатысу күнәлардың кешірілуіне және о дүниеде үлкен марапатқа ие болуға үлкен мүмкіндік деп жариялады және әскерлер киімдеріне крес байлады.

Крест жорығына шығуға үндеу. Папа ІІ Урбан Клермонт қаласындағы (Франция) шіркеу жиынында дін басылары мен халыққа үндеу тастап, оларды крест жорықтарына шығуға шақырды (29 қараша 1095 ж.). Батыс христиандарына Шығыстағы дін бауырластарын түркіктердің қысымы мен зұлымдығынан құтқаратын шайқасқа қатысу діни тұрғыдан өте сауапты іс екендігін қуаттаған Урбан түркіктердің қол астында өмір сүру қаншалықты масқаралық екендігіне, олар Константинопольге қаншалықты қауіп төндіріп тұрғандығына және Шығыс христиандарының батыстық бауырларынан көмек күтіп жатқандығына тоқталды. Оның пікірі бойынша Испанияда мұсылман арабтарға қарсы жүргізілген шайқас пен Шығыстағы түркі тайпаларына жасалынатын шабуыл өте қасиетті. Урбан осы тақырыптағы ойын «христиандарды бір жерде мұсылмандардан құтқарып, келесі жерде олардың қысымы мен қанауына қалдыру ізгілік іс емес» деп халыққа жеткізді. Негізінде мұсылмандар исламдық аймақтарда өмір сүріп жатқан христиандарға толеранттық қатынаста болғандығы Батыс әлемінде белгілі еді. Таяу Шығысты бақылауна алған мұсылман мемлекеттері жергілікті христиандарды қудаламағандығы, ҮІІ ғасырда иерусалим жаулап алынғаннан соң осы жерге жасалынатын христиандардың зиярат рәсімдеріне мүмкіндік бергендігі белгілі.

Урбан Крест жорығына қатысуға үндеу тастаған кезде, осы жорық қасиетті жерге зиярат жасаумен бірдей екендігіне, жорыққа қатысқандардың күнәлары кешірілетініне, жорыққа шыққандардың бастары мен мал-мүліктері бастапқы кезде зиярат жасаушылар тәрізді шіркеу тарапынан қорғалатынына уәде берді. Жорыққа шығу тек қару ұстағандарға тиісті екендігін алға тартқан Урбан монахтардың, қартардың, науқастардың және әйелдердің қасиетті жерге зиярат жасауына рұқсат етпеді.

Петр Пустынниктің крест жорығы (Петр Амьенский — Пустынник (Pierre l Ermite; лат. Деректерде Petrus Heremita). Папа ІІ Урбан 27 қараша 1095 жылы жасаған үндеуімен крест жорығы іс жүзінде жүзеге аса бастады. Жорыққа қатысуға бел шешкендердің крест антын беруі және киімдеріне крест белгісін тағуы тапсырылды. Тек рицарлар ғана емес әр таптың адамдары да осы жорыққа аса мән берді. Папаның жасаған үндеуінен соң Батыста Шығысқа жорық дайындықтары басталып кетті. Еуропадан аз ғана әскери көмекті күткен император Алексей І Комнин Батыстың жалдамалы әскер емес, әртүрлі ұлттардан құралған сансыз адамнан құралған үлкен армияны жібергелі жатқандығын естігенде алаңдай бастады. Крест тағынған мұндалықлы алып армия Еуропада бұрын соңды жасақталмаған болатын. Императордың қызы принцесса Анна Комнина осы оқиғаны былай деп жазады: «Батыс әлемінің барлық варвар тайпалары жорыққа аттанды деген хабар келген кезде, тек әкем ғана емес, бүкіл Византия халқы үлкен үрейге тап болды». Өйткені, батыстықтардың ешқандай келісімге келу дегенді білмейтін байлық десе жанын сататын сенімсіз адамдар екендігін византиялықтар білетін. Көмектесі мақсатымен келгенімен осындай алып қосынның Византия империясының территориясынан өтуінің өзі біршама проблеманы тудыратыны сөзсіз. Осыған байланысты император крест әскерлері өткен кезде, қажеттіліктерін қамтамасыз етіп және жол бойында оларды бақылауға алып, жергілікті халыққа зардаптарын тигізбеу үшін қажетті шаралар жасалынды. Жорыққа аттану күні ретінде белгіленген 15 тамыз 1096 жылға қарамастан қолына қару ұстаған варбар еуропалықтар жорыққа аттанып кетті. Көпшілігі Солтүстік германиялықтардан құралған тәртіпсіз, жүйесіз әлгі әскерлер алдымен Рейн өзені аймағында еврейлерді қырып жойып, одан ары сапарларын жалғастырды, бірақ, олар Византия шекарасына жетпей-ақ таралып кетті.

Осы кезде крест жорықтарын шартарапқа насихаттау мақсатында іске кіріскен уағызшылар арасында француз монахы Петр Пустынниктің жалынды уағыздары халыққа үлкен әсер етті. Оның маңайына көпшілігі француздардан құралған 20 000-дық әскер жасақталды. Петр Пустынниктің басшылығындағы аталған армия 1096 мамырында жолға шықты. Венгрия мен Византия территорияларында тонаушылықпен айналысқаннан соң қатаң тәртіп орнатумен аталған жасақ 1 тамыз 1096 жылы Константинопольге жетті. Әрекеттерімен және сыртқы көріністерімен Византия астана халқын үлкен қорқынышқа айналдырған кресшілер қала сыртында лагер құрып орналасуға рұқсат етілді. Петр Пустынник қалаға шақырылып, сый-сияпаттар жасалды. Бірақ, император І Алексей петрдың бойында қолбасшылық қабілет жоқ екендігін аңғарды. әскері де түркі тайпаларын жеңетін дәрежеде емес еді. Осы себепті арттан келетін корольдер мен графтар бастаған қосымша күш келгенше олар сол аймақта тұрақтай тұруға шешім қабылданды. Бірақ, крест әскерлерін бір тәртіппен басқару мүмкін емес еді, олар үзіліссіз ұрлық-қарлықпен, тонаушылықпен айналысты. Сондықтан император кресшілерді 6 тамызда Анатолия жаққа өткізіп, сол жаққа орналасырды және арттан келе жатқан қосымша керст әскерлерін күту керектігін ескертті. Бірақ императордың есккертпесіне құлақ аспаған кресшілер маңайын тонап, мұсылманға, христианға қарамастан, алдына келгенін өлтіре бастады. Одан соң крестшілер Анадолы Селжұқ мемлекетінің территориясына кіре бастады. Тіпті, француздардың бір тобы Селжұқтардың астанасы – Изниктің жанына дейін барып, ондағы ауылдарды талан-таражға түсірді. Олар тонаған дүние-мүліктер мен малдарды өз лагерлеріне апарып сатты. Француздардың осындай жетістіктері германдардың қызғанышын оятты. Осыған байланысты араларында дін адамдары да бар 6 000 адамдық герман-италиян қосыны жолдағы кездескенді тонап, Изниктің маңайындағы Ксеригордон қамалында басып алды. Қамалда азық-түлік жеткілікті дәрежеде болғандықтан, қамалды бекініс ретінде пайдаланып, маңайға осы қамал арқылы шапқыншылық жасау жоспарланды. Осыған байланысты Сұлтан Қылышарслан І қамалды қайтарып алу мақсатында әскер жөнелтті. Селжұқ әскері 6 қазанда қамалды қайтарып алды.

Крестшілердің қалған германдық бөлігі Ксеригордон қамалы крестшілердің қол астына өтті деген хабар жеткеннен соң, араларында Изникті жаулап алу, ондағы байлыққа кенелу арманымен қалған крестшілер Изникке қарау бет ала бастады. Жолда олар Селжұқтардың жеңісі жайлы хабарды естігеннен соң крестшілер екі ойда болды. Себебі, әскер басы есептелін Петр Константинопольде болатын. Соңында жорықты ары қарай жалғастыру керек дегендердің саны көп болғанына байланысты 20 000-нан астам әскерлік жорық одан ары жалғастырылды. Крестшілерді түріктер Изникке баратын жолдағы Дракон ауылында шеп құрып күтті. Крест әскері орманды Дракон алқабына келген кезде, түріктердің құрған тұзағына түсті және көп шығынға ұшырады. Ал шайқастан аман қалған өте аз санды крестшілдер императордың жіберген кемесі арқылы Константинопольге кері қайтты.

Бірінші крест жорығы. Петр Пустынниктің әскерінен соң ақсүйектердің қолбасшылығымен жолға шыққан көп санды қосын 1096 жылдың күзінде біртіндеп Константинополь қаласына келе бастады. Франция корольі І Филипптің бауыры – герцог Гуго де Вермандуа, герцог Годфрид Бульонский, Оңтүстік Италиядан Роберт Гвискардың ұлы Боэмунд Тарентский, Тулуз графы Раймунд ІҮ, Англия корольінің бауыры Роберт т.б. Еуропаның атақты ақсүйектері мен рыцарлары Византия астанасында жиналды. Крест басшыларының келуімен олардың түпкі мақсаты Шығыста мемлекет құру екендігін түсінген және оның Византияға алып келетін қаупінің алдын алуды ойлаған Император Алексей рыцарлардың батыстық әдеті бойынша өзіне вассалдың антын берулерін талап етті.. Бұл түріктерден қайтарып алатын бұрынғы мемлекет территориясын Византияға қайтарып береді және империядан тысқары жерде құрылатын крест мемлекеттері имераторды жоғары лидер ретінде таниды деген сөз. Л оның қарымтасы ретінде Византия жолаушылаған крестшілердің қажеттілігін өтейді және олардың қастарына византиялық әскерлерді де қосып береді.

1096 жылы Константинополь жеткен алғашқы француз крест армиясының басшысы Гуго де Вермандуа императордың талабын қабылдады. Бірақ, оның артынан келген француз әскерінің басшысы герцог Годфрид Бульонский, бұдан бас тартқан кезде, Византия әскері мен крестшілер арасында қақтығыс болды. Алайда биік қамалға шабуыл жасаған крестшілер жеңіліс тапқандықтан, Годфрид вассалдық антын жасауға мәжбүр болды. Одан кейін Константинопольге келген керсшілер де вассалдық антын жасағаннан соң Анатолияға өткізілді.

Осы кезде І Қылышарслан малатияны жаулап алу шаруасымен елдің шығысында болатын. Петр Пустынниктің әскерін жеңгеннен соң енді крестшілер қайта келмейді деген жорамалмен Селжұқтар қатты қателесті. Қылышарслан Изникті қоршап жатқан крестілермен шайқас жүргізгенмен саны жағынан басым жауды жеңе алмай кері шегінді. Көмек келмегеннен соң Изник 1097 жылы Византияға берілуге мәжбүр болды. Изникті тонағаннан соң одан ары корестшілер бет түзей берді. Қылышарслан әскері қанша тосқауыл болуға тырысқанмен крестшілерді жеңе алмады. Крестшілердің бетін қайтара алмайтынына көзі жеткен Қылышарслан олардың жолындағы егіндерге өрт қойды, тоғандарды бұзды, осылай олардың жорықтарын қиындата түсті. Бірақ крестшілер жолдағы қалаларды жаулап алып талан-таражға түсірді. Осылай Оңтүстік Анатолия қалаларын жаулай отырып, кресшілердің бір тобы Антакия қаласын қоршай отырып, Урфада 1098 жылы крест мемлекетін құрды.

Берік қорғанмен қоршалған Антакияны мұсылман түркілер батылдықпен қоршай білді. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском: